علل انتخاب کوفه به عنوان مرکز خلافت از سوی حضرت علی« علیه‏السلام »

مقدمه

پیامبر ، چونان خورشیدی ، در آسمان مکه طلوع کرد و پس از گذشت سیزده سال درآسمان یثرب ظاهر شد و بعد از ده سال نور افشانی در مدینه افول کرد . در حالی که افقنوری به سوی مردم شبه جزیره گشود و سرزمین حجاز و خصوصا شهر مدینه به عنوانمرکز دینی و ثقل سیاست معرفی شد .

پس از درگذشت پیامبر اکرم صلی‏الله‏علیه‏و‏آله گزینش خلیفه به وسیله مهاجر و انصار ایجاب کردکه مدینه مقّر خلافت اسلامی گردد و خلفاء با اعزام عاملان و فرمانداران به اطراف واکناف به تدبیر امور بپردازند و از طریق فتح بلاد و شکستن سدها و موانع ، در گسترشاسلام آن بکوشند .

امیرمؤمنان علیه‏السلام که علاوه بر تصریح و تعیین صاحب رسالت ، از ناحیه مهاجر و انصاربرگزیده شده بود ، نیز طبیعتا می‏بایست هم‏چون خلفای گذشته مدینه را مرکز خلافتقرار دهد و از همان‏جا به رتق و فتق امور بپردازد . او در آغاز کار خلافت از همین شیوهپیروی کرد و با نامه‏نگاری و اعزام افراد لایق و برکنار کردن افراد دنیاپرست و ایرادخطابه‏های آتشین و سازنده خود ، امور جامعه اسلامی را اداره نمود و نظام اداری که درطی مدت بیست و پنج سال و به ویژه در دوره خلافت عثمان در آن انحراف و کجی‏هاییپیدا شده بود ، در حال اصلاح بود که ناگهان مسأله «ناکثین» یعنی پیمان‏شکنی کسانی کهپیش از همه با او بیعت کرده بودند ، رخ داد و گزارش‏های هولناک و تکان دهنده‏ای بهوی رسید و معلوم شد که پیمان‏شکنان ، به کمک مالی بنی‏امیه و نفوذ و احترام همسرپیامبر ، جنوب عراق را تسخیر کرده‏اند و پس از تصرف بصره ده‏ها نفر از یاران وکارگزاران امام علیه‏السلام را به ناحق کشته‏اند .

این امر سبب شد که امام برای تنبیه ناکثین و مجازات هم‏دستان آنان ، مدینه را بهعزم بصره ترک گوید و با سپاهیان خود در کنار بصره فرود آید . آتش نبرد میان سپاه امامو لشکریان ناکثین شعله‏ور شد و سرانجام سپاه حق پیروز گردید و سران شورش کنندهکشته شدند و گروهی از آنان پا به فرار نهادند . بصره مجددا به آغوش حکومت اسلامیبازگشت و اداره امور آن به دست یاران علی علیه‏السلام افتاد . اوضاع شهر و مردم حال عادی بهخود گرفت و ابن‏عباس ، مفسر قرآن و شاگرد ممتاز امام ، به استانداری آن‏جا منصوبشد . اوضاع ظاهری ایجاب می‏کرد که امام علیه‏السلام از راهی که آمده بود به مدینه بازگردد ودر کنار مدفن پیامبر صلی‏الله‏علیه‏و‏آله و با هم‏فکری گروهی از یاران و صحابه آن حضرت به نشرمعارف اسلامی و معالجه مزاج بیمار جامعه و اعزام سربازان به نقاط دوردست برایگسترش نفوذ قدرت اسلامی و دیگر شئون خلافت بپردازد و از هر نوع کشمکش ورودررویی با این و آن اجتناب کند . ولی این ظاهر قضیه بود و هر فرد ظاهربینی به امامچنین تکلیف می‏کرد بالاخص که مدینه در آن روز از قداست و معنویت و روحانیتخاصی برخوردار بود زیرا مهد واقعی اسلام و مدفن پیام‏آور خدا و مرکز صحابه از مهاجر وانصار بود که رشته گزینش خلیفه و عزل و خلع او را در دست داشتند .

با تمام این شرایط و جهات ، امام علی علیه‏السلام راه کوفه را برگزید تا مدتی در آن‏جااقامت افکند و مرکزیت خلافت مسلمین را در آن‏جا برپا دارد ؛ و این دقیقا همان نکته‏ایاست که ما را به بررسی و تحقیق پیرامون خود فرا خوانده و به عبارت دیگر مسأله اصلیمقاله ما را به خود اختصاص داده و در نهایت در قالب این سئوال نمود یافته که :

چه عواملی موجب شد حضرت کوفه را به عنوان مرکز خلافت انتخاب کنند ؟

به طور اجمال و در قالب یک فرضیه می‏توان به سئوال فوق چنین پاسخ داد که :شرایط جغرافیایی ، اجتماعی ، نظامی و اقتصادی موجب انتخاب کوفه به مرکزیتخلافت از جانب حضرت شد .

برای اثبات یا ردّ این فرضیه لازم است به سئوالاتی فرعی در راستای مسأله اصلیپاسخ دهیم . سئوالاتی از قبیل :

1 . موقعیت جغرافیایی کوفه چگونه بود ؟

2 . تأسیس کوفه چه زمان و چگونه صورت گرفت ؟

3 . زمینه‏ها و انگیزه‏های تأسیس کوفه چه بود ؟

4 . چه قشرها و اقوامی در کوفه ساکن بودند ؟

5 . وضعیت کوفه قبل از علی علیه‏السلام چگونه بود ؟

6 . کوفه در زمان حضرت چه وضعیتی داشت ؟

و بالاخره پاسخ‏گویی به سئوال اصلی .

سئوالات یاد شده سرفصل‏ها و بخش‏های مقاله ما را تشکیل خواهند داد .

روشی که برای تحقیق در این مقاله پیش گرفته‏ایم روش تاریخی - تحلیلی استبنابراین لازم است ابتدا داده‏های مستند تاریخی را پیرامون موضوعات یادشدهجمع‏آوری کرده و سپس براساس آن داده‏ها به تحلیل و نهایتا پاسخ‏گویی به سئوالاصلی بپردازیم .

در یک جمع‏بندی کلی و به منظور سازماندهی می‏توان مقاله را چنین معرفی نمود :

مقاله‏ای که در پیش روی دارید با عنوان «علل انتخاب کوفه به عنوان مرکز خلافت ازجانب علی علیه‏السلام » به ترتیب شامل : فهرست مطالب ، یک مقدمه (که تقدیم شد) ، پنجفصل که البته فصل اول خود شامل سه بخش می‏گردد . (نتیجه‏گیری از کل مقاله در فصلپنج تقدیم می‏شود) و در پایان فهرست منابع و مآخذ اشاره می‏شود .

مسأله علمی : چه عواملی موجب شد حضرت علی علیه‏السلام کوفه را به عنوان مرکز خلافتانتخاب کند ؟

کوفه

الف . موقعیت جغرافیایی کوفه

بنا به گزارش‏های متون جغرافیایی کهن ، کوفه در اقلیم سوم به طول 5/69 درجه وعرض3231 درجه جغرافیایی واقع است⁽¹⁾ و باز بنا به همین گزارش‏ها فواصل کوفه ازشهرهای معتبر و مهم عالم اسلامی از این قرار بوده است : از کوفه تا مدینه نزدیک بیستمرحله⁽²⁾ و از مدینه تا مکه از طریق جاده حدود ده و از کوفه تا مکه (به طور مستقیم)قریب سه مرحله از این راه کم‏تر است⁽³⁾ از کوفه تا بصره دوازده مرحله⁽⁴⁾ ، از کوفه تا بغدادچهار مرحله و تا واسط⁽⁵⁾ شش مرحله فاصله است .

بنا به گزارش طبری کوفه در محلی که استپ زبانش را⁽⁶⁾ به سوی دشت آبیاری شده وزیر کشت دراز کرده در یک موضع برّی بر روی تراسی در کنار شاخه اصلی فرات و درارتفاع حدود 22 متری از سطح دریا قرار گرفته است . این محل بالاتر از نجف در سمتغرب ، - نمک‏زار گودی که جغرافی‏دان‏های عرب درباره آن تحقیق کرده‏اند⁽⁷⁾ - و نیز فراتراز بطائح - گستره‏ای وسیع که به زیر آب می‏رفته و پوشیده از نی و جگن بوده - در جنوبکه تا بصره⁽⁸⁾ گسترده بود ، قرار دارد . خاک محل را مخلوطی از ریگ و شن (حسباء) وماسه سرخ در سمت غرب به طوری که از نام محل (سهله) پیدا است ، وجود داشته چراکه مسجد السهله که در منابع باستان‏شناسی ذکر شده دقیقا در شمال غربی شهر قرارداشته است . در سمت غرب اما کمی نزدیک‏تر به رودخانه خاک از رسوبات رسی (طین)تشکیل می‏شده که «ملطاط» را محدود می‏کرده است .⁽⁹⁾

عالی بودن محل کوفه ، هوای خوب آن ، وجود آب فراوان و . . . همه این امتیازات درادبیات عرب ، به ویژه هنگامی که صحنه‏های مبارزه تن به تن میان کوفی‏ها و بصری‏ها بهتوصیف درمی‏آید ، چهره می‏نماید . ضمن آن که اهالی بصره همیشه بر معایب شهر خوداعتراف کرده‏اند .⁽¹⁰⁾ از همه اینها گذشته ، آنچه موجب می‏شود این محل برای سکونتانسان ارزش استثنایی داشته باشد وجود چشم‏اندازهای جغرافیایی شدیدا متفاوت درهر طرف است : صحرا ، رودخانه ، مرداب‏ها و دریاچه نمک ، آن هم بدون وجود معایب دراین پدیده‏های طبیعی ؛ این تلفیق جالب میان صحرای استپ و زمین زراعی - مسکونیو نزدیک به آب که می‏توانست موجب تعاطی این پدیده‏ها و ایجاد نوعی حالت تکمیلیشود ، باید دقیقا مورد بررسی قرار گیرد ؛ زیرا همین پدیده‏ها می‏توانست دلیل عدمانتخاب این محل هم بشود .⁽¹¹⁾

اگر به گونه‏ای ملموس‏تر به این مسائل بنگریم ، خاک کوفه مناسب کشت و زرع نبودهبلکه برای سکونت انسان خوب بوده است . هنگامی که اعراب در آن مستقر شدند تنهاسه صومعه که نیزارها میان آنها فاصله انداخته بود در آن‏جا وجود داشت : دیر حدیقه ،دیرامّ عمرو و دیر سلسله ، یعنی شواهدی از استقرار مسیحیت غربی که از حیرهپرتوافکن بودند .⁽¹²⁾

در این سرزمین آرام و مناسب برای انزوا و تفکر ، در پایان سال 17ه . گروه کثیری ازقبایل عرب ، طوایف ، بخش‏هایی از قبایل و عناصری که از دوردست‏ها آمده‏اند ، نیزکسانی که آشنایی بیش‏تری با این منطقه دارند مستقر خواهند شد و از آن مرکزیخواهند ساخت با تاریخی متلاطم و جایگاهی که مخفیانه برای کل اسلام و فرهنگ وتمدن آن به صورت الگوی آغازین در خواهد آمد .

ب . تأسیس کوفه

تأسیس کوفه یکی از ضروریات جنگی بود که فتوحات عصر عمر آن را ایجابمی‏نمود . زمانی که نیروی رزمی عرب به رهبری سعد بن ابی وقاص بعد از فتوحاتمنطقه سواد به سرزمین ایران رسید ناگزیر نیاز به خطوط ارتباطی بین مدینه - که مرکزدولت اسلامی بود - و بین میدان جنگ احساس می‏شد و لازم بود که سپاه جنگیمسلمانان یک نقطه اتکاء و یک پایگاه نظامی ثابتی را در نزدیکی میدان جنگ انتخابکند . بنابراین عمر فرمان خود را مبتنی بر «انتخاب دارالهجرة و پایگاه نظامی برایمسلمین» خطاب به سعد بن ابی وقاص صادر کرد .⁽¹³⁾

سعد ابتدا مدائن را مناسب تشخیص داد اما پس از مدتی دریافت که جو این منطقهبرای اعرابی که از دل صحرا آمده‏اند مناسب نیست لذا از عمر نظرخواهی نمود و برایشچنین نوشت :

«شکم‏های عرب‏ها افتاده و بازوهایشان لاغر شده و رنگ چهره آنها تغییر کرده است»عمر علت آن را از سعد جویا شد . سعد نیز ناسازگاری هوای مدائن و دجله را دلیل اینامر ذکر کرد . عمر به او نوشت : «انّ العرب بمنزلة الإبل لا یصلحه الاّ ما یصلح الإبل ، فارتدلهم موضعا عدنا ، و لا تجعل بینی و بینهم بحرا .»⁽¹⁴⁾ سعد نیز سلمان و حدیفه را به اینمأموریت فرستاد .

سلمان به قصد انبار از غرب فرات گذشت و جایی را نپسندید تا به محل کوفه رسید .حدیفه نیز از شرق فرات عبور کرد و جایی را مناسب تشخیص نداد تا به کوفه رسید کهریگ‏زاری با شن سرخ بود و بدین ترتیب محل کوفه برای استقرار سپاه مناسب در نظرگرفته شد .⁽¹⁵⁾ اما به روایت دیگری ، سعد که به دنبال یافتن جای مناسبی به منظوراستقرار سپاه عرب بود با راهنمایی عبدالمسیح بن بقیله غسانی (از بزرگان اهل حیره) بهاین محل رهنمون گشت . او به سعد گفت : تو را به جایی راهنمایی می‏کنم که از دشتبالاتر و از فلات پایین‏تر باشد .⁽¹⁶⁾

به روایت دیگری ، سعد همراه سپاه مسلمانان در قادسیه ماند تا این که عمر به اونوشت برای اعراب ، شهری بسازد و آن را در جایی قرار دهد که میان او و آنها دریا فاصلهنباشد . سعد به منطقه انبار رفت . ولی به سبب فراوانی مگس ، آن‏جا را نپسندید و ازآن‏جا به کویفه ابن عمر آمد ، آن‏جا را نیز مناسب تشخیص نداد . سرانجام در سرزمینکوفه امروز فرود آمد .⁽¹⁷⁾

این مسأله (انتخاب و تأسیس کوفه) در سال 17ه (638م) اتفاق افتاد . البته منابعمختلف به اختلاف ، سال‏های 18 و 19ه را هم ذکر کرده‏اند .⁽¹⁸⁾

روایات متعددی در باب چگونگی انتخاب این منطقه توسط سعد و بعدها نام‏گذاریآن به کوفه نقل شده که از مجموع آنها و بررسی روایات صحیح به این نتیجه می‏رسیم کهانتخاب این منطقه یک امر اتفاقی و غیر مترقبّه نبوده بلکه بعد از دقت‏های طولانی وبحث‏های دقیق که جای هرگونه اختلافات احتمالی را از بین می‏برده ، حاصل شده است .

ج . زمینه‏ها و انگیزه‏های تأسیس

چنان که قبلاً نیز اشاره شد انگیزه اولیه پیدایی کوفه ایجاد یک پایگاه نظامی ، درپیتصرف مدائن و فتح پایتخت شاهان ساسانی شکل گرفت که به رغم نظر اولیه عمر مبنیبر اکتفا به فتوحات مسلمانان در عراق ، بر آنها مسلم گشت که فتح کامل ایران میسر وقریب‏الوقوع خواهد بود ، لذا به این منظور ، وجود پایگاه وارد و گاهی به منظور سکونتنیروهای عرب ضروری تشخیص داده شد .⁽¹⁹⁾ اما در باب علل جابه‏جایی سپاه از مدائن بهکوفه ، آینده نظرهای متعددی ارائه شده : نیاز و میل به داشتن یک هویت فرهنگی ،سهولت امکان برقراری ارتباط با مام وطن ، ایجاد فاصله با مردم تحت سلطه ، الزاماتنظامی و . . . .

در یکی از دو روایتی که بلاذری به استناد منابع سنی (مانند واقدی) نقل کرده ، آمدهکه دلیل اصلی این کار فرمان عمر به سعد بوده است . در این فرمان از سعد خواسته شده«محلی برای مهاجرت» تهیه شود که هیچ بحری (رودی) آن را از مدینه جدا نکند⁽²⁰⁾ وبنابراین از لحاظ فضایی ، ادامه سرزمین عربستان باشد . اما در همه منابع دیگر دلایلاقلیمی برای این کار ذکر شده است . نگاهی به نوشته‏های طبری بیندازیم : در پنجروایتی که او برای بنیان‏گذاری کوفه نقل کرده - که چهار روایت از سیفا و تنها یکی ازابوعوانه است - در همگی دلیل این جابه‏جایی مشکلات اقلیمی ذکر شده است .⁽²¹⁾

بلاذری مسأله اقلیم را نه در مورد ترک مدائن بلکه در مورد ترک مکان‏هایی که به طورموقت در انبار یا سوق الحکمه انتخاب شده بود ذکر کرده است .⁽²²⁾ اعراب پس از چهاردهماه اقامت در مدائن که عملیات جلو ، حلوان و سواد دجله ، در این اقامت فاصله انداختهبود احساس خستگی کردند و نتوانستند با محل - که آب و هوای آن را ناسالم ، متعفن وباتلاقی می‏دانستند -⁽²³⁾ خو بگیرند . حشرات به شترهایشان حمله می‏کردند و آنها را آزارمی‏دادند . ظاهرا آب و هوای مرطوب تیسفون با کانال‏های پرآب ، علی‏رغم امتیازاتی کهیک شهر ساخته شده و سازماندهی شده در دسترس می‏گذاشت مطلوب آنان نبود .

بدون شک لزوم خو گرفتن با محیط طبیعی در هر جایی که بعد از این اعراب ساکنشوند اهمیت داشته است . از همین‏رو است که اعراب ، فسطاط را به اسکندریه و قیروانرا به کارتاژ ترجیح خواهند داد و مسلما همین امر است که فرمان انتخاب کوفه را درحاشیه کویر اعراب صادر کرده است . تصمیمی که بازتاب آن را در گزینش‏های آیندهاعراب خواهیم دید و خود موجب برپایی سنتی خواهد شد .

اما به گمان هشام جعیط⁽²⁴⁾ این انتخاب بیش‏تر جنبه سیاسی ، استراتژیکی و فرهنگیداشته است . وی نظر خود را چنین بیان می‏کند : «عمر که نظریاتش نقش اساسی درانتخاب موقعیت شهر کوفه ایفا کرده اعلام داشته : جایی مناسب است که مناسبشترانش باشد .⁽²⁵⁾ آیا در این گفته مفهوم زندگی شبانی عرب در عراق به عنوان جزیی ازعربستان نهفته بود ؟ پس چه‏طور سپاهیان عرب در جنگ مدائن و جولا شتران را همراهخود بردند ؟ این جمله مسأله پیچیده یکجانشین شدن ، انطباق انواع زندگی گذشته وآینده ، بقای حیات شبانی یا عزم جزم بر حفظ تمدن خویش - حتی آن‏گاه که به ایفاینقش دیگری ، یعنی ایجاد یک جامعه قدرتمند جنگنده که اساس آن را تقسیم غنایمبرگرفته از مردم بومی تشکیل می‏دهد ، فراخوانده شده است - را پیش روی اعراب مطرحمی‏کند .⁽²⁶⁾

از آن‏جا که اعراب در آن مرحله خواهان جای جدیدی بودند که وفق خلق و خویخود به آن شکل دهند و نه محدوده‏ای که طبق تمدن‏های دیگر ساخته شده باشد(احتمالاً در آن مرحله حتی قصد ساختن یک شهر نیز نداشته‏اند بل به طوری که ازسفارش عمر استنباط می‏شود⁽²⁷⁾ طالب یک اردوگاه نظامی باز بوده‏اند) لذا از این‏رو استکه یک زمین لخت را به انبار ، سوق الحکمه ، یا حتی به حیره ترجیح داده‏اند . برحسبروایتی واحد اما جالب ، بنوبقیله در انتخاب محل کوفه سعد را راهنمایی کرده‏اند .⁽²⁸⁾

چنین بود وضعیت کوفه . از آن‏جا که اعراب به جامعه‏ای متحد علیه استقرار درمنطقه سواد رأی داده بودند ، انتخاب این محل حاشیه‏ای ، مرزی و به دور از مرکز ، امادارای تماس با مرکز به نظر کاملاً منطقی می‏رسید . بعدا هنگامی که اعراب جای پایخود را در عراق و مرزهای ایران استوارتر کردند ، به حرکتی معکوس ، به سوی شرق رویخواهند آورد و ابتدا شهر واسط و سپس بغداد را بنیان خواهند نهاد .

جامعه‏شناسی کوفه

قشرهای تشکیل دهنده کوفه و اقوام ساکن در آن

اعراب

همان‏گونه که قبلاً ذکر شد اولین ساکنان کوفه مجاهدان نبرد قادسیه بودند که موفقبه تسخیر سرزمین عراق شدند . اینان از قبایل مختلف نزاری و یمنی بودند . بنا به قولی ،نزاری‏ها هشت هزار و یمنی‏ها دوازده هزار نفر بوده‏اند .⁽²⁹⁾ اولین سازماندهی اعراب درزمان عمر و به دست سعد در ده گروه صورت گرفت .⁽³⁰⁾ پس از مدتی برخی از قبایلگروه‏های ده گانه - به دلیل هم‏پیمان شدن با برخی دیگر - از دیگران بیش‏تر شدند وپرداخت حقوق قبایل که به میزان جمعیت بستگی داشت ، مشکلاتی فراهم کرد . سعدموضوع را به عمر نوشت و عمر به وی دستور داد تشکل جدیدی را پایه‏ریزی کند .

سعد نیز افرادی را مأمور کرد تا قبایل مختلف ساکن کوفه را برحسب قرابتشان درهفت گروه سازمان دهند .⁽³¹⁾ به این ترتیب شهر کوفه به هفت قبیله یا به هفت بخشنظامی تقسیم می‏شد که محل تجمع نیروها و بسیج آنها و رسیدگی به حقوق‏ها و غنایمجنگی گردید .

این گروه‏بندی قبایل ، نوزده سال ادامه داشت تا زمانی که حضرت علی علیه‏السلام در سال36ه . به کوفه آمد و تغییرات دیگری در آن داد . در طول این نوزده سال ، ساخت قدرتدر هر یک از این هفت گروه به گونه‏ای عجیب تغییر کرده بود . بعضی از طایفه‏ها درگروه‏ها ، موقعیت سلطه‏گرانه‏ای بر دیگر اجزای گروه به دست آورده بودند . بدین جهتعلی علیه‏السلام در حالی که گروه‏ها را در همان تعداد هفت نگاه داشت ، تغییرات مهمی درترکیب و صورت خارجی هفت گروه از طریق ترکیب و جابه‏جایی قبیله به ویژه از یکگروه به گروه دیگر انجام داد .⁽³²⁾ علی علیه‏السلام در دوران خلافت خود بر آن بود تا نظام شصتقبیله ساکن در کوفه را درهم بکوبد و تفکر آنها را از قید و بند و خون و نژاد و قومیت آزادکند ، که به شهادت رسید .⁽³³⁾

ایرانیان

ایرانیان درصد چشم‏گیری از ساکنان کوفه را از همان آغاز تشکیل می‏دادند . گرچهبرخلاف تعالیم اسلامی ، عرب‏ها رفتار نژادپرستانه‏ای با آنها داشتند ولی به تدریج نقشحساسی در کوفه و انقلاب‏ها و قیام‏هایی که در مرکزیت این شهر رخ نمود ، پیدا کردند .ایرانیان ساکن در کوفه همه موقعیت یکسانی نداشتند . ترکیب ایرانیان بنا به روایاتتاریخی از این قرار بوده است :

الف . موالی

مسلمانان غیر عرب که در جنگ با مسلمانان شرکت نکرده و اسیر نشده بودند به طورکلی «موالی عرب» به شمار می‏آمدند ، زیرا اعراب بدین سبب که بلاد آنها را با جنگ فتحکرده بودند ، آنان را بندگان «آزاد کرده خویش» می‏شمردند .

از اهل ذمّه هم کسانی که رفته رفته دین پدران خویش را رها می‏کردند و آیینمسلمانی برمی‏گزیدند جزو موالی به شمار می‏رفتند .⁽³⁴⁾

موالی اعم از نظامی و غیرنظامی ، بنا بر نوع پیوستشان به جامعه اسلامی ، مراتب ودرجات متفاوتی در اجتماع داشتند ، از دسته نظامی که بگذریم ، سایر موالی ازتقسیم‏بندی زیر خارج نبودند :

1 . اسیران جنگی

اسیران جنگی در آغاز عنوان برده داشتند و غلام قبایل و خاندان‏های عرب بودند .اینان با گرویدن به اسلام آزادی خود را باز یافتند . ولی مجبور بودند به خانواده‏ای کهقبلاً غلامشان بودند ، وابسته باشند . به مفهوم فنّی و در اصطلاح ریشه‏ای ، موالی حقیقیاین گروه بودند .

2 . روستاییان و کشاورزان

شهرها و روستاهای اینان در اثنای غلبه مسلمانان ، منهدم شده بود ، لذا زمین‏هایکشاورزی خود را رها کردند و به منظور یافتن کار دیگر به سوی کوفه - تازه تأسیس -روان شدند .

3 . پیشه‏وران و صنعت‏گران

گروه‏های زیادی از ایرانیان که مسلمان شده بودند برای بهبود بخشیدن به وضعیتاقتصادی خود به عنوان پیشه‏ور و صنعت‏گر به کوفه می‏آمدند .

4 . تازه مسلمانان از خاندان‏های شریف

این گروه از مسلمانان از پرداخت جزیه معاف بودند ولی می‏بایست مالیات زمین(خراج) را بپردازند .⁽³⁵⁾

بر این تقسیم‏بندی باید تعداد چشم‏گیری از اسیران زن را که بهره فاتحان عرب خودشده بودند ، افزود . اینان به همسری مشروع اسیرکنندگان عرب درآمدند و برایشانفرزندها به دنیا آوردند ، نتیجه این بود که در مدت کم‏تر از بیست سال ، در حدود زمانیکه علی علیه‏السلام به کوفه آمد ، نسل جدید جوانی از اعراب در کوفه وجود داشتند که از نظرمادر ، ایرانی بودند .⁽³⁶⁾

ب . حمراء دیلم

عده‏ای از ایرانیان ساکن در کوفه به این نام خوانده می‏شدند . در این که چرا به«حمراء» و «حمراء دیلم» معروف شدند ، صریحا در تاریخ چیزی نیامده است . مرحوممحدّث ارموی در حاشیه کتاب الغارات از ابوعبید قاسم بن سلام⁽³⁷⁾ نقل می‏کند که گفتهاست این که ایرانیان را سرخ‏پوشان - حمراء - خوانده‏اند به این دلیل است که عرب‏هااغلب سبزه و عجم‏ها بیش‏تر سرخ و سفید بودند . مراد از سرخ‏ها کسانی بودند که عمدتا«سفیدرو» بودند .⁽³⁸⁾ به گفته جرجی زیدان بنی‏امیه مسلمانان غیرعرب را موالیمی‏خواندند ، هم‏چنین آنها را سرخ‏پوست (احمر) می‏گفتند و در فرهنگ عرب ، هرعجمی احمر لقب دارد .⁽³⁹⁾

ج . اسواران

اسواران سپاهی از نژاد غیرایرانی بوده است که یزدگرد از سندیان فراهم آورده بود .سپس انبوهی ایرانی به آنان پیوست ، آن چنان که دیگر مسأله نژاد آنها مطرح نبود .⁽⁴⁰⁾

به هر حال موالی (ایرانیان : اعم از اسیران مسلمان شده ، مهاجران مسلمان ، حمراءدیلم و اساوره) در کوفه اجتماع بزرگی را تشکیل دادند و جمعیت آنها افزایش یافت . ازجمله قراینی که بر فراوانی آنها در کوفه دلالت دارد ، این است که گاهی یک مرد عرب ازاهل کوفه با ده یا بیست نفر از موالی خود از خانه خارج می‏شد . دلیل دیگر فراوانی واهمیت وجود آنها در کوفه ، مساجدی است که ساخته بودند ؛ مانند مسجد الموالی ،مسجد الحمراء و مسجد مروزیه . حتی گفته‏اند تعداد موالی به نصف ساکنان کوفهرسید .⁽⁴¹⁾

از دیگر اقوام ساکن در کوفه سیابجه بودند . آنها از اهالی سوماترا بودند که به هند وعراق و سرانجام به سواحل خلیج‏فارس کوچ کرده بودند . ایشان پس از اسلام هم در اینناحیه حضور داشتند . زیرا ساسانیان برای دفاع در مقابل دزدان دریایی از ایشاناستفاده می‏کرده‏اند . بنابر روایات بلاذری سیابجه تنها در بصره ساکن بوده‏اند ، زیراگروهی از کوفه همراه با زُط‏ها⁽⁴²⁾ به امام علی علیه‏السلام در ذیقار پیوستند . سیابجه پس ازپیوستن اسواران همراه با اقوام زُط حلیف بنی حنظله شدند . سیابجه و زُط‏ها در سپاهایران ابتدا لشکریانی از اهل سند بودند که گرفتار آمده و ایرانیان برای آنها وظیفه تعیینکرده بودند . اینان از جمله کسانی بودند که در همین نخستین جنگ‏های ایران اسیرشده بودند چون از موقعیت اسواران آگاه شدند اسلام آوردند . ابوموسی نیز آنان را ماننداسواران در بصره منزل داد . گروهی از سیابجه متصدی بیت‏المال در بصره بودند . شمارآنها را برخی چهل و برخی چهارصد تن گفته‏اند .⁽⁴³⁾

وقتی طلحه و زبیر به قصد جنگ جمل وارد بصره شدند و عثمان بن حنیف انصاری ازسوی حضرت علی علیه‏السلام والی بصره بود . سیابجه از تسلیم بیت‏المال به طلحه و زبیر تاقبل از آمدن حضرت خودداری کردند . افراد طلحه و زبیر هم به فرماندهی عبداللّه‏ بنزبیر به آنها شبیخون زدند و همه آنها را کشتند ، فرماندهی سیابجه در آن موقع باابوسالمه زُطی بود که مردی صالح بود .⁽⁴⁴⁾

در جریان جنگ جمل با این که سیابجه و رظُ‏ها حلیف بنی تمیم و بیش‏تر بنی‏تمیمدشمن امیرالمؤمنین بودند ، آنها جزو سربازان علی علیه‏السلام باقی ماندند .⁽⁴⁵⁾ بعدها معاویهگروهی از آنها را به سواحل شام و انطاکیه منتقل کرد .⁽⁴⁶⁾

در پایان این مباحث یادآور می‏شویم که آنچه که گفته شد در مورد اقوام و قبایل وگروه‏های بزرگ ساکن کوفه بود . مسلما با توجه به مرکزیتی که کوفه در عالم اسلامی یافتهبود ، افراد بسیاری از سایر شهرها به دلایل مختلف به این شهر کوچ کردند . هم‏چنینبردگان و غلامان غیر ایرانی نیز در این شهر حضور داشتند . اما از نظر تعداد و از جهتسیاسی قابل توجه نبوده‏اند .

کوفه قبل از علی علیه‏السلام

چنان که مشاهده کردیم کوفه به عنوان یک پایگاه نظامی آماده به خدمت برایجنگجویان اسلام که قصد حرکت به سوی ایران را داشتند ، ساخته شد . علی‏رغم این کهاین شهر در طی گذشت زمان تغییراتی را به خود دید ، هم‏چنان وظیفه اولیه آن باقی بودو جنگجویان فراوانی از سراسر شبه جزیره عربستان به منظور آماده باش برای اجرایفرمان خلیفه مبنی بر اعزام جهت جنگ یا به عنوان نیروی کمکی ، به این سرزمین واردمی‏شدند .

با پی‏گیری خط سیر فتوحات اسلامی درمی‏یابیم که کوفه و کوفیان در این مسیرنقش مهم و فعالی را برعهده داشته و هرگز از مشارکت در فتح خودداری ننموده‏اند .

براساس گزارش مورخان یکی از اقدامات عمر در کوفه ، آماده‏سازی چهار هزار اسببه منظور حوادث احتمالی بوده که زمستان‏ها در قسمت مقابل و سمت چپ قصر کوفهنگهداری می‏شدند . آن‏جا طویله خوانده می‏شد . به هنگام بهار آنها را میان رود فرات وخانه‏های کوفه می‏بردند ، مسؤول نگهداری اسب‏ها سلمان بن ربیعه باهلی و چند نفر ازاهالی کوفه بودند .⁽⁴⁷⁾

اولین جنگی که نیروهای کوفی در آن حضور داشتند ، کمی بعد از تأسیس کوفه و درسال 17ه . بود . در این سال رومیان قصد جنگ با ابوعبیدة بن جراح و مسلمانان مقیممصر را داشتند و در این راه مردم جزیره با آنان هم‏پیمان شده بودند که نهایتا با آمدنسپاه کوفه ، دست از پیمان خود برداشته و متفرق شدند و بدین ترتیب روم شکستخورد و با یاری سپاه کوفه مسلمانان پیروز گشتند .⁽⁴⁸⁾ هم‏چنین در این سال سپاهیانکوفه موفق به تصرف جزیره شدند و در فتح رامهرمزد ، شوش ، تستر و نهاوند نیز شرکتداشتند .⁽⁴⁹⁾

به طور کلی باید گفت در خبرهای رسیده از فتوحات اسلامی جملاتی نظیر : « . . .وعمر آنها را با اهل کوفه یاری داد» ، «من (عمر) به اهل کوفه نوشتم تا تو را در این راههمراهی کنند» ، «و به حذیفة بن یمان نوشت که با اهل کوفه بروید تا به نهاوند برسید» ،«از اهل کوفه برای فلان امور یاری بگیر» ، «نیروهای کمکی کوفه به آنان ملحق شد» ، «عمربه اهل کوفه نوشت تا یاریش کنند» و شبیه اینها به وفور به چشم می‏خورد که نیازی بهذکر تمامی آنها نیست ، تنها اشاره به همین جمله از عمر کافی است که می‏گوید : «خدامردم کوفه را پاداش نیک دهد ، که هم به حوزه خویش می‏رسند و هم به مردم شهرهایدیگر کمک می‏کنند .»⁽⁵⁰⁾

این جمله و نظیر آن ، نه تنها از عمر ، که از دشمنان کوفیان نیز شنیده می‏شود ،چنان که ابن سعد از مردی از اهل شام در برخورد با سپاه کوفه خطاب به عمر روایتمی‏کند : «ای اهل کوفه ! شما گنج اسلامید . اگر بصره از شما یاری بخواهد کمکشمی‏کنید و اگر اهل شام از شما مدد جوید به یاریشان می‏شتابید .»⁽⁵¹⁾

کوفه هم‏چنان پس از عصر عمر وظیفه خطیر خود را در حرکت فتوح حفظ کرد واخبار مشارکت اهل کوفه در این حرکات از مصادر تاریخی به وسعت ذکر شده است .⁽⁵²⁾

طبق روایت مورخان ، مغازی اهل کوفه در زمان عثمان ، ری و آذربایجان بوده و درهمین دو جنگ ده هزار نیرو از سوی کوفه اعزام شده است ، شش هزار نیرو به آذربایجانو چهار هزار به ری .⁽⁵³⁾

لازم به ذکر است که این مشارکت هم‏چنان در عصر امویان و پس از آن نیز ادامه داردکه پرداختن به آن از حیطه بحث ما خارج است .

کوفه در زمان علی علیه‏السلام

آنچه که تاکنون در ارتباط با فتوحات مسلمانان به وسیله نیروهای کوفه بیان شد ، بهروشن ساختن کارکرد برون شهری این شهر می‏پرداخت که همواره در کنار سایرپادگان‏های نظامی و از جمله بصره حضوری فعال و اهدافی یکسان با آنان داشت .

چیزی که در این‏جا به آن خواهیم پرداخت ، سیاستی است که این شهر در اوضاعداخلی خود در پیش گرفت ، سیاستی که دقیقا در نقطه مقابل پایگاه‏های دیگر و خصوصابصره قرار داشت . در این روند کوفه تبدیل به یکی از مهم‏ترین پایگاه‏های علویون و درواقع مهد تشیع علوی می‏گردد و این در حالی است که بصره ، همان هم‏گامِ همیشگی درفتوحات خارجی ، از حامیان سرسخت خلافت اموی و مقرّ حکومت آنها گشته است .

حمایت کوفه از علی علیه‏السلام و پیروانش نه تنها از زمان انتقال دستگاه خلافت به آن‏جا ومرکزیت یافتن آن در اسلام ، بلکه از همان زمان فتنه کبری (فتنه عثمان) به وضوح بهچشم می‏خورد .⁽⁵⁴⁾

درپی انقلابی که بر ضد عثمان در مدینه صورت گرفت و به قتل وی منجر شد عموممردم ، شامل اهالی مدینه (مهاجران و انصار) به جز چند تن و معترضان کوفی و بصری ومصری با امیرالمؤمنین علیه‏السلام به عنوان شایسته‏ترین و لایق‏ترین فرد امت برای خلافتاسلامی بیعت کردند .

مالک اشتر که همراه با معترضان کوفه به مدینه آمده بود بیعت کوفیان با آن حضرترا به عهده گرفت . با انتشار خبر برگزیده شدن علی علیه‏السلام به خلافت توسط مهاجران وانصار بیعت با آن حضرت در کوفه و دیگر شهرها آغاز شد ولی مردم کوفه پیش ازدیگران ، از بیعت با آن پیشوا ، استقبال کردند . کسی که برای وی از کوفیان بیعت گرفتابوموسی اشعری بود که از جانب عثمان حکومت کوفه را برعهده داشت و علی علیه‏السلام او رابر حکومت تثبیت کرده بود .⁽⁵⁵⁾

بدین طریق کوفیان آبیاری «بذر تشیع را که دیری نبود در سرزمین‏اشان کشته شدهبود»⁽⁵⁶⁾ برعهده گرفتند تا این که درگیری بین حضرت و منکران حق ایشان در خلافت ،درگرفت ، - جنگ جمل ، نبرد صفین ، جنگ نهروان - و خون‏های ریخته شده در اینمیان ، به سر برآوردن این نهال کمک نمود .

در این گیرودارها در سرزمین پهناور اسلامی ، منطقه عراق و شام ناظر بر این نزاع‏هابود - اهل شام ، اهل کوفه ، اهل بصره و خوارج - لیکن کوفه تنها در یک سمت و باقیمناطق در سمت دیگر بودند .⁽⁵⁷⁾

جنگ جمل در حقیقت چیزی نبود جز درگیری‏ای بین اهل کوفه از یک‏سو و بصره ازسوی دیگر . هنوز چیزی از اتمام بیعت با علی علیه‏السلام در مدینه نگذشته بود که طلحه و زبیراطلاع یافتند که امّ‏المؤمنین عایشه ، در مکه بنای ناسازگاری گذاشته و مردم را به انتقامخون عثمان فرا می‏خواند و لذا این دو از مدینه به سوی مکه و به قصد پیوستن به عایشهخارج شدند . طولی نکشید که بر بصره رسیدند و والی امام در آن‏جا را به بند کشیدند ویارانش را کشتند و بدین ترتیب به بصره استیلاء یافتند .

در این‏جا بود که حضرت به دنبال آنان از مدینه خارج شد و با فرستادن امامحسن علیه‏السلام و عمار به سوی کوفه و درخواست مدد از آنها ، کوفه «دومین پایگاه نظامی درعراق که از همان ابتدا با بصره حسادت داشت»⁽⁵⁸⁾ وارد میدان شد و با اعزام هفت هزار (بهقولی شش هزار و به قولی دوازده هزار) نفر نیرو به یاری امام ، برگ زرینی دیگر برصفحات تاریخ خود افزود .

بدین ترتیب جنگی سخت ، که در نهایت به نفع امام پایان یافت ، درگرفت . حضرت بربصره وارد شد ، خطبه‏ای طولانی در ذمّ آنان و نفاق و دودستگی‏شان ایراد کرد ، عبداللّه‏بن عباس را به ولایت بصره نهاد و به کوفه بازگشت و آن‏جا ماند تا زمانی که کوفه را بهعنوان مرکز خلافت برگزید .⁽⁵⁹⁾

علل انتخاب کوفه به عنوان مرکز خلافت

پس از بیان مطالب فوق و بررسی آنچه که گذشت ، به دست آوردن علل این انتخاباز جانب حضرت و به واقع پاسخ‏گویی به مسأله اصلی تحقیق امری نه چندان مشکل بهنظر می‏رسد .

گرچه به نظر بعضی ورود حضرت به کوفه بدین منظور نبود که آن‏جا را مرکز خلافتخود قرار دهد ، بلکه به این دلیل که آن شهر ، اردوگاه بزرگ نظامی بود ، قصد داشت باجلب حمایت بیش‏تر کوفیان ، آنها را برای رویارویی شدیدی با معاویه سازمان دهد ؛⁽⁶⁰⁾ امابا توجه به عواملی که ذکر می‏شود به نظر می‏رسد که آن حضرت ، آگاهانه و با نیت قبلیکوفه را به عنوان مرکز خلافت و امامت خود انتخاب کرد . حتی اگر مجبور به جنگ باپیمان‏شکنان هم نمی‏شد باز مقرّ حکومت اسلامی را به کوفه منتقل می‏کرد :

در این زمان حکومت امام موقعیتی ویژه یافته بود ، امام عملاً با عراق و شام رویاروشده بود که این مشکل در زمان خلفای قبلی نبود . امام علیه‏السلام باید مرکزی را برای حکومتبرمی‏گزید که در برابر عراق و شام کارآمدی می‏داشت . دلایلی اثبات می‏کند که مدینهقابلیت قرار گرفتن به عنوان مرکز خلافت را نداشت ؛ این دلایل بدین صورت است :

1 . از نظر اقتصادی محیط حجاز تحمل رویارویی با عراق یا شام را نداشت . مدینه کهبهترین نقطه حجاز به شمار می‏رفت به درستی توانایی سیر کردن مردم خویش رانداشت . اکنون چگونه می‏توانست سپاهی عظیم را تغذیه کند ؟ ! علت این عدم توانایی ،به موقعیت جغرافیایی مدینه برمی‏گشت که در منطقه صحرا و بدون هیچ کشت و زرع ودامپروری و تجارت فعالی روزگار سپری می‏کرد .

2 . مدینه از نظر نیروی انسانی کشش یک جنگ تمام عیار را با شام نداشت . حداکثرآماری که از سپاه مدنی همراه امام در جنگ جمل ، چهار هزار نفر است .⁽⁶¹⁾ چنینجمعیتی قادر نبود مشکلات خلافت را در مواجهه با دشمنان فراوانش حل کند .هم‏چنین بستگان اموی و بستگان شورش جمل اجازه همکاری کامل را به همین نیرویاندک هم نمی‏دادند .

3 . مردم این شهر به ویژه برخی از اصحاب ، کسانی چون عبداللّه‏ بن عمر ، سعد بنابی وقاص ، محمد بن مسلمه ، زیدبن ثابت و بسیاری دیگر ، کوچک‏ترین علاقه‏ای به امامنداشتند و خود را مجتهدتر از آن می‏دانستند که سخن امام را بشنوند .

4 . رفاه‏طلبی فزون از حد مردم این شهر که در دوره خلفای پیشین به آن مبتلا شدهبودند ، روحیه جنگی برای آنان باقی نگذاشته بود . عمر و به ویژه عثمان با اعطایامتیازات بسیار به چهره‏های مشهور و مهم دوران جاهلیت ، که ایمان آنها برای بسیاریمشکوک بود ، حمایت قریش را جلب کردند .

اعطای فرمانروایی ایالات مهم شام به یزید بن ابی‏سفیان و بعد به برادرش معاویهتوسط عمر و فرمانروایی کوفه به ولیدبن عقبة بن ابی محیط و سعید بن عاص توسطعثمان ، - کسانی که پدرانشان از سران قریش بوده و توسط علی علیه‏السلام کشته شده بودند -از این موارد بود .

اینها کارهایی بود که علی علیه‏السلام به محض رسیدن به خلافت بر بطلان آنها رأی داد وچنین افرادی را از حکومت بر مسلمانان برکنار کرد . بنابراین بیش‏تر مردم مکه و مدینهطرفدار خلفای گذشته بودند و میانه چندانی با آن حضرت نداشتند . طبیعی است کهعلی علیه‏السلام نمی‏توانست در میان چنین مردمی حکومت خود را قوام بخشد .

5 . در طول بیست و پنج سالی که از رحلت پیامبر می‏گذشت به تدریج مردم از آنتحول معنوی و الهی که در اثر تعلیمات آن حضرت ، پیدا کرده بودند ، دور شدند .بسیاری از مردم در زمان پیغمبر صلی‏الله‏علیه‏و‏آله به دلیل اسلام ، مقابل اقوام و خویشان مشرکخود می‏ایستادند و بارها اتفاق می‏افتاد که پسر در برابر پدر و برادر مقابل برادر درجنگ‏های صدر اسلام قرار می‏گرفتند . اما به هنگام خلافت امیرالمؤمنین علیه‏السلام با این کههمه مسلمان بودند ، به اندازه‏ای دگرگون شده بودند که به علی علیه‏السلام به عنوان قاتل پدر وبرادر و یا افراد عشیره خود می‏نگریستند ، و از این‏رو نمی‏توانستند رهبری او را بپذیرند وبرخلاف آنچه در بیعت با سه خلیفه قبل انجام دادند (و همه به اتفاق بیعت کردند)عده‏ای که در میان آنها افراد سرشناسی دیده می‏شد ، از بیعت با آن حضرت خودداریکردند . بسیاری از کسانی هم که به پیروی از مردم و از روی اکراه بیعت کرده بودند ،چندی بعد از اطاعت خودداری ورزیدند .

به نظر می‏رسد بیش‏تر در زمان خلافت عمر ، که خود معترف بر لیاقت و شایستگیعلی علیه‏السلام برای خلافت نسبت به تمام اصحاب پیغمبر بود و توسط او در اذهان مردمدلاوری‏های علی علیه‏السلام مورد خدشه قرار گرفت ، چنین القا شد که قریش زیر بار خلافت اونمی‏رود .⁽⁶²⁾

از طرف دیگر زبده مردم مدینه هم از آن شهر مهاجرت کرده بودند . از این‏رو است کهوقتی امیرالمؤمنین علیه‏السلام از مدینه به قصد رویارویی و نبرد با پیمان‏شکنان حرکت کرد ،تعداد کل مردمی که از مدینه ، مرکز خلافت ، با او راهی جبهه بصره شدند ، بیش ازچهارصد یا هفتصد نفر نبودند . ثقفی از عروة بن زبیر روایت می‏کند که گفت : «شنیدمعلی بن الحسین (امام سجاد علیه‏السلام ) می‏فرمود : بیست مرد در مکه و مدینه نیست که مااهل‏بیت را دوست بدارد .»⁽⁶³⁾

به طور کلی باید گفت مشکلاتی که امیرالمؤمنین در این زمان با مردم مدینهداشتند ، دقیقا شبیه به همان شرایطی است که پیامبر در رویارویی با مردم مکه ، درپیش روی می‏دید . اگر آن زمان خائنان به پیامبر یهودیان و چهره‏های شناخته شدهآنان بودند ، در این زمان مخالفان امام در میان مردم مسلمان و هم‏نام با آنان می‏زیستندو از تمام جزئیات و اسرار آنان اطلاع داشتند و لذا انتخاب مدینه به عنوان مرکز خلافتبه عبارتی قرار دادن تمامی اسرار نظامی و سیاسی در دست دشمنان و قرار دادنحکومت در معرض سقوط و از هم‏پاشیدگی بود .

عوامل برتری کوفه بر سایر نقاط

1 . از نظر اقتصادی ، سواد عراق مهم‏ترین منبع درآمد این خطّه بود . به علاوه خراج وجزیه فراوانی از ایران و عراق به دست مسلمانان بود که ثروتی بی‏اندازه محسوب می‏شد .

2 . کوفه از نظر کثرت جمعیت و نزدیکی به مناطق پرجمعیت ، توانایی مقابله با هرتجاوزی را داشت .

3 . تعداد بسیاری از صحابه و برگزیدگان آنها در کوفه حضور داشتند ؛ هنگام ورودخالد بن ولید به عراق در زمان ابوبکر ، عده‏ای از صحابه در سپاه او حضور داشتند کهبعدا با اعزام سپاه دیگری به فرماندهی ابوعبید ثقفی در جنگ خیبر (گرچه بعد ازشکست در آن جنگ عده‏ای از آنها به مدینه بازگشتند) و به خصوص با اعزام سپاه سعدوقاص ، شمار بسیاری از اصحاب پیامبر صلی‏الله‏علیه‏و‏آله وارد عراق و به ویژه منطقه کوفه شدند .پس از بنای کوفه نیز هشتاد تن از صحابه در سال 18 هجری وارد کوفه شدند .⁽⁶⁴⁾ هم‏چنینهنگامی که عمار یاسر به حکومت کوفه گمارده شد ، عمر ده تن از برگزیدگان اصحاب راهمراه او به کوفه فرستاد - بدین‏گونه در سال 36ه . که امیرالمؤمنین علیه‏السلام به منظوررویارویی با ناکثین از مدینه حرکت کرد ، چهارصد صحابی از مهاجر و انصار ، که هفتاد نفراز اصحاب بدر در میان آنان بودند ،⁽⁶⁵⁾ پس از جنگ جمل با حضرت در کوفه فرود آمدند ،تنها در جنگ صفین ، دو هزار و هشتصد تن از صحابیان مقیم کوفه همراه علی علیه‏السلام بودند .⁽⁶⁶⁾ در واقع کثرت حضور اصحاب با سابقه پیغمبر صلی‏الله‏علیه‏و‏آله در کوفه بیش از هر نقطهدیگر عالم اسلام بود و از این‏رو «کوفه» نسبت به سایر شهرهای معتبر جهان اسلام (حتیمدینه) موقعیت ممتازی یافته بود .

4 . عمده سرشناسان عرب در این منطقه سکنا گزیده بودند ؛ در میان مهاجران بهکوفه ، گذشته از صحابه ، بسیاری از قبایل حجاز نیز به همراه سرشناسان و مشاهیر آنقبیله‏ها به کوفه آمدند . از این مهم‏تر مهاجرت برگزیدگان یمن و قبیله‏های مشهور آنخطّه از هنگام جنگ قادسیه بود که به عراق آمدند و پس از بنای کوفه در آن شهر سکناگزیدند ، به گونه‏ای که اکثریت اهالی عرب شهر را اینان تشکیل می‏دادند .

نکته مهم و قابل توجه در مورد یمنی‏ها این است که بیش‏تر آنها از قبل باامیرالمؤمنین علیه‏السلام آشنایی داشتند ، زیرا آن حضرت در سال هشتم و یا دهم هجرت ازطرف پیغمبر صلی‏الله‏علیه‏و‏آله مأمور تبلیغ اسلام در یمن گردید و تبلیغات او بود که اهل یمن رامسلمان کرد . حضور چند ماهه علی علیه‏السلام در آن دیار ، دوستدارانی برای او پدید آورد کهبعدها از یاران برجسته او شدند ، کسانی هم‏چون مالک اشتر و کمیل بن زیاد و حارثهمدانی و . . .

هم‏چنین از منطقه حضرموت و دیگر مناطق مجاور یمن نیز نخبگان و ملوکی به کوفهنقل مکان کرده بودند .⁽⁶⁷⁾

5 . کوفه از نظر جغرافیایی تقریبا در قلب عالم اسلام آن روزگار واقع و بر ایران ،حجاز ، شام ، مصر و جزیره ، مشرف (و تقریبا در یک فاصله) بود . موقعیت آن از بصره کهبه دریا نزدیک ، و امکان هجوم خارجی از راه آب بدان زیاد بود ، بهتر می‏نمود .

6 . کوفه از نظر موقعیت نظامی و تعداد دلاوران در وضعیت مطلوبی قرار داشت ؛ درمبحث بنای کوفه گفته شد که کوفه به عنوان اردوگاه بزرگ نظامی اسلام و به منظور ادامهفتوحات مسلمانان در ایران و سرزمین‏های ماورای آن تأسیس گردید . گرچه شهرفسطاط در مصر و بعدها قیروان در افریقیه نیز به منظور گسترش فتوحات مسلمانان درغرب عالم اسلامی بنا شد ، ولی هیچ یک اهمیت کوفه و بصره را نیافتند . در این میانکوفه سرآمد شهرهای مهم و برجسته مسلمانان شده بود ، زیرا مرکز دلاورترین وشجاع‏ترین رزمندگان مسلمان شد که شجاعت آنها مورد اتفاق عالم اسلام بود . کوفیاننیز از این بابت به خود می‏بالیدند ؛ حتی در زمان‏های بعد در تفاخر نسبت به سایر نقاطمملکت اسلامی ، خود را فرزندان ذات السلاسل و قادسیه می‏نامیدند و از این‏رو بر بصرهو بصریان برتری داشتند . البته جای این تفاخر هم بود ، زیرا اگرچه سپاه بصره در آغازنیمی از ایران و کمی بعد ، خراسان و طخارستان و . . . را فتح کرد ، ولی ابتدا این سپاهکوفه بود که با پیروزی‏های چشم‏گیر و مکرر در عراق و فتح پایتخت امپراطوری ساسانیو سرانجام پیروزی‏های بزرگ نهاوند (فتح الفتوح) توانست ابّهت و اقتدار شاهنشاهیساسانی را در هم شکند و پیروزی‏های سپاه بصره را تضمین کند . در واقع بصریان بهفتح شهرها و ایالت‏هایی موفق شدند که بدون مدافعان قدرتمند مانده بودند . لازم به ذکراست که بیش‏تر سپاه کوفه و بصره به ویژه فرماندهان و چهره‏های شاخص آنها پس ازدست‏یابی به هدف‏های خود در جنگ‏ها و فتوحات به پایگاه خویش بازمی‏گشتند و اگرفرمان جنگ جدیدی صادر می‏شد ، مجددا به منطقه مورد نظر اعزام می‏گردیدند .

7 . بین امیرالمؤمنین علیه‏السلام و مردم کوفه علاقه‏ای متقابل وجود داشت ؛ علی علیه‏السلام قبلاز این که به کوفه بیاید به مردم آن ارج می‏نهاد و آنها را دوست می‏داشت ؛ با این که آنحضرت در مدینه از مردم بیعت گرفته بود و کوفه را که ده‏ها فرسنگ از مدینه فاصلهداشت تا آن زمان ندیده بود ، به کوفه و مردم آن دل‏بسته بود . ابن ابی الحدید در شرحنهج‏البلاغه خود بابی را با عنوان «فضایل کوفه در کلام امیرالمؤمنین» آورده است .

هنگامی که علی علیه‏السلام تصمیم گرفت به منظور برخورد با پیمان‏شکنان به بصره برود درنامه‏ای که برای نخستین بار به اهل کوفه نوشت ، مرقوم داشت : «فرمانی است از بندهخدا علی امیرالمؤمنان به مردم کوفه که صهیه انصار و سروران عرب هستند .» . «صهیه»در لغت به معنی جماعت و دسته ، و به معنی سرور و بزرگ نیز آمده است . «نسام» هم کهدر متن عربی آمده است - به معنی رفعت و بلندی و جای بالا است .⁽⁶⁸⁾

علی علیه‏السلام چون از مهاجران ، یعنی اهل مکه عداوت و کینه‏توزی دیده بود به انصاریعنی مردم مدینه ، که برخلاف اهل مکه ، مردمی پرآوازه و مهربان بودند توجه داشت ،که سرشناسان آنها به کوفه مهاجرت کرده بودند . این موضوع در آخرین نامه کوتاهحضرت آمده است . امیرالمؤمنین علیه‏السلام به مردم کوفه که بسیاری از آنها اهل مدینهبودند ، می‏نویسد : «بدانید که دیگر مدینه با آن جمیعت وجود ندارد ، مردم خوب آنپراکنده شده‏اند و فتنه و آشوب برگرد محور آن می‏گردد . پس شما با رسیدن نامه من بهسوی فرمانده خود بشتابید و در جهاد با دشمن خود پیش‏دستی کنید .» حضرت درآخرین نامه نوشت : «برای من کافی است که شما برادران من هستید ، و برای دین ،یاوران خوبی . بنابراین سبک و سنگین حرکت کنید و با اموال و جان‏هایتان در راه خداجهاد نمایید که برای شما بهتر است اگر بدانید .⁽⁶⁹⁾

به روایت طبری علی علیه‏السلام در تعقیب عایشه و طلحه و زبیر وقتی به ربذه رسید و خبریافت که آنها قصد بصره دارند و به سوی کوفه نرفتند ، خوشحال شد و فرمود : «مردم کوفهبیش از دیگران مرا دوست دارند به خصوص که رؤسای عرب و سروران آنها در میانایشان هستند .» و به همین جهت به آنها نوشت : «که من شما و شهرتان را از بین تمامشهرها برگزیدم و بر آن هستم که در میان شما فرود آیم زیرا از مودّت و محبت شمانسبت به خود که به خاطر خدا و پیامبر است اطلاع دارم ، پس هر کس به سوی من بیایدو مرا یاری کند ، دعوت حق را اجابت کرده و وظیفه‏ای را که بر دوش دارد انجام دادهاست .»⁽⁷⁰⁾

همان‏گونه که ذکر شد امیرالمؤمنین علیه‏السلام به سبب کینه‏ورزی مهاجران و اهل مکهعنایت خاصی به انصار (مردم مدینه) و یمنی‏ها داشت به گونه‏ای که عاملان وفرمانروایان آن حضرت بر نقاط مهم عالم اسلام از انصار و مردم یمن انتخاب شده بودندو یک نفر مهاجر در میان آنها نبود به جز پسر عموهای وی یعنی عبداللّه‏ و عبیداللّه‏ و قثمپسران عباس . در میان حکمرانانی که امیرالمؤمنین علیه‏السلام قبل از ورود به عراق تعیین کردچهره‏های برجسته‏ای از انصار دیده می‏شوند . افرادی هم‏چون عثمان بن حنیف انصاری- والی بصره - برادرش سهل بن حنیف انصاری تعیین شده برای حکومت شام که معاویهمانع ورود او به شام گردید ، و بعد از طرف حضرت جانشین او در مدینه شد ، قیس بنسعد بن عباده والی مصر ، و قرظة بن کعب انصاری والی کوفه .⁽⁷¹⁾

مجموعه این عوامل و شاید عواملی دیگر ، باعث شد که حضرت کوفه را «قبة الاسلام»بخواند⁽⁷²⁾ و آن را در میان سایر بلاد اسلامی به عنوان مرکز خلافت برگزیند .

امیرالمؤمنین علیه‏السلام حتی در اواخر حکومت خود و اندکی قبل از شهادتش با این که ازکوفیان دل‏آزرده بود و آنها از فرمانش سرپیچی می‏کردند ، در عین حال ، آنها را از همهمسلمانان برتر و برگزیده‏تر می‏خواند⁽⁷³⁾ . در واقع حضرت برترین انتخاب را کرد و برترینمکان را از نظر جغرافیایی با بهترین مردم از لحاظ دلاوری و سابقه اسلام و اشتهار بهصلاح و درستی برگزیده بود .⁽⁷⁴⁾

منابع و مآخذ

1 . ابن رسته : الاعلاق النفیسة ، بی‏نا ، لیدن ، 1982 .

2 . ابن قتیبة همدانی : بغداد مدینة الاسلام ، انتشارات ص .العلی ، پاریس ، 1977 .

3 . ابن قیتبة : عیون الاخبار ، بی‏نا ، قاهره ، 30-1925 .

4 . بلاذری : فتوح البلدان ، بی‏نا ، قاهره ، 1932 .

5 . ثقفی کوفی ، ابواسحاق ابراهیم بن محمد : الغارات ، چاپ دوم ، سلسله انتشاراتانجمن آثار ملی ، 1355 .

6 . جعفری ، حسین : تشیع در مسیر تاریخ ، تحلیلی و بررسی علل پیدایش تشیع وسیر تکوینی آن در اسلام ، دفتر نشر فرهنگ اسلامی ، تهران ، 1364 .

7 . جعفریان ، رسول : تاریخ خلفا ، دفتر نشر الهادی ، مؤسسه چاپ الهادی ، قم ،1377 .

8 . جعیط ، هشام : کوفه پیدایش شهر اسلامی ، ترجمه ابوالحسن سرومقدم ، مؤسسهچاپ و انتشارات آستان قدس رضوی ، مشهد ، 1372 .

9 . حموی ، یاقوت : معجم البلدان ، داراحیاء التراث العربی ، بیروت ، لبنان ، 1399ق .

10 . خلیلی ، یوسف : حیاة الشعر فی الکوفه الی نهایة القرن الثانی للهجرة ، دارالکاتبالعربی للطباعة و النشر ، قاهره ، 1388 .

11 . دوانی ، علی : مفاخر اسلام ، مؤسسه انتشارات امیرکبیر ، چاپ دوم ، تهران ،1363 .

12 . دینوری ، ابومحمد عبداللّه‏ بن مسلم ابن قتیبة : الامام و السیاسة ، مطبعة النیلبالقاهره ، 1904 .

13 . دینوری ، احمد بن داود : اخبار الطوال ، ترجمه محمود مهدوی دامغانی ، نشرنی ، بی‏جا ، 1364 .

14 . رجبی ، محمد حسین : کوفه و نقش آن در قرون نخستین اسلامی ، مؤسسه چاپو انتشارات دانشگاه امام حسین علیه‏السلام ، 1365 .

15 . زیدان ، جرجی : تاریخ تمدن اسلام ، ترجمه علی جواهر کلام ، انتشارات امیرکبیر ، تهران ، 1369 .

16 . شابوشتی : کتاب الدیارات ، بی‏نا ، بغداد ، 1926 .

17 . شیخ صدوق : عیون اخبار الرضا علیه‏السلام ، مطبعة الحیدریة ، نجف ، 1390 .

18 . طبری ، محمد بن جریر : تاریخ طبری ، دوره 8 جلدی ، چاپ چهارم ، مؤسسةالعلمی للمطبوعات ، بیروت ، لبنان ، 1403 .

19 . عمادالدین اسماعیل ، ابوالفداء : تقویم البلدان ، ترجمه عبدالمحمد آیتی ،انتشارات بنیاد فرهنگ ایران ، 1349 .

20 . مدائنی ، عزالدین عبدالحمید ابن الحدید : شرح نهج‏البلاغه ، چاپ دوم ، داراحیاءالکتب العربیة ، 1355 .

21 . مسعودی ، علی بن الحسین : التنبیه و الاشراف ، دارومکتبة الهلال ، بی‏جا ،1981م .

22 . مسعودی ، علی بن الحسین : مروج الذهب و المعادن الجوهر ، دارالمعرفةبیروت ، لبنان ، 1368 .

23 . یعقوبی ، احمد بن اسحاق : تاریخ یعقوبی ، ترجمه محمد ابراهیم آیتی ، شرکتانتشارات علمی و فرهنگی تهران ، 1371 .

پی نوشت ها:

1. یاقوت حموی : معجم البلدان ، داراحیاء التراث العربی ، بیروت ، لبنان : 1399ق ، ج4 ، ص490 .

2. مرحله مسافتی است که مسافر در یک روز می‏پیماید . (فرهنگ معین)

3. معجم البلدان ، ج4 ، ص490 .

4. ابوالفداء عماد الدین اسماعیل : تقویم البلدان ، ترجمه عبدالمجید آیتی ، انتشارات بنیاد فرهنگ اسلامی ،1349ش ، ص116 .

5 واسط پنجمین شهر بزرگی است که اعراب پس از اسلام بنا کردند . علی بن حسین مسعودی : التنبیه والاشراف ، دار و مکتبة الهلال ، 1981م ، ص349 .

6. محمد بن جریر طبری ، تاریخ طبری ، دوره 8 جلدی ، چاپ چهارم ، مؤسسة الاعلمی للمطبوعات ، بیروت ،لبنان ، 1403ق ، ج4 ، ص42 . ابن قتیه دینوری ، عیون الاخبار ، مؤسسة المصریة العامه ، قاهره ، 1383ق ، ج1 ،ص218 .

7. ابوالحسن علی بن الحسین مسعودی ، مروج الذهب و معادن الجوهر ، دارالمعرفة ، بیروت ، لبنان ، 1368ق ،ج1 ، ص119 .

8. ابن رسته در اعلاق شروع بطائح را از کسکر می‏داند نه آن‏گونه که لسترنج گفته از جنوب کوفه . ابنرسته : اعلاق النفیسه ، بی‏نا ، لیون ، 1892م .

9. طبری ، ج4 ، ص41 ، بلاذری : فتوح البلدان ، بی‏نا ، قاهره ، 1932م ، ص227 .

10. ابن الفقیه الهمدانی : بغداد مدینة الاسلام ، انتشارات ص .العلی ، پاریس ، 1977 ، ص164 . یاقوت : معجمالبلدان ، بی‏نا ، بیروت ، بی‏تا ، ج4 ، ص492 .

11. هشام جعیط : کوفه پیدایش شهر اسلامی ، ترجمه ابوالحسن سروقد مقدم ، چاپ اول ، مؤسسه چاپ وانتشارات آستان قدس رضوی ، مشهد ، 1372 ، ص83 .

12. همان از طبری ، ج4 ، ص41 . به هیچ یک از این دیرها نه از سوی شابوشتی در دیارات نه از سوی یاقوتاشاره‏ای نشده ، اما هر دو از وجود دیری به نام دیرالحریق در منطقه حیره یاد کرده‏اند : شابوشتی : کتابالدیارات ، بی‏نا ، بغداد ، 1966 ، ص230 .

13. دکتور یوسف خلیل : حیاة الشعر فی الکوفه الی نهایة القرن الثانی للهجرة ، دارالکاتبة العربی للطباعة والنشر ، قاهره ، 1388 ، ص44 .

14. همان ، به نقل از بلاذری ، ص276 .

15 تاریخ طبری ، ج3 ، ص145 .

16. مروج الذهب ، ج2 ، ص329 .

17. احمد بن داود دینوری ، اخبار الطوال ، ترجمه محمود مهدوی دامغانی ، نشر نی ، بی‏جا ، 1364ق ، ص175 .

18. حیاة الشعر فی الکوفه ، ص45 از art.(al-lcup) ،.The Ency .of Islam

19. محمد حسین رحیمی : کوفه و نقش آن در قرون نخستین اسلامی ، مؤسسه چاپ و انتشارات دانشگاهامام حسین ، 1365 ، ص95 .

20. بلاذری ، فتوح ، ص274 .

21. تاریخ طبری ، ج4 ، ص40 به بعد .

22. ر .ک : فتوح ، ص274 ، طبری ، ج4 ، ص41 .

23. ر .ک : همان ، ج4 ، ص40 .

24. کوفه پیدایش شهر اسلامی ، ص80 .

25 ر .ک : فتوح ، ص275 .

26. همان .

27. «اردوگاه برای عملیات مسلحانه بهتر از ساختمان است» طبری ، ج4 ، ص43 .

28. ر .ک : فتوح ، ص275 .

29. معجم البلدان ، ج4 ، ص490 .

30. همان .

31. تاریخ طبری ، ج3 ، ص151 .

32. تشیع در مسیر تاریخ ، ص130 .

33. کوفه و نقش آن در قرون نخستین اسلامی ، ص130 ، از الغارات ثقفی ، ج1 ، ص19 .

34. همان ، ص132 .

35 تشیع در مسیر تاریخ ، ص140 .

36. همان ، ص139 .

37. ابوعبید قاسم بن سلام ، ادیب و مفسر احادیث غریب که در سال 150 در هرات متولد شد و به سال 224در مکه درگذشت . کوفه و نقش آن در قرون نخستین اسلامی ، ص135 .

38. ابواسحاق ابراهیم بن محمد ثقفی کوفی ، چاپ دوم ، سلسله انتشارات انجمن آثار ملی ، 1355ش ، ج2 ،ص500 .

39. جرجی زیدان ، تاریخ تمدن اسلام ، ترجمه علی جواهر کلام ، چاپ ششم ، مؤسسه انتشارات امیرکبیر ،1369ش ، ج4 ، ص686 .

40. فتوح البلدان ، بخش مربوط به ایران ، ترجمه آذرتاش آذرنوش ، پاورقی ص127 .

41. کوفه و نقش آن در قرون نخستین اسلامی ، ص137 ، از عتبات مقدسه فی الکوفه ، ص232 .

42. افراد زُط که در سواحل خلیج‏فارس ساکن بوده‏اند ، بهرام گور از هندوستان به ایران منتقل کرده بود .ترجمه فتوح البلدان بخش مربوط به ایران ، ص127 .

43. همان ، ص129 ، به نقل از دایرة‏المعارف اسلام .

44. فتوح البلدان ، ص523 .

45 تاریخ طبری ، ج3 ، ص517 .

46. فتوح البلدان ، ص523 .

47. حیاة الشعر فی الکوفه ، ص46 .

48. طبری ، ج5 ، ص1855 .

49. حیاة الشعر فی الکوفه ، ص47 .

50. طبری ، ج5 ، ص1857 .

51. ر .ک : حیاة الشعر فی الکوفه ، ص49 .

52. به عنوان مثال ر .ک : فتوح البلدان ، ص197 و 198 ، طبری ، ج6 .

53. حیاة الشعر فی الکوفه ، ص49 .

54. ر .ک : حیاة الشعر فی الکوفه ، ص53 ، از ابن قتیبه : الامامة و السیاسة ، ج1 ، ص63 .

55 کوفه و نقش آن در قرون نخستین اسلامی ، ص176 ، از مروج الذهب ، ج2 ، ص362 .

56. علامه محمد حسین مظفر : تاریخ شیعه ، ترجمه دکتر سید محمد باقر حجتی ، دفتر نشر فرهنگ اسلامی ،تهران ، 1372 ، ص142 .

57. حیاة الشعر فی الکوفة ، ص54 .

58. همان ، ص54 به نقل از بردکلمان : تاریخ الشعوب الاسلامیه ، ج1 ، ص138 و 139 .

59. همان ، ص55 .

60. تشیع در مسیر تاریخ، ص146.

61. رسول جعفریان : تاریخ خلفا ، دفتر نشر الهادی ، مؤسسه چاپ الهادی ، قم ، چاپ اول ، پاییز 1377ه ،ص275 . از تاریخ خلیفه بن خیاط ، ص184 .

62. تاریخ یعقوبی ، ج2 ، ص111 .

63. علی دوانی ، مفاخر اسلام ، مؤسسه انتشارات امیرکبیر ، تهران ، 1363 ، ج1 ، ص462 به نقل از الغارات ، ج2 ،ص573 .

64. تاریخ یعقوبی، ج2، ص103.

65 مروج الذهب ، ج2 ، ص367 .

66. همان ، ص361 .

67. مانند وائل بن حجر حضر می‏کرد (بقولی خودش و بقولی پدرش) از پادشاهان یمن بود و بعد از اسلامدر کوفه اقامت کرد ، به روایتی پیغمبر صلی‏الله‏علیه‏و‏آله نامه‏ای برای او نوشت و فرمود : «این وائل بزرگ ملوک وشاهان است» . کوفه و نقش آن در قرون نخستین اسلامی ، ص194 از الاصابة ، ج4 ، ص628 .

68. عزّالدین عبدالحمید بن ابی الحدید مدائنی ، شرح نهج‏البلاغه ، چاپ دوم ، داراحیاء الکتب العربیة ، بی‏جا ،1355 ، ج8 ، ص14 .

69. همان .

70. تاریخ طبری ، ج3 ، ص462 .

71. همان .

72. معجم البلدان ، ج4 ، ص490 .

73. غارات ، ج2 ، ص625 .

74. به احتمال قریب به یقین ، همین عوامل بود که امام حسین علیه‏السلام از تمام عالم اسلام ، کوفه را برای قیامخود انتخاب نمود .