هدف از آفرینش انسان رسیدن به حب الهی است که مرحله شدید آن را عشق مینامند.
عشق حاصل معرفت و شناخت نفس است که « من عرف نفسه فقد عرف ربه [i] » یعنی کسی که بتواند خود را بشناسد لاجرم به شناخت خداوند نایل میشود.
تنها راهی که میتواند انسان را تکامل بخشد و به مقام قرب الهی ارتقاء دهد، علاوه بر ایمان راستین به مبدأ آفرینش و نظام بخش هستی، انجام عمل صالح است.
در قرآن کریم با آیات متعددی از این قبیل مواجه هستیم:
إِنَّ الَّذینَ آمَنُوا وَ عَمِلُوا الصّالِحاتِ وَ أَخْبَتُوا إِلی رَبِّهِمْ أُولئِکَ أَصْحابُ الْجَنَّةِ هُمْ فیها خالِدُونَ(23)
"کسانی که ایمان آوردند و کارهای شایسته انجام دادند و در برابر پروردگارشان خضوع و خشوع کردند، آنها اهل بهشتند؛ و جاودانه در آن خواهند ماند ! هود/23
بدون شک احسان و نیکوکاری از والاترین اعمال صالح است، چرا که از نظر اسلام، عبادت و تقرب به خدا در نماز و روزه و حج و زیارت و ذکر و دعا خلاصه نمیشود و در مساجد و معابد و مزارها محصور نمیگردد، بلکه انجام دادن مسئولیتهای اجتماعی و احسان و نیکوکاری و خدمت به بندگان خدا نیز در صورتی که به قصد قربت انجام گیرد از بهترین عبادتها محسوب میشود که میتواند وسیله خودسازی و استکمال و پرورش نفس و تقرب به سوی خدا باشد.
به نظر اسلام، تعبد و سیر و سلوک، مستلزم انزوا و گوشهگیری نیست، بلکه میتواند با پذیرش مسئولیتهای اجتماعی، در متن اجتماع نیز صورت پذیرد. تعاون در خیر و احسان، نیکوکاری و سعی در برآوردن حوائج مؤمنین و خشنود کردن آنها، دفاع از محرومین و مستضعفین، اهتمام به امور مسلمین، رفع گرفتاری و حلّ مشکلات آنان و کمک به بندگان خدا، از دیدگاه، اسلام جزء عبادتهای بزرگ محسوب میشوند و ثواب آنها گاه از دهها حج و عمره مقبول هم زیادتر است. در این باره صدها حدیث از پیامبر اکرم و ائمه اطهار علیهم السلام صادر شده است .
از باب نمونه:
از حضرت صادق(ع) نقل شده که خدای متعال فرمود: بندگان عیال من هستند، پس محبوبترین مردم نزد من کسانی هستند که نسبت به آنها مهربانتر باشند و در رفع حوائج آنها بیشتر کوشش کنند [ii] .
رسول خدا(ص) فرمود: مردم عیال خدا هستند، پس محبوبترین مردم نزد خدا کسی است که نفعش به عیال خدا برسد و دل خانوادهای را شاد کند [iii] .
حضرت باقر(ع) فرمود: لبخند مؤمن در صورت برادر مؤمنش حسنه محسوب میشود و رفع گرفتاری او نیز حسنه است، خدا به چیزی عبادت نشده که نزد او محبوبتر از خشنود کردن مؤمن باشد [iv] .
حضرت صادق(ع) فرمود: هر کس مؤمنی را مسرور کند مرا مسرور ساخته و هر کس مرا مسرور گرداند رسول خدا را مسرور نموده و هر کس رسول خدا را مسرور نماید خدا را مسرور خواهد کرد و کسی که خدا را مسرور نماید داخل بهشت خواهد شد [v] .
حضرت صادق علیه السلام فرمود: بر آوردن حاجت مؤمن نزد خدا محبوبتر از بیست حج است که در هر حج صدها هزار خرج کند [vi] .
امام صادق علیه السلام فرمود: خدای را بندگانی است که مردم در حوائج خودشان به آنان پناه میبرند، اینان هستند که در قیامت (از عذاب خدا) در امان خواهند بود [vii] .
چنانکه ملاحظه فرمودید احسان و نیکوکاری و خدمت به بندگان خدا و سعی در رفع گفتاری و حلّ مشکلات آنان، از دیدگاه اسلام، از عبادتهای بزرگ محسوب میشود که اگر به قصد قربت انجام گیرد، وسیله پرورش و تکامل نفس و سیر و صعود و تقرب الی اللّه خواهد بود. و این است رمز اینکه خداوند متعال در 5 آیه قرآن تاکید میکند که ـ ان اللّه یحب المحسنین ـ و باید به این آیات، آیات دیگری را افزود که با عبارات متفاوتی لطف خداوند نسبت به محسنین بیان گردیده است. از جمله «و در زمین پس از اصلاح آن فساد نکنید، و با بیم و امید او را بخوانید که رحمت خدا به نیکوکاران نزدیک است [viii] ».
«... خدا پاداش نیکوکاری را ضایع نمیکند. [ix] »
«و چون [یوسف(ع)] به حدّ رشد رسید، او را حکمت و دانش عطا کردیم، و نیکوکاران را چنین پاداش میدهیم [x] ».
«...[ای رسول ما] نیکوکاران را مژده ده [xi] ».
«و کسانی که در راه ما کوشیدهاند، به یقین راههای خود را بر آنان مینماییم و در حقیقت، خدا با نیکوکاران است [xii] .
اگر انسان را به یک دستگاه پیشرفته تشبیه کنیم و فرض ما این باشد که چنین دستگاه پیشرفتهای بی دلیل آفریده نشده است آنچه که کمال این دستگاه و هدف اصلی از ایجاد آن است معرفت و بدنبال آن عشق است که خود حاصل عبادات خصوصا تفکر است که یکی از مهمترین عبادات است .
جستجو در قاموس نور