چگونگی پیدایش و برپایی مراسم اربعین حسینی در زنگبار

اگر بخواهیم گستردگی و نحوه مراسم اربعین در کربلای معلی را باشکوه ترین مراسم شیعیان عراق و خاورمیانه به حساب آوریم و بعد به برپایی این مراسم در ایران اسلامی اشاره کنیم، بدون شک اربعین زنگبار در ردیف سومین یا چهارمین مراسم مشهور اربعین در جهان به شمار می رود که در نوع خود منحصر به فرد و نمادین است. کاربرد اصطلاح فارسی »چهلم« نشان می دهد که بانیان این مراسم در قاره آفریقا و بلاد زنگبار ایرانیانی بوده اند که به مناطق شرق آفریقا مهاجرت کرده اند و با برپایی مراسم عزاداری در اربعین سالار شهیدان، اقدام بـه تـرویـج مـذهـب حـقه تشیع در این بلاد اسلامی نموده اند.

امـروزه یـکـی از رسـوم مـشـهـور در میان شیعیان اثناعشری برپایی منسجم مراسم عزاداری ابا عبدالله الحسین(ع) در ایام محرم و صفر در قاره آفریقا می باشد و با توجه به سابقه تاریخی برگزاری مراسم عاشورا و اربعین در تانزانیا و زنگبار، شیعیان منطقه شرق آفریقا با برگزاری منسجم مراسم عاشورا در دارالسلام (تانزانیا)، خود را آماده برگزاری مراسم چهلم (اربعین) در زنگبار می نمایند و این مراسم هر ساله در اربعین حسینی با شکوه خاصی به مدت سه روز در زنگبار برگزار می شود.

تحقیقات میدانی انجام شده نشان می دهد که در دو سده اخیر ایرانیان و علمای ایرانی مقیم بلاد زنج که بیشترین جمعیت شیعه و قدرتمندترین تشکیلات مالی شیعیان در آفریقا به حساب می آمدند، با برگزاری مراسم عزاداری و سینه زنی در کشور زنگبار، نقش مهمی در ترویج فرهنگ تشیع و دعوت مردم بومی به این مذهب داشته اند و وجود اماکنی همچون: تعزیه خانه حسینی، چایخانه و اشعار فارسی در نوحه های عزاداری و سبک سینه زنی بوشهری در میان عزاداران؛ نشان از تأثیر گسترده شیوه عزاداری ایرانیان در این خطه از جهان دارد. شیعیان هندی تباری که در سال های 1940 میلادی در زنگبار به دنیا آمدند و تعداد زیادی از آنها در سال های منتهی به دهه 70 میلادی مجبور به ترک این کشور بـه دلـیـل تغییر حکومت و فشار سیاسی بر شیعیان و مهاجرت به کشورهای اطراف شدند؛ هر ساله در سنتی قدیمی با شرکت در مراسم چهلم، یاد ابا و اجداد خود را زنده نگه داشته و با انتقال این سنت به فرزندان خود، درصدد حفظ هویت مذهبی و فرهنگی خود برآمده اند.

درج عبارت تعزیه خانه زنجباردر پرچم اصلی

مراسم اربعین زنگبار با توجه به اینکه به مدت سه روز و شـب طـول مـی کـشد و در این ایام آحاد شیعیان و سالخوردگان به صورت گسترده در آن شرکت می کنند، از این جنبه حایز اهمیت است که شیعیان در گذشته دارای مساجد و حسینیه های زیادی بوده اند و دسته عزاداری شیعیان تا 5 هزار نفر شمرده می شده است و امروزه این اماکن و حسینیه ها به صورت خالی و متروکه رها شده است و با مهاجرت شیعیان هندی به دیگر نقاط جهان این اماکن در سال تنها یک بار و آن هم در مراسم اربعین بـازگـشـایـی شده و شیعیان با خارج کردن پرچم ها و بـیـرق های حسینی برای مراسم اربعین و سیاه پوش کردن اماکن خود، در پایان اقدام به بستن و معطر کردن پرچم ها و علم ها تا اربعین سال بعد می نمایند و در طول سال، تنها مسجد اصلی شیعیان به صورت روزمره در خدمت مؤمنان می باشد و مراسم های نماز جماعت و یومیه در آن برگزار می شود.

دولت انقلابی و لاییک زنگبار که در سال 1964 به قدرت رسید، در ابتدای حکومت خود با اخراج ایرانیان و شیعیان با مصادره اموال و حسینیه های آنها به بهانه عمومی کردن دارایی ها برآمدند و اموال اعراب و شیعیان را به تاراج بردند و برخی از مدارس و اماکن شیعی را مصادره و به بهانه آموزش در اختیار مدارس بومیان این کشور قرار دادند و شیعیان برای اینکه اماکن موجود فعلی را از دست ندهند، هر ساله با برپایی مراسم چهلم، اقدام به بازگشایی این حسینیه ها می نمایند تا بهانه دولت لاییک برای مصادره احتمالی آنها را بگیرند. از این جهت شیعیان در این ایام با حضور در تعزیه خانه حسینی و محفل حضرت ابالفضل العباس(ع)؛ محفل شاه خراسان، محفل بی بی فاطمه و مسجد حجت و ثقةالاسلام، به نوحه خوانی و سینه زنی می پردازند و با پذیرایی و دادن نذر به شیعیان و مردم محلی، یاد و خاطره اربعین باشکوه زنگبار را در اذهان زنده می کنند.

رسومی همچون دادن شربت و پختن حلیم در روز اربعین، از سنت های ایرانی می باشد که با رسوم شیعیان هندی از جمله نذر غذاهای هندی و عطرآگین کردن بیرق ها و خروج اسب خونین نمادین به اسم ذوالجنان، با هم مخلوط شده است. حرکت دسته عزاداری شیعیان هندی به سمت ماتم خانه حسینی که نماد همبستگی با دیگر گروه های شیعی و بومیان زنگباری تلقی می شود، از مواردی است که باعث همبستگی گروه های شیعی در زنگبار و دعوت مردم سواحیلی زبان، به آشنایی با قیام امام حسین(ع) به شمار می رود.

در خصوص نحوه تأسیس تعزیه خانه حسینی در زنج شواهد موجود و مشاهدات میدانی و تحقیقات شفاهی از بومیان شهر زنگبار نشان می دهد که تغریه خانه اصلی وجود داشته است که امروزه کاملاً ویران شده است و خرابه ای از آن برجای مانده است که تنها عبارت فارسی »فدای آن لب تشنه ات« نشان می دهد که متعلق به ایرانیان بوده است و در تابلویی چوبی به تعزیه خانه حسینی و معرفی امام حسین(ع) و واقعه عاشورا به زبان انگلیسی نوشته شده است.

شیعیان در روزهای منتهی به 20 صفر از طریق دریا و هوا خود را به زنگبار رسانیده و خود را برای مراسم اربعین آمـاده مـی کننـد و هتـل و مسافرخانه های متعلق به شیعیان، به صورت رایگان در اختیار آنها قرار می گیرد.

بـدون شک، مراسم اربعین زنگبار از قدیمی ترین مناسبت های مذهبی در عرصه قاره آفریقا به حساب می آید و چون دولت لاییک زنگبار احساس وظیفه ای برای حفظ این نماد اسلامی — شیعی ندارد، برای ثبت آن در یونسکو فعالیتی نکرده است و ثبت این واقعه به عنوان میراث معنوی جهان تشیع از ضروریات است.