وسیلة النجاة فی شرح دعاء السمات

هست کلید در گنج حکیم
در بین دعاهای ماثوری که از اهل بیت علیهم السلام به ما رسیده است ، «دعای سمات » جایگاه خاصی دارد ; دعایی که با مضامین بلند و اسرار آمیزش هم داعیان را جهت عروج به اوج قله های اجابت به تمسک به حلقه هایش فراخوانده است و هم عالمان را به ترجمه و شرح و بسط عبارات پررمز و رازش وا داشته است .
خواننده، در این دعا به اسما و صفات حضرت رب الارباب و آثار بسیاری که تاکنون از آنها به ظهور رسیده است ، توجه دارد و خداوند را به یک یک آن اسامی مقدس ، سوگند می دهد تا مقدمه ای باشد برای ذکر حوایجی که در پایان دعا بر زبان جاری می سازد . او سعی دارد با این روش ، دریای رحمانیت آمیخته با حکمت خداوندی را متلاطم کرده ، به خروش آورد و تکرار آنچه را پیش از این واقع شده و برای حضرت رب العالمین از هر سهلی سهل تر است ، از حضرتش مسئلت نماید و نشان دهد که متوقعی محق است و چشم به عنایتی داد که برای دیگران نیز بوده است و به سهولت واقع می شود .
اگر چه به حکم آیه شریف «و اذا سالک عبادی عنی فانی قریب اجیب دعوة الداع اذا دعان » ⁽¹⁾ هر دعایی را در هر زمانی می توان خواند ; ولی برای بعضی از آنها زمان خاصی هم معین شده است تا علاوه بر همه برکات آن، «قصد ورود» داعی، حال و هوای دیگری به دعا ببخشد .
عصر جمعه ، زمان خاص دعای سمات است; بلکه بنا به فرموده صاحب عدة الداعی ، این دعا با فضیلت ترین دعایی است که در آخرین ساعت روز جمعه خوانده می شود، ⁽²⁾ ساعتی که براساس چندین روایت ، بهترین ساعت برای استجابت دعاست و مانند آن در بین روزهای هفته یافت نمی شود . ⁽³⁾ اعتبار دعای سمات
شیخ طوسی رحمه الله خواندن این دعا را در آخرین ساعت روز جمعه ، مستحب دانسته است . ⁽⁴⁾
با توجه به این که خواندن دعا مستحب و سنت است و می تواند موضوع حکم «تسامح در ادله سنن » واقع شود، به توثیق سلسله روات سند دعای سمات ، نیاز مبرمی احساس نمی شود . به طور کلی ، این شبهه که هر دعایی باید سند صحیحی داشته باشد، نباید در دل بندگان حق تعالی ایجاد شود و در نتیجه در بهره وری از بسیاری از دعاهای مهم و عالیة المضامین به روی ایشان بسته شود; مگر در مواردی که بر سند و یا متن روایت و یا خود دعا مفسده ای مترتب باشد که بر اهمیت دعا غلبه کند .
عالم و عارف بزرگوار ، سید بن طاووس رحمه الله در پایان کتاب جمال الاسبوع ، دعای سمات را طبق یکی از سه طریقی که روایت این دعا به وی رسیده است ، ذکر نموده و می گوید:
و نحن ذاکرون فی هذا الفصل دعاء خاصا لهذا الوقت کما وجدناه فی احدی الروایات ; فاننا وجدنا به ثلاث منقولات:
حدث الحسین بن محمد بن هارون بن موسی التلعکبری قال: نسخت هذا الدعاء من کتاب دفعه الی الشیخ الفاضل ابوالحسن خلف بن محمد بن خلف الماوردی ...: وجدت فیه نسخ هذا الحدیث من ابی علی بن عبد الله ببغداد هکذا: حدثنی محمد بن علی بن الحسن بن یحیی قال: حضرنا مجلس محمد بن عثمان بن سعید العمری الاسدی المنتجی رحمه الله قال: حدثنی ابوعمرو محمد بن سعید العمری قال: حدثنی محمد بن اسلم قال: حدثنی محمد بن سنان قال: حدثنی المفضل بن عمر الجعفی و روی الدعاء عن مولانا جعفر بن محمد بن الصادق علیهما السلام ... . ⁽⁵⁾
ما در این جا درصدد بررسی اعتبار این سند و سایر اسناد این دعا نیستیم و پرداختن به آن را به صاحب نظران این فن وا می گذاریم و در این مقام به ذکر این نکته بسنده می کنیم که مرحوم آیة الله خویی رحمه الله در کتاب منیة السائل - که جامع تعدادی از استفتائات ایشان است - در پاسخ سؤال از اعتبار سند دعای سمات می فرماید:
لم یظهر لنا قوة سنده . ⁽⁶⁾
ولی شهرت غیر قابل انکار و اقبال علمای سلف بر خواندن و شرح و توضیح آن می تواند جبران کننده ضعف سند این دعا باشد . علامه مجلسی رحمه الله در باره این دعا می نویسد:
هذا الدعاء من الدعوات التی اشتهرت بین اصحابنا غایة الاشتهار، و فی جمیع الاعصار و الامصار، و کانوا یواظبون علیها، و قال الشیخ ابراهیم بن علی الکفعمی - طیب الله تربته - فی کتاب صفوة الصفات: روی عن الامام الباقر علیه السلام انه قال: لو حلفت ان فی هذا الدعاء الاسم الاعظم لبررت، فادعوا به علی ظالمنا و مضطهدنا و المتعززین علینا . ⁽⁷⁾ شروح دعای سمات
شیخ آقا بزرگ تهرانی در خصوص شرح های نگاشته شده بر دعای سمات می نویسد:
و قد شرحه العلماء شروحا کثیرة تبلغ العشرین ⁽⁸⁾ .
ما به یاری نرم افزار فهرستگان نسخ خطی حدیثی موجود در ایران، بر 30 شرح نوشته شده بر این دعا اطلاع پیدا کرده ایم که فهرست تفصیلی آنها به این قرار است:
1 . خلاصة الدعوات فی شرح دعاء السمات، از سید محمدمهدی بن محمدجعفر موسوی تنکابنی . وی در آخر کتابش خلاصة الاخبار که در سال 1250ق ، تالیف نموده ، از آن یاد کرده است . ⁽⁹⁾
2 . در منثور در شرح دعای شبور، از عبد الجلیل بن نصر الله (م ق 13) . این شرح به فارسی است و در سال 1247 ق ، به پایان رسیده است . ⁽¹⁰⁾
3 . روائح النسمات فی شرح دعاء السمات، از محمدحسن میرجهانی اصفهانی . این شرح که به فارسی نوشته شده در سال 1373 ق ، به طبع رسیده است . ⁽¹¹⁾
4 . صفوة الصفات فی شرح دعاء السمات، از تقی الدین ابراهیم بن علی بن حسن کفعمی (م 905 ق) . این شرح در سال 895 ق ، تالیف شده است و نسخ متعددی از آن در دست است . ⁽¹²⁾
× عناوین الجمعات فی شرح دعاء السمات، که همان وسیلة النجاة فی شرح دعاء السمات شیخ علی اکبر نهاوندی (م 1369ق) است که توضیح آن در شماره 9 خواهد آمد .
5 . کشف الحجاب عن الدعاء المستجاب، از سید عبد الله بن محمدرضا شبر حسینی حلی کاظمینی (م 1242 ق) که به سال 1241 ق ، تالیف شده است . ⁽¹³⁾
6 . اللمعات فی شرح دعاء السمات، از ابوالقاسم بن محمدباقر حسینی علوی فاطمی دهکردی (م 1352ق) . نوشتن این شرح که با عناوین «لمعة - لمعة » به انجام رسیده ، در سال 1349 ق ، پایان پذیرفته است . ⁽¹⁴⁾
7 . مفتاح النجاة فی شرح دعاء السمات، از آقا محمود بن محمد علی بن وحید بهبهانی (م 1269 یا 1271ق) . این شرح به فارسی است و تالیف آن در سال 1260 ق ، به پایان رسیده است . ⁽¹⁵⁾
8 . وسیلة النجاة فی شرح دعاء السمات، از عبد الواسع علامی (رساله حاضر) .
9 . وسیلة النجاة فی شرح دعاء السمات، از شیخ علی اکبر بن محمدحسین نهاوندی (م 1369 ق) . مؤلف بنا داشته این شرح را که نام دیگرش عناوین الجمعات فی شرح دعاء السمات است ، در 48 عنوان به تعداد جمعه های هر سال تالیف نماید ، ولی فقط به تالیف پنج عنوان اول آن تا شرح جمله «و بمشیتک التی دان لها العالمون » موفق گردیده و این بخش از روی خط مؤلف در سال 1332ق ، به چاپ سنگی رسیده است . مؤلف پس از انتشار این بخش به زیارت خانه خدا مشرف شده و موفق به ادامه تالیف نشده است . ⁽¹⁶⁾
10 . شرح دعاء السمات، از محمدابراهیم بن عبد الوهاب سبزواری اسراری (م 1291 ق) . مؤلف، این شرح را - که به عربی است - در سال 1350 ق ، تالیف نموده است . ⁽¹⁷⁾
11 . شرح دعاء السمات، از محمدباقر بن محمد تقی مجلسی (م 1110 ق) . این شرح در ضمن «کتاب الدعاء» بحارالانوار ⁽¹⁸⁾ آورده شده است . ⁽¹⁹⁾ صاحب الذریعة ، ترجمه دعای سمات را نیز به علامه مجلسی نسبت داده است . ⁽²⁰⁾
12 . شرح دعاء السمات، از سید محمدجعفر طباطبایی شولستانی (م ق 12) . تالیف این شرح در سال 1113 ق ، به پایان رسیده است . ⁽²¹⁾
13 . شرح دعاء السمات، از حسن بن محمدباقر قره باغی، که در نجف و به سال 1261 ق ، تالیف شده است . ⁽²²⁾
14 . شرح دعاء السمات، از درویش علی بن حسین بغدادی حایری (م ح 1277 ق) . در مورد این شرح، شیخ آقا بزرگ تهرانی می نویسد:
صرح ولده الشیخ احمد فی کتابه کنز الادیب انه لم یتم . رایت منه نسخة عند الشیخ محمدآقا طهرانی و قد وصل فیه الی شرح قوله: وجعلت رؤیتها لجمیع الناس مرای واحدا . ⁽²³⁾
15 . شرح دعای سمات، از ملا محمد صالح بن محمدباقر روغنی قزوینی (م ح 1075) . این شرح به فارسی است . ⁽²⁴⁾
16 . شرح دعاء السمات، ظاهرا از میرعبد الفتاح بن علی حسینی مراغی (م ق 13) . ⁽²⁵⁾
17 . شرح دعاء السمات، از علی بن عبد الله علیاری تبریزی (م 1327 ق) . ⁽²⁶⁾
18 . شرح دعای سمات، از محمدعلی بن نصیر الدین چهاردهی رشتی نجفی (م 1334 ق) . این شرح به فارسی است . ⁽²⁷⁾
19 . شرح دعاء السمات، از سید کاظم بن قاسم حسینی رشتی (م 1259 ق) . این شرح که به عربی نگاشته شده، در سال 1277ق ، در تبریز به چاپ رسیده است . ⁽²⁸⁾
20 . شرح دعاء السمات، از شیخ محمد عاملی . ⁽²⁹⁾
21 . شرح دعاء السمات، از سیدمحمد بن محمدباقر حسینی (م ق 12)، مؤلف ریاض الصالحین . این شرح که به عربی است ، گویا بخشی از همان کتاب است . ⁽³⁰⁾
22 . شرح دعاء السمات ، از محمد بن عبدالله بن علی بلادی بحرانی (م ق 12) . تالیف این شرح که مزجی و به عربی است ، در سال 1166ق ، به پایان رسیده است . ⁽³¹⁾
23 . شرح دعای سمات، از محمدمؤمن بن علینقی، که به فارسی نگاشته شده است . ⁽³²⁾
24 . شرح دعاء السمات، از مؤلفی ناشناخته . این شرح به عربی است . ⁽³³⁾ از این شرح ، تاکنون پنج نسخه شناسایی شده و آغاز آن چنین است: «نحمدک و ندعوک فی السراء ، و نسالک و نرجوک الاجابة فی الضراء» . ⁽³⁴⁾
25 . شرح دعاء السمات، از شیخ هلال الدین اسماعیل خویی (م ح 1313ق) . مؤلف، نسخه ناقصی از این شرح را در کتابش جلیس الواحد و انیس الفارد که در سال 1313 ق ، تالیف نموده ، گنجانده است . ⁽³⁵⁾
26 . شرح دعاء السمات، از یوسف بن محمدمهدی خوانساری . ⁽³⁶⁾
27 . شرح دعاء السمات، از مؤلفی ناشناخته . نسخه موجود از این شرح که به عربی است ، در سال 1105 ق ، کتابت شده و از آغاز ، افتادگی دارد . ⁽³⁷⁾
28 . شرح دعاء السمات، از مؤلفی ناشناخته . نسخه موجود از این شرح که به عربی است ، در قرن یازدهم کتابت شده است . ⁽³⁸⁾
29 . شرح دعاء السمات، از مؤلفی ناشناخته . نسخه موجود از آن در قرن دوازدهم کتابت شده است . این شرح نیز عربی است . ⁽³⁹⁾
30 . شرح دعاء السمات، از مؤلفی ناشناخته . این شرح به عربی است و در سال 1238ق ، تالیف شده و نسخه خط مولف در کتابخانه شاه چراغ شیراز موجود است . ⁽⁴⁰⁾ وسیلة النجاة فی شرح دعاء السمات
در بین شروح دعای سمات - چنان که گذشت - دو شرح با این نام آمده است: یکی شرح حاضر و دیگری شرح مرحوم شیخ علی اکبر نهاوندی (م 1369 ق) که البته نام دیگرش عناوین الجمعات است و احتمال می رود که مرحوم نهاوندی پس از این که از همنام شدن شرحش با شرح حاضر اطلاع یافته ، نام اثر خویش را تغییر داده است .
شرح حاضر حاوی نکات بسیار مفیدی است و سعی دارد گره از تمام مفردات این دعای پراسرار بگشاید ; چون شاید این تنها دعایی باشد که تا این اندازه خواننده قبل از ورود در آن ، محتاج به رجوع به شروح آن است . پس پرواضح است که شارح این دعا می باید برای روشن شدن نقاط مبهم آن - که بسیار است - زحمات زیادی را متحمل شود و بیش از سایر دعاها به کتب لغت، حدیث، تفسیر، تاریخ، ادبیات، نجوم ، شرح دعا و مانند آنها مراجعه کند و پیداست که شارح ، چنین مشقتی را متحمل شده است .
آیة الله مرعشی نجفی در مقدمه خویش بر این شرح ، در این مورد می نویسد:
و لعمری انه مع وجازته شرح نافع حوی النکات العلمیة الادبیة و التاریخیة .
مؤلف ، این شرح را در دهه دوم ربیع الاول سال 1111 به پایان رسانیده و آن را در سه «قسم » تنظیم نموده که عناوین آنها عبارت اند از:
القسم الاول: فی آداب الداعی و صفاته .
القسم الثانی: فی معنی السمات و شبور .
القسم الثالث: فی مقاصد الدعاء و شرحه . مؤلف
شرح حال مؤلف ، تنها اجمالی در کتب تراجم (شرح حال) آمده است و بیشتر باید وی را از آثارش بشناسیم . در مستدرکات اعیان الشیعة در شرح حال وی چنین آمده است:
عبد الواسع التونی: ادیب حسن الانشاء بالفارسیة، و یبدو انه کان فی خدمة الشاه سلطان حسین الصفوی ، و هو من اعلام اوائل القرن الثانی عشر، له ترجمة الرسالة الذهبیة . ⁽⁴¹⁾
صاحب طبقات اعلام الشیعة نیز آورده است:
عبد الواسع التونی: (ازدهر 1086 - 1119ق) الفاضل المنشی الشاعر ... یظهر طبع شعره من مدیحه للسلطان ... مصرحا [فی روائح النسمات] بان والده یسمی بالعلامی .
این که در همه تراجمی که نام ایشان ذکر شده ، تنها لفظ «تونی » آمده است ، نشان می دهد که وی مدت زیادی را در آن شهر سپری کرده است و حداکثر، محل ولادت وی نیز آن جا بوده است ; ولی آیة الله مرعشی در مقدمه شرح دعای سمات ، وی را از نوادگان فیض کاشانی معرفی نموده است و به کاشان منسوب دانسته و از ذکر لقب «تونی » برای او به همراه «کاشانی » خودداری کرده است . ایشان در مقدمه مذکور می نویسد:
هو العلامة المحدث الفقیه المضطلع المولی عبد الواسع بن محمد الشهیر بالعلامی بن عبد الواسع الکاشانی قدس سره .
و المؤلف من اسرة صاحب الوافی و من نوافل صدر المتالهین الشیرازی ابی حلیلة الفیض، و یعد من ذریة صدر العرفاء ابی زوجة صدرالمتالهین، فمن ثم عبر عنهما بالجد .
البته شاید ایشان با این کار و با ذکر نام اصلی پدر شارح ، یعنی «محمد» و نام جد پدری وی یعنی «عبد الواسع » - که در هیچ یک از کتب تراجم نیامده است - خواسته تا کاشانی الاصل بودن مؤلف را به اثبات برسانند .
شایان ذکر است که مرحوم آیة الله مرعشی ، نام عبد الواسع علامی را در مقدمه مکاتیب الائمة در بین علمای خاندان فیض (که از نوادگان ایشان هستند) ذکر ننموده است . گویا آن مرحوم پس از چاپ آن کتاب و در تحقیقات بعدی بدان رسیده باشد .
نیز دو قرینه دیگر بر کاشانی بودن مؤلف در دست است که از این قرارند:
1 . تالیف وسیلة النجاة او در قمصر کاشان به پایان رسیده است که در پایان کتاب ذکر نموده است .
2 . تنها نسخه وسیلة النجاة در کتاب خانه یکی از علمای کاشان بوده است . مرحوم آیة الله مرعشی در این خصوص می نگارد:
و النسخة ماخوذة من اصلها الموجود فی مکتبة الحجة المرحوم الشیخ محمود السالک الکاشانی . تالیفات
از آثار شیخ عبدالواسع تونی کاشانی تاکنون این کتاب ها شناخته شده است:
1 . ایضاح الاعراب (تسهیل الغوامض) .
این کتاب، در شرح اصطلاحاتی است که علما و مفسران در گفتگوها و نوشته هایشان بسیار استعمال می کنند . مؤلف، آن را در سال 1086ق ، تالیف نموده و در ابتدای کتاب، آن را تسهیل الغوامض نامیده ; ولی در آخر کتاب آن را ایضاح الاعراب معرفی کرده است و گویا از نامگذاری آغازین عدول نموده است . ⁽⁴²⁾ ترتیب این کتاب ، مانند سایر کتب لغت ، بر اساس حروف الفبا و از «الف » تا «یاء» است . ⁽⁴³⁾
2 . ترجمه رساله ذهبیه .
الذهبیة الطبیة یا رساله ذهبیه که به «طب الرضا» نیز مشهور است ، کتابی است که گفته می شود امام علی بن موسی الرضا علیه السلام آن را برای مامون عباسی نگاشته است و موضوع آن ، تعلیم چگونگی سلامت نگاه داشتن بدن و تنظیم و برنامه ریزی امور مربوط به آن به وسیله خوردن غذاها و نوشیدنی ها و تهیه لباس ها و داروهای مفید و رگ زنی و حجامت و مسواک زدن و حمام کردن و استفاده از داروی نظافت و مانند اینهاست .
این رساله به دستور مامون با آب طلا نگاشته شد و وی آن را «ذهبیه » نامید . علمای اسلام از قرن پنجم تاکنون ، ترجمه ها و شرح های متعددی بر آن نگاشته اند . ⁽⁴⁴⁾
نویسنده ، این ترجمه را به درخواست شاه سلطان حسین صفوی به هنگام زیارت شاه از مشهد مقدس ، به فارسی روان و تحت اللفظی تحریر کرده ⁽⁴⁵⁾ و در پایان، ماده تاریخ این زیارت را عبارت «زیارات شاهی قبول الهی » ، یعنی سال 1119ق ، آورده است . در این ترجمه، اشعاری در مدح شاه سلطان حسین و دعای در حق وی به چشم می خورد . ⁽⁴⁶⁾
3 . ترجمه عهد نامه مالک اشتر .
این ترجمه به صورت زیر نویس آمده است . ⁽⁴⁷⁾
4 . تعلیقات علی الوافی .
تعلیقه ای است بر الوافی فیض کاشانی . مرحوم آیة الله مرعشی نسخه ای از آن را نزد مرحوم میزا محمد جعفر فیضی کاشانی مشاهده نموده است . ⁽⁴⁸⁾
× تسهیل الغوامض .
نام دیگر ایضاح الاعراب است که گذشت .
5 . جواب سؤال شاه سلطان حسین صفوی .
شاه سلطان حسین درباره نذر صدقه و عتق بعد از وفات، از علما سؤال نموده است و جمعی از ایشان به پاسخ پرسش وی برخاسته اند و برخی در باره آن رساله ای تدوین نموده اند که همه این پاسخ ها و رساله ها و یا بیشتر آنها در مجموعه ای گرد آمده است . رساله حاضر ، در سه برگ آمده است . ⁽⁴⁹⁾
6 . دیوان اشعار . ⁽⁵⁰⁾
7 . المواهب السنیة فی شرح الصحیفة الکاملة .
شرح صحیفه سجادیه بوده است و تاکنون نسخه ای از آن به دست نیامده و فقط بخش کوتاهی از آن که شرح جمله: «لک یا الهی وحدانیة العدد» از دعای بیست و هشتم صحیفه است و از نیم صفحه تجاوز نمی کند و به خط مؤلف است ، در دست است . ⁽⁵¹⁾
8 . الوسیلة الناجیة فی شرح الصحیفة السجادیة .
مؤلف در وسیلة النجاة ، از این کتابش نقل نموده است . ⁽⁵²⁾
9 . وسیلة النجاة فی شرح دعاء السمات . (رساله حاضر) . روش تصحیح و تحقیق
تاکنون تنها یک نسخه از این شرح شناسایی شده که در ضمن مجموعه شماره 3917 کتاب خانه آیة الله مرعشی نجفی نگهداری می شود . این مجموعه ، شامل دو رساله است که رساله اول صفوة الصفات فی شرح دعاء السمات کفعمی و رساله دوم ، همین شرح عبدالواسع علامی است ، که در برگ های 91 پ تا 141 آن مجموعه قرار گرفته و تاریخ تحریر آن ، حدود سال 1383ق ، است . ⁽⁵³⁾
این شرح از روی همین نسخه با تحقیق آیة الله رضا استادی و با مقدمه آیة الله مرعشی نجفی در یکصد صفحه به صورت عکسی به چاپ رسیده است .
تصحیح حاضر نیز از روی عکس همان نسخه صورت گرفته و در مواردی از حواشی و نظریات آیة الله استادی بهره برده ایم که بدین وسیله از ایشان ، قدردانی می نماییم .


بسم الله الرحمن الرحیم
الحمد لله الذی تجلی لذاته بذاته، ولخلقه بخلقه وصفاته، ولکلیمه بکلامه وآیاته، ولنبیه بوحیه ورسالاته، ولقلوب عباده بلوامع توحیده وبدائع مصنوعاته، وجعلها متحیرة فی درک حقائق مشیته، والهة فی عشقها علی بساط دیمومیته، وخلق ما خلق من شی ء لا من شی ء، وشدد بعقال مشیته حبال ارادته، وفتح لنا مصاریع ⁽⁵⁴⁾ الدعاء بمفاتیح الرحمة والاجابة، وجعله سماتا ⁽⁵⁵⁾ لنشر سحائب الرافة والانابة، وسلما یعرج به الی محل السلامة ومنزل الکرامة .
اللهم صل علی الذوات المنورة بنور الاسماء والصفات، الذین خصصتهم بالوسیلة، وحبوتهم ⁽⁵⁶⁾ بالرسالة، والبستهم حلل الرعایة وخلع الهدایة، خصوصا علی محمد المقصود فی البدایة/2/والنهایة .
فیقول المستمسک باسم الله الجامع سلیل علامی عبد الواسع علمه الله بفیضه النافع: ان هذه جملة جمیلة وعلقة متعلقة علی الدعاء الموسوم بالسمات المشهور بالشبور، بروایة عثمان بن سعید العمری المکنی بابی عمرو السمان، من اصحاب الجواد ومن وکلاء العسکری علیهما السلام، کاشفا عنه بعض استار تلک الکلمات ورموزها، رافعا اغشیة الحجاب من دقائقها وکنوزها، ناشرا بها اللواء الی الرفیق الاعلی، والارتیاح الی الخیام المضروبة علی حواشی العقیق والحمی، بایراد ما یتعلق بالفاظ الدعاء ومعانیها من الشواهد والآیات، والاشارة الی بعض قصص الانبیاء وما یناسب ذلک من الروایات .
ولما ارشدنی لشرحه منزل الخیرات، ووفقنی لاتمامه واهب العطیات ومجیب الدعوات، سمیته ب «وسیلة النجاة فی شرح دعاء السمات » ، ملتمسا للعذر; فانی مع قصور استعدادی عن درک هذا المقام، احوالی الحاضرة جاریة علی غیر النظام، /3/مرتبا علی ثلاثة اقسام: القسم الاول: فی آداب الداعی وصفاته
اعلم ان دعاء السمات هو من الدعوات المشهورة بین اصحابنا غایة الاشتهار، جلیل القدر، سریع الاجابة، فی الغایة التی تحیر فیها الباب ذوی الاشارة، حتی قال علی ⁽⁵⁷⁾ بن محمد الراشدی: «ما دعوت به [فی مهم ولا ملم] الا [و رایت سرعة الاجابة » . ⁽⁵⁸⁾
فاذا اردت المناجاة وقصدت دعاء السمات فعلیک بالطهارة وتوجه القلب والدعوة فی السر والخلوة دون الجهارة ; لان السر ارجح من الجهر، والخلوة شرط الهمة، وایاک والدعوة لهلاک احد فتکون کمن قتل نفسا بغیر نفس، او کمن ظلم عبد ا آخر مثله، ولا فی قطیعة الرحم، ولا علی اهل العراق; فان ابراهیم علیه السلام نهی عن ذلک ⁽⁵⁹⁾ الا علی من ظلمک بلیلک ونهارک، مقیما علی الاشاعة بسرک وجهارک . وکن فی الدعاء ذا نفس ملکیة الطباع، وهمة فلکیة الارتفاع، مترقبا لطلعة الاجابة سریعا; لتشاهد فی الشتاء ربیعا . ولاتتوقف فهمک بمعرفة الامور القاصرة عن الادراک; فان العجز عن درک الادراک ادراک .
وعلیک الافتتاح بالصلاة/4/علی محمد و آله; وقد روی ⁽⁶⁰⁾ عن الصادق علیه السلام: «من دعی فلم یذکر النبی صلی الله علیه و آله رفرف الدعاء علی راسه، فاذا ذکر النبی صلی الله علیه و آله رفع الدعاء» ، ⁽⁶¹⁾ وان تکثر حین الدعوة البخور; فان الله یحب ذلک، والملائکة یانس به .
وعلیک قبل القراءة بمطالعة هذا الشرح حق المطالعة; لتجتنی فی التدبر فیه ثمار المعرفة من اغصانه فتحصل لک القراءة مع فهم المعنی، وقد ذکرت جملة کثیرة من آداب الداعی وصفاته فی کتابی الموسوم بالوسیلة الناجیة فی شرح الصحیفة الکاملة، فاطلبها منه . القسم الثانی: فی معنی السمات والشبور وشرح هذا الدعاء وما ورد فیه
اعلم ان السمات - بکسر السین - جمع السمة وهی العلامة، وانما سمیت به لان فیها علامات الاجابة; لاشتماله علی اسماء الله العظیمة، وانطوائه علی ذکر الذات والصفات والافعال، وعلی الآیات المؤثرة والاسرار العجیبة ما یضیق عن وصفها العبارة .
وسمی ایضا «دعاء الشبور» وهو البوق علی وزن التنور، وفیه المناسبة للقرون المثقوبة، او ماخوذ من الشبر باسکان الباء وتحریکها، وهو العطاء، /5/یقال: شبرت فلانا واشبرته: اعطیته، فکانه دعاء العطاء من الله، وقیل: بالعبرانیة ⁽⁶²⁾ «دعاء یوم السبت » ، وقیل: اسمه «سمیة » ، ومعنی سمیة: الاسم الاعظم .
وقد وجدت فی بعض النسخ المعتبرة شرح هذا الدعاء بهذا الاسناد:
اخبرنی الشیخ الامام العالم موفق الاسلام عماد الدین ابو جعفر محمد بن ابی القاسم، عن الشیخ ابی علی الطوسی، عن ابیه ابی جعفر الطوسی رحمهما الله، عن جماعة من اصحابنا، عن الحسین بن احمد بن عمرو بن الصباح، قال: حضرت مجلس الشیخ ابی جعفر محمد بن عثمان ⁽⁶³⁾ بن سعید العمری رضی الله عنه (فتحارینا فی فنون الاحادیث) ⁽⁶⁴⁾ ، فقال بعضنا: یاسیدی، نری کثیرا من الناس یصدقون شبور الیهودی علی من سرق منهم، وهم ملعونون علی لسان عیسی بن مریم ومحمد رسول الله صلی الله علیه و آله . فقال: لهذا علتان: ظاهرة وباطنة، فاما الظاهرة فانها اسماء الله عزوجل ومدائحه، الا انها عندهم مبتورة، وعندنا صحیحة موفورة عن سادتنا اهل الذکر علیهم السلام، نقلها لنا خلف عن سلف، [حتی] وصلت الینا .
واما الباطنة فانا روینا عن العالم علیه السلام انه قال: اذا دعا المؤمن یقول الله عزوجل : صوت احب ان اسمعه، اقضوا حاجته، واجعلوها معلقة بین السماء والارض حتی یکثر دعاؤه; شوقا منی الیه، فاذا دعا الکافر/6/یقول الله عزوجل : صوت اکره سماعه، اقضوا حاجته وعجلوها له حتی لا اسمع صوته ویشغل بما طلبه عن خشوعه . ⁽⁶⁵⁾
قالوا: فنحن نحب ان تملی علینا دعاء السمات الذی هو للشبور حتی ندعو به علی ظالمنا ومضطهدنا والمخاتلین لنا والمتعززین علینا، فقال ابو جعفر: حدثنی ابو عمرو عثمان بن سعید، قال: حدثنی محمد بن راشد، قال: حدثنی محمد بن سنان، قال: حدثنی محمد ⁽⁶⁶⁾ بن عمر الجعفی ان خواصا من الشیعة سالوا عن هذه المسالة بعینها ابا عبد الله جعفر بن محمد الصادق علیهما السلام فاجابهم بمثل هذا الجواب . قال: وقال ابو جعفر محمد بن علی علیهما السلام: لو یعلم الناس ما نعلمه من علم هذه المسائل وعظم شانها عند الله عزوجل وسرعة اجابة الله لصاحبها مع ما ادخر له من حسن الثواب لاقتتلوا علیها بالسیوف; فان الله تعالی یختص برحمته من یشاء، ثم قال: اما انی لو حلفت لبررت ان الاسم الاعظم قد ذکر فیها، فاذا دعوتم فاجتهدوا فی الدعاء الباقی ⁽⁶⁷⁾ ، وارفضوا الفانی; فان ما عند الله خیر وابقی/7/للذین آمنوا وعلی ربهم یتوکلون . ⁽⁶⁸⁾
ثم قال:
ان یوشع بن نون وصی موسی علیه السلام لما حارب العمالیق - وکانوا (من الطغیان علی ما بلغکم، و من عظم الخلق) ⁽⁶⁹⁾ فی صور هائلة - ضعفت نفوس بنی اسرائیل عن مقاومتهم فشکوا الی الله ، فامر الله عزوجل یوشع ان یامر ⁽⁷⁰⁾ بنی اسرائیل الخواص منهم ان یاخذ کل واحد ⁽⁷¹⁾ منهم جرة من الخزف فارغة بیسراه علی کتفه الایسر باسم عمالیق، وبیمناه قرنا مثقوبا من قرون الغنم الضان، ویقرا کل واحد منهم هذا الدعاء فی ذلک القرن; لئلا یسترق السمع بعض شیاطین الانس والجن فیتعلموه ⁽⁷²⁾ ویتخذوه سحرا ویطیفوا به عسکر العمالیق، ففعلوا ذلک لیلتهم، ثم القوا الجرار فی آخر اللیل فکسروها، فاصبحوا العمالیق کانهم اعجاز نخل خاویة ⁽⁷³⁾ منتفخی الاجواف موتی، فاتخذوه فی دعائهم علی من اضطهد بهم من سائر الناس، ثم قال علیه السلام: هذا هو من عمیق مکنون العلم ومخزون المسائل المجابة ⁽⁷⁴⁾ عند الله عزوجل فاشفعوا به واکتموه الا من اهله، ولیس من اهله السفهاء والصبیان والنساء ولا المنافقون، وهم الظالمون حقا فلا تدفعوه; فانه من سر الله المخزون وعلمه المکنون . ⁽⁷⁵⁾
قال بعض اصحابنا: من اتخذه/8/فی کل وجه یتوجه، وفی کل حاجة یقصدها، وامام خروجه الی عدو یخافه، او سلطان یخشاه، او امر دهم، قضیت حاجته ولم یخش عدوه ولا سلطانه . وقال بعضهم: یستحب ان یدعی به عند غروب الشمس من یوم کل جمعة ولیلة السبت ایضا، ومن لم یقدر علی تلاوته فلیکتبه فی رقعة، ویجعله فی عضده او فی جیبه، فانه یقوم مقام ذلک ⁽⁷⁶⁾ . القسم الثالث: فی المقاصد وهی بیان مایتعلق بالفاظ الدعاء ومعانیها وایراد الآیات القرآنیة والشواهد العرفانیة والقصص المرویة ع
ن اهل العصمة
و من الله التایید فالق سمعک وانت شهید .
اللهم ⁽⁷⁷⁾ انی اسالک باسمک: ضمن السؤال معنی الدعاء فعداه تعدیته . یقال: «دعا بکذا» ، اذا طلب واستدعاه، ومنه قوله تعالی: «یدعون فیها بکل فاکهة » ⁽⁷⁸⁾ والمعنی: اسالک مستعینا او متوسلا باسمک، وانما توسل به اذ لاسم الله عزوجل من الآثار الغریبة والخواص العجیبة ما لایعده العادون ولایدرکه العارفون، فالظرف ⁽⁷⁹⁾ مستقر . ویجوز ان یکون الباء للقسم، فالظرف لغو، ای بحق اسمک .
وانما حسن القسم باسم الله عزوجل مع کونه مشعرا للتعظیم والاحترام; لکون المقسم علیه مبدا الاجابة للسائلین، وقد اشتهر الخلاف فی ان الاسم هل هو غیر المسمی او عینه، /9/ونسب الاول الی المعتزلة، والثانی الی الاشاعرة، والاول اقرب الی الحق بحسب الظاهر; اذ لا ریب ان مفهوم المسمی غیر مفهوم الاسم، ولان الاسم لفظ دال والمسمی مدلول، ولان الاسم یختلف باختلاف اللغات بخلاف المسمی فانه لایکون کذلک، ولان الاسم اذا سئل عنه قیل: «ما هو» ، والمسمی اذا سئل عنه قیل: «من هو؟» واذا سمی انسان جمیل باسم الهنود قیل: «اسم قبیح، ومسمی حسن » ، واذا سمی باسم کثیر الحروف ثقیل المخارج قیل: اسم ثقیل، ومسمی خفیف .
والاسم قد یکون مجازا، والمسمی لایکون مجازا، والاسم قد یتبدل علی سبیل التقاول، والمسمی لایتبدل، وقد یطلق علی ما یفهم من اللفظ ای المعنی الذهنی، و علیه ما سئل مولانا الصادق علیه السلام عن اسماء الله تعالی مما هو مشتق، فقال: «الله مشتق من اله، واله یقتضی مالوها، والاسم غیر المسمی » الحدیث ⁽⁸⁰⁾ ; وذلک لان الانسان مثلا فی الذهن لیس بانسان، ولا لها جسمیة ولا حیاة ولا حرکة ولا حس ولا نطق ولا شی ء من خواص الانسانیة، وهذا کله دلیل علی ان الاسم غیر المسمی .
قال الراغب: من قال: «ان الاسم غیر المسمی » نظر الی قولهم: «سمیته زیدا» ، ومن قال: «ان المسمی عینه » نظر الی قولهم: «رایت زیدا، وزید رجل صالح » ، فان مرادهم هو المسمی . ⁽⁸¹⁾
اقول: فی نظر الثانی اول النظر; لانهم انما ارادوا/10/بهذا اللفظ مسمی، باعتبار ان الحکم مترتب علیه، لا ان اللفظ عین مسماه، فلا دلالة علی العینیة .
وقال الشیخ فی زوایا کشکوله: ان اصحاب القلوب علی ان الاسم هو الذات مع صفة معینة وتجل خاص، وهذا الاسم هوالذی وقع فیه التشاجر: هل هو عین المسمی او غیره؟ ولیس التشاجر فی مجرد اللفظ کما ظنه المتکلمون فسق ⁽⁸²⁾ دوا قراطیسهم واقمعوا کرابیسهم بما لایجدی بطائل، ولایفوق العالم علی الجاهل ⁽⁸³⁾ .
ز هر بازیچه رمزی می توان خواند
ز هر افسانه فیضی می توان یافت
قیل: علیه ان اراد بالذات الماخوذة مع صفة معینة ذات المعنی فهی المراد بالمسمی، وکونها عین الاسم اول النزاع، علی انه لا معنی للتشاجر المذکور بعد تسلیمه، وان اراد بها ذات اللفظ الحاصل من الحروف ودلالتها علی صفة مخصوصة، فهذا عین ما ذکره المتکلمون .
اقول: لما کان معنی الاسم فی عرف المحققین من الحکماء هو بعینه ما یقصد من معنی المشتق کالناطق والضاحک فی اصطلاح الفلاسفة، فالاقرب الی الحق ان مفهوم المشتق اذا کان ذاتیا للموضوع کالناطق والحساس فی الانسان فهو عینه بالذات; لانه محمول علیه حملا بالذات، وان کان عرضیا کالضاحک والماشی فهو عینه بالعرض غیره بالذات; اذ الحمل/11/بالهوهو مطلقا عبارة عن الاتحاد فی الوجود، وهو منقسم الی الحمل بالذات والحمل بالعرض، فقد صح قول من قال: «ان الاسم عین المسمی » اذا ارید مفهوم المشتق الذاتی او العرضی، لکن اراد بالعینیة الاتحاد بالعرض، وصح ایضا قول من قال: «انه غیر المسمی » اذا ارید مفهوم العرضی او المغایرة بحسب المفهوم دون الوجود .
العظیم الاعظم: العظیم یطلق علی کل کبیر; محسوسا کان او معقولا، عینا کان او معنی، واذا استعمل فی الاعیان یقال فی الاجزاء المتصلة والکبیر فی المنفصلة . ثم قد یقال فی المنفصل عظیم، نحو قولهم: «جیش عظیم » .
والعظیم المطلق هو الله سبحانه; لاستیلائه علی جمیع الممکنات بالایجاد والافناء، ولیست عظمته عظمة مقداریة ولاعظمة عددیة; لتنزهه عن المقدار والمقداریات والکم والکمیات، بل هی عبارة عن علو شانه، وجلالة قدره، وکمال شرفه، وشدة غنائه عن الخلق، ونهایة افتقارهم الیه فی الوجود والبقاء والکمال، فالعظیم فی حقه سبحانه راجع الی کمال الذات والصفات، ووصف الاسم بالعظمة نظرا الی ذاته، وبالتفضیل الی غیره، وتلک العظمة والزیادة لایعلم حدهما ولا قدرهما الا الله .
ووصفه بالاعظم بعد توصیفه بالعظیم من باب الترقی، وفی الاول نوع دلالة علی ان/12/للحروف والاسماء آثارا عجیبة وصفات غریبة تترتب الخواص علیها، وفی الثانی اشعار بان التوسل بالاسم الاعظم مجملا یؤثر فی الاجابة وان لم یعلم بعینه .
قیل: الاسم الاعظم معناه العظیم; اذ لیس بعض الاسماء اعظم من بعض، لان جمیعها عظیم، وقیل: بل کل اسم اکثر تعظیما فهو اکثر مما اقل . وبالجملة اسم الله الاعظم کثیر; بعضه معلوم للخواص، وبعضه مستاثر عند الله، لایعلمه الا هو .
وقد روی عن الباقر علیه السلام ان اسم الله الاعظم ثلاثة وسبعون حرفا، وکان عند آصف حرف واحد فتکلم به فخسف الارض ما بینه وبین سریر بلقیس، حتی تناول السریر بیده، وعندنا من الاسم الاعظم اثنان وسبعون حرفا، وحرف عند الله استاثر به فی علم الغیب عنده ⁽⁸⁴⁾ .
وعن الصادق علیه السلام: اعطی عیسی بن مریم علیه السلام حرفین کان یعمل بها، واعطی موسی علیه السلام اربعة احرف، واعطی ابراهیم ثمانیة احرف، واعطی نوح ثلاثة عشر حرفا، واعطی آدم خمسة وعشرین حرفا، واعطی محمد اثنین وسبعین ⁽⁸⁵⁾ .
وورد انها انتقلت منه صلی الله علیه و آله وسلم الی الائمة علیهم السلام ⁽⁸⁶⁾ .
اقول: ادراک هذا الاسم اما ان یکون نقلا بان یعلم به ویکون علی سبیل التقلید; اما من نبی او ولی او ملک او منام او غیر ذلک، وقد/13/یکون بالفعل والبحث والنظر، وقد یکون معرفته باستعمال العبادة والاجتهاد فیها حتی یخبر به او یفیض ⁽⁸⁷⁾ علیه نور من انوار الله تعالی یکون هو الاسم الاعظم، ولایبعد ان یکون تحصیله بالبحث والنظر مع توفیق الله .
وانما سمی هذا الاسم اعظم لدلالته علی هویته المخصوصة، وقیل: «لکثرة معانیه وعموم احاطته » ، فیکون الاسم الجامع بهذا الاعتبار والمحیط باسم الله تعالی، ولا جرم ان العظمة فی هذا ظاهرة .
وقیل: انما سمی اعظم لان ادراکه یتوقف علی عرفانه الحقیقی، فعلی هذا القول لایمکن ادراکه الا بنبی او ولی، فقد توقف ادراکه علی شرط عظیم، فالوقوف علی العظیم اعظم منه .
وقیل: انما سمی اعظم لحصول المشقة العظیمة للداعی به، وهی الاجابة . وقیل غیرهذا، یطول الکتاب بذکره، واسم الله العظیم اعظم من هذا .
الاعز الاجل الاکرم: الاعز: من عز الشی ء اذا غلب، والعزیز فی اسماء الله تعالی الغالب الذی لایغلب ولایعاد ⁽⁸⁸⁾ له شی ء، وسیجی ء لهذا زیادة توضیح، ویحتمل ان یکون من عز الشی ء ای قل، فلایکاد یوجد، ففیه اشارة بندرة عرفان ذلک الاسم بخصوصه .
والاجل: من جل اذا عظم قدره، والجلال یستعمل فی مقابلة الکمال .
والاکرم: /14/من الکرم بمعنی الجود، والکریم فی وصفه تعالی بمعنی الجواد الذی لاینفد عطاوه، والجامع لانواع الخیر والشرف .
و بالجملة ذکر هذه الاوصاف - مع انه تمجید لله سبحانه، وثناء علیه فی مفتتح الدعاء، کما هو داب الداعی - اشعار بان موصوفها مبدا الحاجات، وغایة الطلبات کلها، واستعطاف فی حصولها .
قال بعضهم: ان الحاجة ان کان هلاک العدو ونحوه ینبغی تمجیده بصفات الجلال اکثر من صفات الجمال براعة الاستهلال; فانه اوقع فی القبول .
اقول: وذلک لان کل ما یختص بالقهر من الصفات الالهیة والاسماء الربانیة یسمی بالجلال، الا انه لا بد من اخذ صفات الجمال فی الدعاء ایضا تحصیلا للقهر علی الداعی .
ثم قال: واما ان کانت الحاجة مرغوبا فینبغی ان یقتصر علی صفات الجمال بما یناسب مطلوبه .
اقول: وذلک لان کل ما یختص باللطف والرحمة تسمی بالجمال، والاول یعطی القبض والخشیة والتقی والورع، والثانی یعطی البسط والرجاء والانس واللطف والرحمة، وبالجملة لاینبغی خلو الدعاء عن صفات الجمال; لان الله جمیل یحب الجمال .
الذی اذا دعیت به: الموصول مع صلته صفة کاشفة للاسم الاعظم، ای متی صرت مدعوا بذلک الاسم، ودعوت الله اذا ابتهلت الیه بالسؤال ورغبت فی ما عنده من الخیر، یقال: «دعا» /15/ای استغاث، و «اذا» بمعنی متی او زائدة، واصله للاستقبال، وادخاله علی الماضی للدلالة علی الوقت المجرد کقولک: «قم اذا احمر البسر» ای وقت احمراره . ویمکن ان یکون بمعنی الماضی; للدلالة علی ما صدر من الانبیاء والصالحین وکشف الله الضر عنهم مثل ایوب ویونس علیهما السلام، وربما یشعر به ظاهر ما بعده .
وقیل: «اذا» هنا تصریح بقطع الحکم فی اعتقاد المتکلم; لانها موضوعة لزمان من ازمنة المستقبل مختص بوقوع حدث فیه جزما فی اعتقاد المتکلم، ومن ثمة لم یرسخ فیها الشرطیة، بل الشرطیة فیها علی شرف الزوال .
واعلم انه لیس الغرض من الدعوة ان یدعوه الخلق به بخصوصه; لانهم لایعلمونه، بل لاغراض اخر; منها ان یدعوه بها مجملا فی هذا الدعاء وغیره ویتحصل من الدعاء به کذلک من انواع المطالب، ولذلک لم یصرح بالمعین; لیشتمل التوسل بجمیع اسمائه العظام، وهو ابلغ فی انجاح المقصود، وللاشعار بابهام الموصوف وعلوه عن منصة التعریف .
علی مغالق ابواب السماء للفتح: المغالق جمع مغلق من غلق الباب اذا عسر فتحه، واضافتها الی الابواب من اضافة الصفة الی موصوفها، ای علی الابواب المغلقة، فالمغالق صفة مقیدة .
قال الراغب:
الفتح ضربان: فتح الهی ، وهو فتح النصرة بالوصول الی/16/العلوم والهدایات التی هی ذریعة الی الثواب والمقامات المحمودة; وفتح دنیوی، وهو النصرة فی الوصول الی اللذات البدنیة . وعلی الاول مثل «انا فتحنا لک فتحا» ⁽⁸⁹⁾ ، وعلی الثانی مثل قوله: «فلما نسوا ما ذکروا به فتحنا علیهم ابواب کل شی ء ⁽⁹⁰⁾ » . ⁽⁹¹⁾
اقول: فتح ابواب السماء اما اشارة الی فتح ابواب سماء الجود بافاضة الرحمة وتیسیر البرکات، او ارسال المطر واستجابة الدعوات، ومن الاول قولهم: فتحت علی القاری اذا تعذرت علیه القراءات فیسرتها علیه بالتلقین، او کنایة عن قبول الدعاء وصعوده الی السماء، واسناد الباب الی السماء مجاز لا حقیقة; لامتناع الخرق والالتیام، ولهذا وصف السماء تارة بالشدة فی قوله تعالی: «ا انتم اشد خلقا ام السماء» ⁽⁹²⁾ ، واخری بالمحفوظیة فی قوله: «وجعلنا السماء سقفا محفوظا» ⁽⁹³⁾ ، وفی نهج البلاغة ما یدل علیه . ⁽⁹⁴⁾
واما حدیث المعراج فهو کاصل العروج من قبیل المعجزات، فیکون انفلاق السماء کنایة عن سد نزول الرحمة مطرا کان او غیره ومنع صعود الدعاء الی السماء، ومنه قوله تعالی: «لاتفتح لهم ابواب السماء» ⁽⁹⁵⁾ ، واللام فی قوله «للفتح » للغایة ای: لان تفتح تلک الابواب المغلقة للسماء .
«بالرحمة » وقعت حالا للابواب، قدمت/17/علی عاملها، والباء للملابسة، ای حال کون تلک الابواب متلبسة بنزول الرحمة .
«انفتحت » تلک الابواب; لصعود الدعاء او لنزول الرحمة وتیسیر البرکات، وقد یشهد علی مثل هذا المعنی الاشارة الواردة فی الخبر عن الامام الناطق جعفر بن محمد الصادق علیهما السلام ان الناس قحطوا علی عهد سلیمان بن داود ثم خرجوا یستسقون، فاذا نملة قائمة علی رجلها مادة یدها الی السماء وهی تقول: اللهم انا خلق من خلقک، لا غنی بک عن فضلک، ولاتؤاخذنا بذنوب سفهاء ولد آدم . وفی روایة: انها دعت باسمائه فاستجاب الله سبحانه، فقال سلیمان: ارجعوا الی منازلکم; فان الله قد سقاکم بدعاء غیرکم ⁽⁹⁶⁾ .
واذا دعیت به علی مضایق ابواب الارض للفرج انفجرت: المضایق جمع مضیقة صفة للابواب، ای علی الابواب التی هی مضایق، واسناد الباب الی الارض وکونه مجازا کما مر فی اسناده الی السماء، وعلی هذا یکون المضایق عبارة عن الشدائد الحادثة علی وجه الارض . واللام فی قوله للفرج للغایة ای لان ینفرج تلک الابواب .
ویشهد بذلک ان یونس بن متی علیه السلام لما التقمه الحوت فدخل فی بحر قلزم، ثم خرج الی بحر مصر، ثم دخل علی/18/بحر طبرستان، ثم خرج فی دجلة الفور، ثم مرت به تحت الارض حتی لحقت بقارون، وضاق علیه الامر فی بطن الحوت، دعا ربه ونادی فی الظلمات، وقال: «لا اله الا انت، سبحانک انی کنت من الظالمین » فنجاه الله من الغم بان قذفه الحوت الی الساحل وانبت الله علیه من یقطین، وذلک قوله تعالی: «وذا النون اذ ذهب مغاضبا» الی قوله: «وکذلک ننجی المؤمنین ⁽⁹⁷⁾ » ⁽⁹⁸⁾ .
واذا دعیت به علی العسر للیسر تیسرت: العسر ضد الیسر ، یقال: عسر الامر عسرا وعسارة بالفتح فهو عسیر ای صعب شدید، والیسیر ⁽⁹⁹⁾ التسهیل، وسبیل اللام فی قوله للیسر کما تقدم قبیل ذلک، ای: لان یتسهل ذلک الامر تیسرت . وتانیث ضمیر المصدر تنسیق الکلام وسوقه علی وتیرة واحدة .
ویشهد بذلک ان ابراهیم علیه السلام لما صعب علیه الامر عند القائه فی النار دعا ربه وقال: لا اله الا انت سبحانک، لک الحمد ولک الملک، لا شریک لک [لک] الحمد، فقال سبحانه: «یا نار کونی بردا وسلاما علی ابراهیم » فسهل علیه الامر ⁽¹⁰⁰⁾ .
واذا دعیت به علی الاموات للنشور انتشرت: قیل: «علی » هنا بمعنی لام الاختصاص، ای للاموات، ولذا عدی بها; اذ التضرر مختص بتعدیة الدعاء بعلی الاستعلائیة/19/ . والنشور کالانشار: الاحیاء بعد الموت بعود الروح الی البدن، والانتشار: التفرق، من قولهم: انتشر القوم، ای تفرقوا، فالمراد بانتشار الاموات احیاؤهم بعد تبدد اجسامهم وتکسر عظامهم وتفرق اجزائهم بتعلق ذلک الاسم، ویمکن ان یراد به القادر، وهو وان کان واحدا بالذات لکنه متعدد بالحیثیات; فانه سبحانه باعتبار تعلق قدرته باحیاء الموتی مغایر له باعتبار تعلقها باماتة الاحیاء، ویرید ذلک ما ورد فی بعض الادعیة: «واسالک بالقدرة التی تنشر میت العباد» ⁽¹⁰¹⁾ ، وبالجملة شهد بانتشار الموتی قوله تعالی حکایة عن عیسی علی نبینا و علیه السلام: «واحی الموتی باذن الله » ⁽¹⁰²⁾ .
قیل: کان عیسی علیه السلام یحیی الموتی ب «یاحی یا قیوم » ⁽¹⁰³⁾ .
قال المفسرون:
ان عیسی علیه السلام احیی بالاسم الاعظم اربعة انفس: «العاذر» ، وکان صدیقه، فارسلت اخته الی عیسی ان اخاک العاذر یموت فائته، وکان بینه وبینه مسیرة ثلاثة ایام فاتاه هو و اصحابه، فوجدوه قد مات ثلاثة ایام، فقال لاخته: انطلقی بنا الی قبره - وهو فی صخرة مطبقة - فقال عیسی علیه السلام: «اللهم رب السماوات السبع و الارضین السبع، انک ارسلتنی الی بنی اسرائیل ادعوهم/20/الی دینک واخبرهم انی احیی الموتی باذنک، فاحی العاذر» ، فقام العاذر و ورکه یقطر، فاخرج من قبره، وولد له .
وابن العجوز مر به الی عیسی علی سریر یحمل ، فدعی الله تعالی عیسی وجلس علی سریر، ونزل علی اعناق الرجال، ولبس ثیابه، وحمل السریر علی عنقه، ورجع الی اهله، فبقی وولد له .
وابنة العاشر قیل له: ا تحییها وقد ماتت امس؟ فدعا الله عزوجل فعاشت وبقیت وولد لها .
وجاء عیسی علیه السلام الی قبر «سام بن نوح » فدعا ربه بالاسم الاعظم، فخرج من قبره وقد شاب بیض نصف راسه خوفا من قیام الساعة، ولم یکونوا یشیبون فی ذلک الزمان، فقال سام: قد قامت القیامة؟ قال: لا، لکن دعوت لک بالاسم الاعظم! ثم قال له عیسی علیه السلام: مت، فقال: ارید ان تعیذنی من سکرات الموت! فدعا الله فاستجاب له، فمات سام ⁽¹⁰⁴⁾ .
وفی بعض کتب السیر ان سام وحام ویافث اولاد نوح علیه السلام، والذی خص به نوح بالاسم الاکبر ومیراث العلم وآثار النبوة سام دون اخویه ⁽¹⁰⁵⁾ .
واذا دعیت به علی کشف الباساء والضراء انکشفت: کون «علی » بمعنی اللام وتعدیته بها کما تقدم، والباساء من الباس الذی هو الشدة، والضراء من الضر، وهما اسمان مؤنثان من غیر تذکیر، وقیل: الباساء: القحط والجوع/21/، والضراء: المرض ونقصان الانفس .
قال الاخفش: هی علی فعلاء، ولیس له افعل; لانه اسم، کما یجی ء افعل فی الاسماء، ولیس له فعلاء نحو احمد .
ویشهد بذلک المعنی ما ورد ان ایوب علیه السلام کان کثیر الاولاد والاموال . فابتلاه الله بذهاب امواله واولاده والمرض فی بدنه ثلاثة عشر سنة او سبع سنین وسبعة اشهر علی اختلاف الروایات، فدعا ربه فقال: «رب انی مسنی الضر وانت ارحم الراحمین » ⁽¹⁰⁶⁾ ، فانکشف الضر عنه واحیی ولده، ورزقه ومثلهم معهم، وذلک قوله تعالی: «وایوب اذ نادی ربه » الآیة .
وبالجملة فی عدم تکرار الاسم فی هذه الفقرات الخمس دلالة علی انها مستندة الی واحد، وان التوسل اجمالا بالاسم الذی اذا دعی به الله عزوجل للامور المذکورة یؤثر فی الاجابة وان لم یعلم بعینه، لکن الظاهر ان تاثیره مع العلم به اقوی، کما کان الانبیاء .
وبجلال وجهک الکریم: عطف علی قوله «باسمک » ، والجلال: العظمة ; والکرم: الجود .
وفی النهایة: الکریم هو الجواد المعطی الذی لاینفد عطاؤه ⁽¹⁰⁷⁾ .
والوجه: الذات او الصفات، والعرب قد یذکر الوجه ویرید صاحبها، وقد فسر بعضهم بالوجود وقال: لما کان وجوده تعالی عین ذاته صار المعنی: وبعظمة ذاتک الکریم، ای المعطی للوجود وتوابعه لما سواه .
اکرم الوجوه: بدل کل من وجهک/22/، ای: اجلها واعظمها او اجودها، وقد یکون اکرم بمعنی اعز وبمعنی: اکثر خیرا، وبمعنی: اکرم من ان یوصف، وکثیرا ما یستعمله العرب بمعنی اجود .
واعز الوجوه: ای امنعها واغلبها، وقد یکون اعز بمعنی عدیم المثل والنظیر . والفائدة فی ایراد البدل هنا اتصاف الثانی بامر زائد، وفی تکریر لفظ الوجوه مع امکان الاضمار قصد التعظیم وشدة الاهتمام باظهار غلبته الذاتیة علی الذوات الممکنة، فلا تکرر فیه; اذ حد المکرر ما لاینطوی علی مزید فائدة، والتفضیل فیهما باعتبار تقدیر الفعل وفرضه فی المفضل علیه .
وبالجملة تفضیل ذاته وصفاته وافعاله تعالی علی الغیر فی امثال هذه العبارات بالنظر الی عادة الناس وضعف عقولهم; حیث یثبتون اصل تلک الصفات والافعال فی الجملة لغیره ایضا . [و] حثهم علی الرجوع الیه بانه اکمل واعز فیها من غیره; لان النفس الی الاکمل ارغب، والا فلا نسبة بین الخالق والمخلوق، ولا بین صفته وفعله وبین صفتهم وفعلهم ، حتی یجری فیها معنی التفضیل .
الذی عنت له الوجوه: ای خضعت وذلت، واللام للاختصاص ; قال الله تعالی: «وعنت الوجوه للحی القیوم » ⁽¹⁰⁸⁾ . وقیل: المراد بالوجوه هنا الرؤساء والملوک .
وخضعت له الرقاب: الخضوع هو اللین والانقیاد، /23/واللام فی الرقاب عوض عن المضاف الیه، ای رقاب الجبابرة او رؤساء الکفار، واصل الرقبة العنق، فجعلت کنایة عن ذات الانسان تسمیة للشی ء باسم بعضه، فاذا قال: «اعتق رقبة » فکانه قال: اعتق عبد ا او امة، ویطلق علی المملوک کما یطلق الراس والظهر علی المرکوب; قال الله تعالی: «فظلت اعناقهم لها خاضعین » ⁽¹⁰⁹⁾ .
وخشعت له الاصوات: ای خفضت من شدة الفزع وخفیت; قال الله تعالی: «وخشعت الاصوات للرحمن فلا تسمع الا همسا» ⁽¹¹⁰⁾ ، والفرق بین الخشوع والخضوع ان الخشوع فی البدن والصوت، والخضوع فی البدن .
ووجلت له القلوب من مخافتک: الجار والمجرور متعلق بوجلت، ای لاجل مخافة قهرک او هیبة منک; لاشراق اشعة جلالک .
قیل: معنی «مخافتک » تخویفک ایاها; لانه مصدر میمی بمعنی الخوف، من قولک «خافه » متعدیا، لا من «خاف » لازما .
والقلوب فی عرف ارباب القلوب عبارة عن النفوس الانسانیة .
قال بعض اهل التحقیق:
ان القلب یطلق علی معنیین: احدهما اللحم الصنوبری الشکل المودع فی الجانب الایسر من الصدر، والمعنی الثانی هو لطیفة ربانیة روحانیة، لها بهذا القلب الجسمانی تعلق، وهو حقیقة الانسان، وهو المدرک العالم من الانسان، وهو المخاطب/24/المطالب المعاطب ⁽¹¹¹⁾ .
اقول: المراد هنا تلک اللطیفة الروحانیة; اذ هو الخائف العارف .
وبقوتک التی تمسک السماء ان تقع علی الارض: اشارة الی صفة القدرة وکمالها وتنزیهها عن الضعف والانکسار، والقوة والقدرة متقاربتان، و «تمسک » بالبناء للفاعل او المفعول، وما به الامساک: العلی او الرفیع او الحفیظ، ای: بقوتک التی تحفظها من ان تقع علی الارض وتسقط الا باذنک یوم القیامة .
وفی الاذن وجوه: منها ان یکون الامر، ومنها ان یکون الاذن هو التوفیق والتیسیر والتسهیل، ومنها ان یکون الاذن العلم، من قولک: «اذنت لکذا وکذا» اذا اسمعته ⁽¹¹²⁾ وعلمته، و «اذنت فلانا بکذا» اذا اعلمته، ویجی ء بمعنی المشیة والارادة .
وتمسک السماوات والارض ان تزولا ⁽¹¹³⁾ : ای: من ان تنعدما، وهذه الفقرة قریبة من معنی الذی ورد فی بعض الادعیة: «انت الله عماد السماوات والارض، وانت الله قوام السماوات و الارض » ⁽¹¹⁴⁾ ، وفیه دلیل سمعی علی احتیاج الباقی فی البقاء الی علة مبقیة .
وفی الاکمال ، عن النبی صلی الله علیه و آله وسلم بعد ذکر الائمة الاثنی عشر باسمائهم قال: «ومن انکرهم او انکر احدا منهم فقد انکرنی . بهم یمسک الله عزوجل السماء ان تقع علی الارض الا باذنه، وبهم یحفظ الارض ان تمید باهلها» ⁽¹¹⁵⁾ .
قال اهل التفسیر: ان السماوات سبع، وبین کل سماءین مسیرة خمسمئة عام، وغلظ کل سماء کذلک . ⁽¹¹⁶⁾
ولکن اختلف فی الارضین; قال بعضهم: ان الارضین ایضا سبع، وبین کل ارضین مسیرة خمسمئة عام مثل السماوات; متمسکا بقوله تعالی: «الله الذی خلق سبع سماوات ومن الارض مثلهن » ⁽¹¹⁷⁾ .
وقال بعض: الارض واحدة ، الا ان الاقالیم سبعة . ⁽¹¹⁸⁾ فایراد السماوات بصیغة الجمع والارض بصیغة الواحد صحیح .
وبمشیتک التی دان لها العالمون: قال القیصری فی شرح الفصوص:
ان مشیة الله عبارة عن تجلیة الذاتی والعنایة السابقة لایجاد المعدوم او اعدام الموجود، وارادته تعالی عبارة عن تجلیه لایجاد المعدوم، فالمشیة اعم من وجه من الارادة . - ثم قال: - ومن تتبع مواضع استعمالات المشیة والارادة فی القرآن یعلم ذلک وان کان بحسب اللغة یستعمل کل منهما مقام الآخر; اذ لا فرق بینهما [فیها ⁽¹¹⁹⁾ ] .
و «دان » بمعنی اطاع من الدنو الذی هو الطاعة، لا من الدین الذی هو الجزاء، ومنه قوله تعالی: «لایدینون دین الحق » ⁽¹²⁰⁾ ای: لایطیعونه طاعة حق .
وفی بعض النسخ «کان » موضع «دان » وهو من الکون بمعنی الوجود .
والعالم بکسر اللام: من اتصف بالعلم; لان العالم حقیقة یصلح ان یطلق لمن حصل فی نفسه ترق; من عمل وکمال/26/واجتهاد وریاضة منه، کالحکماء والمجتهدین من الفقهاء، اما وغیرهم فهم الجاهلون عن العلم لا علماء کالمقلدین والمتعلمین، فالمراد بطاعة العالم بالکسر الطاعة القلبیة الحاصلة من العلم بعظمة الله وکبریائه المفیدة للیقین; فان العلماء قاموا بالطاعة التی ارادها الله کما ینبغی، واما طاعة غیرهم من الجهال ظنی او تقلیدیة ناقصة مستودعة تزول بادنی سبب، فضلا عن الجهال الذین لم یطیعوا ارادة الله; لانهم ارتکبوا المعاصی التی غیر مرادة له سبحانه .
وقد ورد عن النبی صلی الله علیه و آله: «العالم الذی عقل عن الله، فعمل بطاعته واجتنب سخطه » ⁽¹²¹⁾ .
وبکلمتک التی خلقت بها السماوات والارض: الکلمة یرد کنایة عن معان کثیرة، والظاهر ان المراد هنا الامر بکلمة کن، ولما جعل الله سبحانه ایجاد العالم عن امور ثلاثة، عن ذاته وارادته وقوله، کما اشار بقوله: «انما قولنا لشی ء اذا اردناه ان نقول له کن فیکون » ⁽¹²²⁾ - وان کانت الهویة فی هذه الصور واحدة، والنسبة مختلفة - فعبر عن الامر الایجادی بکلمة کن، من غیر ان کان منه کاف ونون، وانما هو بیان لسرعة حصول مراد الله فی کل شی ء اراد حصوله من غیر مهلة ولا معاناة ولا تکلف سبب ولا اداة، وانما کنی بهذا اللفظ لانه لایدخل فی وهم العباد/27/شی ء اسرع من: کن فیکون .
یقال: «خلقت هذا علی ذلک » ای قطعته علی مقداره، ومنه «احسن الخالقین » ای احسن المقدرین، والخلق المذکور هنا هو الایجاد عرفیا شرعیا; لان الموجد سبحانه یجمع بین الوجود والمهیة، ویقطع من اشعة مطلق نور الوجود قدرا معینا، ویضیفه الی الحقیقة الکونیة بقطع نسبته من اطلاقه .
وبحکمتک التی صنعت بها العجائب: حکمة الله عبارة عن کونه فاعلا لافعال محتویة علی المصالح الراجعة الی مخلوقاته، والحکمة یستعمل فی العلم، واذا استعمل فی الفعل فالمراد کل فعل حسن وقع من العالم لحسنه .
قال الغزالی:
یقال «الحکیم » لمن یحسن دقائق العلوم ویحکمها ویتقنها، ولا شک ان کمال ذلک لیس الا الله عزوجل ، وقیل: الحکمة عبارة عن معرفه افضل الاشیاء بافضل العلوم، ولا شک ان اجل الاشیاء هو الله، ولایعرف کنه حقیقته الا هو فهو الحکیم ; لانه یعلم اجل الاشیاء باجل العلوم، وهو العلم الدائم الذی لایتصور زواله، المطابق للمعلوم مطابقة لایتطرد فیه خفاء ولا شبهة، ولایتصف بذلک الا علم الله . عزوجل والفرق بین العلم والحکمة ان العلم اعم من الحکمة; لان ادراک الشی ء علم به، واذا اعتبر معه ادراک اتقانه واحکامه ومصالحه وحسن/28/عاقبته وغیر ذلک مما اعتبر به تمامه وکماله [فهو الحکمة] .
والصانع هو الموجد للشی ء المخرج له من العدم الی الوجود .
و «العجائب » هی الامور التی خفیت اسبابها وعظمت مواقعها، ولا شک انه سبحانه فی کل زمان من الازمان بل فی کل آن من الاوان یحدث فی عالم الامکان - علی وفق الحکمة والقضاء الازلی - ما هو محل العجب العجب، من افعال غریبة واشخاص جدیدة واحوال بدیعة، لایمکن ان یستقصی فی اعمار طویلة; فان من تامل فی آیات الآفاق والانفس وما فیها من السهل والجبل والبر والبحر وانواع النبات والاشجار والثمار المختلف الوانها وطعومها وروائحها الموافقة لحوائج ساکنیها ومنافعهم ومصالحهم وما اثبت فی اقطارها من انواع الحیوانات المختلفة الصور والاشکال وغیر ذلک ، و تامل فیه وفی ارتباط العلویات بالسفلیات، وتدبر فی حرکات الافلاک ومناطها ومنافع الکواکب وترتیبها سیما الشمس، وتامل فی الحیوانات وما اهدیت الیه من مصالحها وما اعطیت من الآلات المناسبة لها، ومنافع خلقة الانسان واعضائه التی قد اشتملت علیه المجلدات، علم بالضرورة انه روعی فیها تلک المصالح والمنافع والحکم .
قیل: حسبک بالقلوب وما رکن فیها/29/من لطائف المعانی ، وبالالسن والنطق ومخارج الحروف، وبالصور والطبائع والالوان واختلافها فی کل انسان، وبالاسماع والابصار وسائر الجوارح ومارتبت فیها من قوی الحکمة .
وفی کل شی ء له آیة
تدل علی انه واحد
قال الله تعالی: «وفی الارض آیات للموقنین وفی انفسکم افلا تبصرون » ⁽¹²³⁾
وان شئت ان تعرف انموذجا من صنائع الله عزوجل ولطفه و رحمته بخلقه وتسرخ ⁽¹²⁴⁾ فی میدان معرفة الصنع وتدبیرات صنعه وعجائبه، فعلیک بمطالعة کتاب المفضل بن ع مر الذی املاه علیه الصادق علیه السلام فی ما خلق الله سبحانه من الآثار، وانظر کتاب الاهلیجیة ⁽¹²⁵⁾ وما فیه من الاعتبار، والحق انه مع قلة حجمه کتاب یظهر لمن مارسه الحکم الالهیة والتدبیرات الربوبیة، ما یکل اللسان عن وصفه، ویعجز البیان عن شرحه .
وخلقت به الظلمة: الفرق بین الخالق والصانع ان الخالق هو المقدر للاشیاء علی مقتضی حکمته، سواء خرجت الی الوجود ام لا، والصانع کما مر هو الموجد للشی ء المخرج له من العدم الی الوجود، والظلمة خلاف النور .
وجعلتها لیلا: ای جعلتها طارئة علی اللیل، واللیل هو الظلام المعاقب للنهار، وهو جزء من الزمان من غروب الشمس الی طلوعها او الی طلوع الصبح المستطیر الصادق، فاللیل/30/مما یذکر ویؤنث بحسب السماع، کما صرح به بعض الافاضل فی حاشیته علی المطول، وتقدیم ذکر اللیل علی النهار لموافقته لما فی القرآن، کقوله تعالی: «ومن رحمته جعل لکم اللیل والنهار» ⁽¹²⁶⁾ ولان اللیل الاصل، وضوء النهار طار، ولتقدمه; لان الظلمة عدم الضوء عما شانه الضوء، والعدم متقدم علی الوجود .
وجعلت اللیل سکنا: بفتح اوله وثانیه، ای موجبا للسکون والراحة، والسکن بالتحریک مایسکن الیه من اهل ومال وغیر ذلک; فان اللیل یطمئن الیه التعب بالنهار لاستراحته فیه، وهو غایة مترتبة علی خلق اللیل .
وفی العلل عن یزید بن سلام انه سال رسول الله صلی الله علیه و آله وسلم، فقال: اخبرنی لم سمی اللیل [لیلا ⁽¹²⁷⁾ ] ؟ قال: لانه یلایل الرجال من النساء، جعله الله عزوجل الفة ولباسا، وذلک قول الله: «وجعلنا اللیل لباسا وجعلنا النهار معاشا ⁽¹²⁸⁾ » ⁽¹²⁹⁾ .
قال الفاضل المجلسی فی بحار الانوار:
یستفاد منه ان الملایلة کان فی الاصل بمعنی الملابسة او نحوها، ولم یصرح بهذا المعنی اهل اللغة ⁽¹³⁰⁾ .
وخلقت بها النور: وهو کیفیة ظاهرة بنفسها مظهرة لغیرها، والضیاء اقوی منه واتم، ولذلک اضیف للشمس، وقد یفرق بینهما بان الضیاء ضوء ذاتی، والنور ضوء عارضی .
وجعلته/31/نهارا: ای جعلت ذلک النور عارضا للنهار، والنهار اسم لضوء واسع ممد من طلوع الفجر الی غروب الشمس، وهو مرادف الیوم، وربما توسعت العرب فاطلقت النهار من وقت الاسفار الی الغروب، وهو فی عرف الناس من طلوع الشمس الی غروبها .
قال بعض العلماء:
ان حصول اللیل والنهار انما یکون بخلقه تعالی الشمس مضیئة ⁽¹³¹⁾ غایة الاضاءة بحیث یطلع تارة ویغرب اخری; فبطلوعها یحصل النهار، وبغروبها یحصل اللیل .
وجعلت النهار نشورا: ای ینشر فیه الناس فی امورهم، او متصفا بالنشور من باب «رجل عدل » ، والمراد من النشور هنا عود ما بطل من قوی الروح بالیوم کالابصار، ومن ثمة وصف النشور بکونه مبصرا ای لتبصروا فیه، واسناد الابصار الیه مجاز وتشبیه، او استعارة فی صفة الشی ء علی وجه المبالغة، والمقصود انه واضح مضی ء یهتدوا به فی حوائجهم بالابصار، وهذا غایة لخلق النهار .
وخلقت بها الشمس وجعلت الشمس ضیاء: متصفا بالضوء الذاتی; قال الله تعالی: «هو الذی جعل الشمس ضیاء والقمر نورا» ⁽¹³²⁾ والفرق بین الضیاء والنور ان الضیاء من ذات الشی ء کالشمس والنار، والنور ما کان مکتسبا من غیره کاستنارة الجدران بالشمس . والشمس/32/کوکب عظیم لیس فی الکواکب اعظم منه، وقد عد من اوصافه بعض العلماء حیث قال:
انه رئیس السماء، واهب الضیاء، شدید الضوء، فاعل النهار واللیل بالحضور والغیبة، وجاعل الفصول الاربعة بالذهاب والاوبة، بامر الله وطاعته . ثم قال: وما ازداد من الکواکب بمجرد المقدار والقرب بل بالشدة; فان ما یتراءی من الکواکب باللیل مقدار مجموعها اکبر من الشمس بما لایتقایس ⁽¹³³⁾ ولا بفعل النهار . انتهی کلامه .
قیل:
انما سمیت الشمس شمسا لان ثلاثة من الکواکب السبعة فوقها، وهی زحل والمریخ والمشتری، وثلاثة تحتها وهی الزهرة والعطارد والقمر، فهی بمنزلة الواسطة التی فی المخنقة التی تسمی شمس وشمسة ⁽¹³⁴⁾ .
اقول: وبالجملة لا شک انه من الامور العجیبة التی قد عجزت العقول عن الوقوف علی حقیقتها، ولذلک کثرت الاقاویل فیها .
وقد تعرض الامام جعفر بن محمد الصادق علیه السلام فی توحید المفضل لبیان اختلاف الفلاسفة فی حقیقة الشمس وفی شکلها ومقدارها بعد بیان عجز العقول عن معرفة حقیقتها، حیث قال علیه السلام: فقال بعضهم: هو فلک اجوف مملو نارا، له فم یجیش بهذا الوهج والشعاع .
وقال آخرون: هو سحابة .
وقال آخرون: هو جسم زجاجی یقبل ناریة فی العالم، ویرسل علیه شعاعها .
وقال آخرون: هو ضوء ⁽¹³⁵⁾ لطیف ینعقد من ماء البحر .
وقال آخرون: هو اجزاء کثیرة مجتمعة من النار .
وقال آخرون: هو من جوهر خامس/33/سوی الجواهر الاربعة .
ثم قال علیه السلام: ثم اختلفوا فی شکلها فقال بعضهم: هی بمنزلة صفیحة عریضة .
وقال آخرون: هی کالکرة المدحرجة .
وکذلک اختلفوا فی مقدارها، فزعم بعضهم انها مثل الارض سواء .
وقال آخرون: بل هی اقل من ذلک .
وقال آخرون: بل هی اعظم من الجزیرة العظیمة .
وقال اصحاب الهندسة: هی اضعاف الارض مئة وسبعین مرة .
فقال علیه السلام: ان فی اختلاف هذه الاقاویل منهم فی الشمس دلیل علی انهم لم یقفوا علی الحقیقة من امرها ... الی ان قال: فکیف ما لطف عن الحس، واستتر عن الوهم؟ انتهی کلامه - صلوات الله علیه وسلامه ⁽¹³⁶⁾ - .
والمروی عن امیر المؤمنین علیه السلام فی مقدارها انه ستون فرسخا فی ستین فرسخا، والقمر اربعون فرسخا فی اربعین فرسخا ⁽¹³⁷⁾ .
وعنه علیه السلام: ان الشمس ثلاثمئة وستین برجا، کل برج منها مثل جزیرة من جزائر العرب، فتنزل کل یوم علی برج منها ⁽¹³⁸⁾ .
نقل ابن الکواء انه سال علیا علیه السلام عن المحو ⁽¹³⁹⁾ فی وجه القمر فقال: ذلک محو آیة اللیل ⁽¹⁴⁰⁾ .
واهل الهیئة ذکروا ان صفاء وجه القمر من انعکاس البحر، وکدره من انعکاس البر، وفی کرته اجرام مرکوزة، وبسببها یختلف وجهه فی قبول النور من الشمس، او تزویرها ⁽¹⁴¹⁾ اجرام ثابتة یقع ظلها فی وجهه ونحوه .
وجعلت القمر نورا: ای متصفا بالنور المستعار، والقمر کوکب کمد ⁽¹⁴²⁾ صقیل بین السواد والزرقة ⁽¹⁴³⁾ ، مستضی ء اکثر من نصفه بالشمس دائما لکبره وصغره .
وخلقت بها الکواکب: ای الاجرام/34/المنیرة المرتکزة فی جسم الفلک من الثوابت والسیارات، ومن الناس من اثبت لها الوانا کالقمر .
قال فی الشفا:
یشبه ان یکون لکل کوکب مع الضوء المشرق منه لون بحسب ذلک اللون، یختلف ایضا الضوء المحسوس بها، فیؤخذ بعضها الی الحمرة، وبعضها الی الرصاصة، وبعضها الی الخضرة . وکان الشعاع والنور لایکون الا فی جرم له خاصیة لون; فان النار انما یشرق دخانه، وهو فی جوهره ذا لون ما، ویختلف المرئی من اللهب باختلاف اللون الذی یخالطه النور الناری - ثم قال: - لیس هذا شیئا اجزم به جزما .
وجعلتها نجوما: ای صغارا من الکواکب .
وفی توحید المفضل: فکر [یا مفضل] فی النجوم واختلاف سیرها، فبعضها لاتفارق مراکزها من الفلک، ولاتسیر الا مجتمعة، وبعضها مطلقة تنتقل فی البروج تفترق من مسیرها، فکل واحد منها یسیر سیرین مختلفین: احدهما عام مع الفلک نحو المغرب، والآخر خاص لنفسه نحو المشرق، کالنملة التی تدور علی الرحی، فالرحی تدور ذات الیمین، والنملة تدور ذات الشمال، والنملة فی تلک تتحرک حرکتین مختلفتین: احداهما بنفسها متوجهة ⁽¹⁴⁴⁾ امامها، والاخری مستکرهة مع الرحی تجریها ⁽¹⁴⁵⁾ الی خلفها ⁽¹⁴⁶⁾ .
وبروجا: /35/یعنی البروج الاثنی عشر المشهورة، سمیت به وهی القصور العالیة; لانها للکواکب السیارة کالمنازل لسکانها، واشتقاقه من البرج لظهوره، و هی:
الحمل والثور والجوزاء، ویقال له التوامان ایضا، وهذه الثلاثة ربیعیة .
والسرطان والاسد والسنبلة، ویسمی العذراء ایضا، وهذه الثلاثة صیفیة .
والمیزان والعقرب والقوس، ویسمی الرامی ایضا، وهذه الثلاثة خریفیة .
ولجدی والدلو، ویسمی ساکب الماء ایضا .
والحوت ویسمی السمکتین، وهذه الثلاثة شتویة .
والبروج الستة: الاول شمالیة، والآخر جنوبیة .
وهذه الاسامی احدثت من صور تحدث من کواکب تنظمها خطوط موهومة .
ومصابیح: جمع مصباح، وهو السراج الثاقب المضی ء، ای: جعلت الکواکب مصابیح لایوازیها مصابیحنا اضاءة .
وزینة: الزینة کالنسبة، اسم لما یزاین به الشی ء، کاللیقة اسم لما یلایق به الدواة .
قال ابن عباس فی قوله تعالی: «انا زینا السماء الدنیا بزینة الکواکب » ⁽¹⁴⁷⁾ : ای بضوء الکواکب ⁽¹⁴⁸⁾ .
قیل: یجوز ان یکون المراد اشکالها المختلفة، کشکل بنات النعش والثریا وغیر ذلک من مسایرها ومطالعها .
قال بعض الافاضل: ان ما اشتهر من ان الثوابت/36/باسرها مرکوزة فی الفلک الثامن، وکل واحد من السبعة الباقیة منفردة بواحدة من السیارات السبع لا غیر، فلم یقم برهان علی ثبوته، واشتمال فلک القمر علی کواکب واقعة فی غیر ممر السیارات وممر الثوابت المرصودة لم یثبت دلیل علی امتناعه، ولو ثبت لم یقدح فی تزیین فلک القمر بتلک الاجرام المشرقة; لرؤیتها فیه وان کانت مرکوزة فی ما فوقه .
ورجوما: جمع رجم، سمی به ما یرجم به، ویجوز کونه مصدرا لاجمعا; قال الله تعالی: «ولقد زینا السماء الدنیا بمصابیح وجعلناها رجوما للشیاطین » ⁽¹⁴⁹⁾ .
قیل: معناه ان الشهب التی تنقض ⁽¹⁵⁰⁾ منفصلة من نار الکواکب، ونورها کقبس یوجد من نار; لانهم یرجمون بانفس الکواکب; لانها ثابتة لاتزول .
وقیل: اراد بالرجوم الظنون التی ترجم - ومنه قوله تعالی: «یقولون خمسة سادسهم کلبهم رجما بالغیب » ⁽¹⁵¹⁾ - وما یعاتبه ⁽¹⁵²⁾ المنجمون من الحدس والظن والحکم علی اتصال النجوم وافتراقهم ⁽¹⁵³⁾ ، وایاهم عنی; لانهم شیاطین الانس .
قال بعض المفسرین:
الشهاب ما یری کانه کوکب انقض وما خمنه الطبیعیون من انه بخار فی دهنیة یصعد الی کرة النار فیشتعل لم یثبت، ولو صح لم یناف ما دلت علیه قوله: «جعلناها رجوما للشیاطین » ; فان الشهاب والمصباح یطلقان علی المشتعل، وکل مشتعل فی الجو/37/زینة السماء، ولا استبعاد فی اصعاد الله سبحانه ذلک البخار الدهنی عند استراق الشیطان السمع فیشتعل نارا فتحرقه، ولیس خلق الشیطان من محض النار الصرفة، کما ان خلق الانسان لیس من محض التراب، فاحتراقه بالنار التی هی اقوی من ناریته ممکن ⁽¹⁵⁴⁾ .
وجعلت لها مشارق: جمع مشرق، وهو محل اشراق نور الکواکب من الافق علی وجه الارض وارتفاعه منه، او محل ظهوره .
ومغارب: جمع مغرب، وهو محل غروب الکواکب من الافق تحت الارض وانخفاضه، او محل خفاء الکواکب عن النظر .
وفی توحید المفضل: قال علیه السلام: تامل المنفعة فی غروبها [فلولا غروبها] لم یکن للناس هدوء ولا قرار، مع عظم حاجتهم الی الهدوء والراحة: لسکون ابدانهم، وجموم حواسهم، وانبعاث القوة الهاضمة لهضم الطعام، وتنفیذ الغذاء الی الاعضاء ... - وعدة من المنافع، الی ان قال: - فقدرها الله تعالی بحکمته وتدبیره تطلع وقتا وتغرب وقتا، بمنزلة سراج یرفع لاهل البیت تارة لیقضوا حوائجهم، ثم یغیب عنهم ⁽¹⁵⁵⁾ .
وجعلت لها مطالع: تطلع کل یوم من مشرق، وتغرب فی مغرب .
قال ابن الاثیر: المطلع: مکان الاطلاع من موضع عال . یقال: مطلع هذا الجبل من مکان کذا، ای ماتاه ومصعده ⁽¹⁵⁶⁾ .
/38/والمطلع جزء من السماء یطلع منه الکواکب .
وفی الاهلیلجیة ⁽¹⁵⁷⁾ عن الصادق علیه السلام فی کلامه له: «وجعل فیها سراجا وقمرا یسبحان فی فلک یدور بهما دائبین، یطلعها تارة ویوفله ⁽¹⁵⁸⁾ اخری، حتی یعرف عدد الایام والشهور والسنین وما یستانف من الصیف والربیع والشتاء والخریف ازمنة مختلفة باختلاف اللیل والنهار» ⁽¹⁵⁹⁾ .
ومجاری: جمع مجری: وهو اما مصدر او اسم مکان، قیل: «یراد به مجری الکواکب فی السماء کما یجری الحوت فی الماء» ، ویحتمل ان یکون مجازا عن مدارات الکواکب; قال الله تعالی: «والشمس تجری لمستقر لها» ⁽¹⁶⁰⁾ .
وجعلت لها فلکا: ای جعلت لجمیع الکواکب فلکا واحدا، والفلک بالتحریک واحد افلاک النجوم، کسبب واسباب، سمی فلکا لاستدارته، وکل مستدیر فلک .
وفی الحدیث: «ان الفلک دوران السماء» ، فهو اسم للدوران خاصة; واما المنجمون فالفلک عندهم ما رکبت فیه النجوم، ولا یقصرونه علی الدوران ⁽¹⁶¹⁾ .
ویحتمل ان یراد به ان لکل من الکواکب فلکا علی التوزیع، یکون کل واحد منها نوعا براسه لایماثله غیره; لانه وجد فی مکان خاص به، علی وضع خاص لایسع غیره .
قال بعض العلماء: ان اختلاف الاماکن والاوضاع دلیل اختلاف الطبائع - ثم قال: - /39/ویشبه ان یکون الاشارة علی هذا الاختلاف ما ورد من التعبیر باختلاف الالوان والاسماء فی ما روی عن الرضا علیه السلام ان امیر المؤمنین علیه السلام سئل عن الوان السماوات السبع واسمائها، فقال: اسم سماء الدنیا «فیع » ⁽¹⁶²⁾ وهی من ماء ودخان، واسم السماء الثانیة «فندم » ⁽¹⁶³⁾ ، وهی علی لون النحاس، واسم السماء الثالثة «الماروم » ⁽¹⁶⁴⁾ وهی علی لون الشبه، والسماء الرابعة «ادفلون » ⁽¹⁶⁵⁾ وهی علی لون الفضة، والسماء الخامسة اسمها «هیعون » وهی علی لون الذهب، والسماء السادسة اسمها «عروس » وهی یاقوتة خضراء، والسماء السابعة [اسمها] «عجماء» وهی درة بیضاء ⁽¹⁶⁶⁾ .
ومسابیح: جمع مسبح، وهو اسم مکان، ای جعلت لها محل تصرف، ومنه قوله تعالی: «ان لک فی النهار سبحا طویلا» ⁽¹⁶⁷⁾ ای تصرفا فی المعاش والمهام، وقیل: ای محل الطاعة او محل الفراغ; قال الله تعالی: «کل فی فلک یسبحون » ⁽¹⁶⁸⁾ ای یجرون او یسرعون اسراع السابح فی الماء .
وفی توحید المفضل عنه علیه السلام: «فکر فی تصرف القمر خاصة; فی مهله ومحاقه وزیادته ونقصانه وکسوفه، من البینة ⁽¹⁶⁹⁾ علی قدرة الله خالقه المصرف له هذا التصریف لصلاح العالم ما یعتبر به المعتبرون » ⁽¹⁷⁰⁾ .
وقدرتها فی السماء منازل: ای قدرت/40/مسیرها فی السماء بروجا ومنازل عالیة علی مقتضی حکمتک المتعالیة، والمراد هنا منازل الشمس والقمر والکواکب; قال الله تعالی: «والقمر قدرناه منازل » ⁽¹⁷¹⁾ ، وهی الحصص الفلکیة الحاصلة علی ایام ما بین ظهور الهلال بالعشیات فی اول الشهر، وآخر رؤیته بالغدوات فی آخره، وهی علی ما هو مقرر ثمانیة وعشرون منزلا; وذلک لان البروج اثنا عشر برجا، فی کل برج منزلان وشی ء للقمر، واسماء هذه المنازل علی ما هو مقرر عند العرب: «الشرطین » بضم المعجمة واسکان الراء او التحریک . و «البطین » علی هیئة التصغیر، و «الثریا» وهو نجم معروف، وقال: ان خلال انجمها الظاهرة کواکب خفیة کثیرة العدد . و «الدبران » ، وهی خمسة کواکب فی الثور، ویقال: انه ست منه . و «الهقعة » والهنعة » و «الذراع » و «النثرة » و «الطرف » و «الجبهة » و «الزبرة » و «الصرفة » و «العواء» - بالتشدید والمد وبالقصر ایضا - و «القلب » ⁽¹⁷²⁾ و «الشولة » و «العائم » ⁽¹⁷³⁾ و «البلدة » و «سعد الزابح » ⁽¹⁷⁴⁾ - بضم الموحدة [و «سعد بلع » - بضم المعجمة] وفتح اللام - و «سعد السعود» و «سعد الاخبیة » و «الفرغ المقدم » و «الفرغ المؤخر» - باعجام الغین ⁽¹⁷⁵⁾ - و «الرشاء» وهو بطن الحوت .
والتسمیة بهذه الاسماء باعتبار وقوع الکواکب الثابتة القریبة من المنطقه فیها، فبهذه المنازل یتم الشهر الهلالی، ویتحصل السنة القمریة التی ثلاثمئة واربعة وخمسون یوما والسدس، /41/والسنة الشمسیة ثلاثمئة وخمسة وستون یوما وربع وعشر الا جزء من ثلاثمئة من یوم، وفصل ما بینهما عشر ایام وثلث وربع وعشر یوم، بالتقریب علی رای بطلیموس، ووافقه الرصد المحقق الطوسی بمراغة . فلما کان دور الشمس انما یکمل فی مدة ثمانیة وعشرین یوما وشی ء، فاذا قسمنا بهذه المدة باربعة اقسام کان کل قسم منها سبعة، فلهذا السبب قدروا الشهر باسابیع اربعة، کذا قیل .
فاحسنت تقدیرها: ای تقدیر مسیرها، و فاء العطف للترتیب .
قال الشیخ الرضی:
قد یفید فاء العطف فی الجملة کون المذکور بعدها کلاما مرتبا فی الذکر علی ما قبلها، لا ان مضمونه عقیب المضمون التی قبلها، کقوله تعالی: «ادخلوا ابواب جهنم خالدین فیها فبئس مثوی المتکبرین » ⁽¹⁷⁶⁾ انتهی کلامه .
وبالجملة لا شک ان ما قدره الله تعالی فی السماء فعلی وفق حکمته، بحیث لو زاد علی ذلک المقدار او نقص لاختلفت مصلحة ذلک وتغیر منفعته .
وفی توحید المفضل: «فانظر کیف قدر ان یکون مسیرها فی البعد البعید; لئلا [تضر فی الابصار و تنکا فیها، و باسرع السرعة; لکیلا] تختلف عن مقدار الحاجة فی مسیرها، وجعل فیها جزءا یسیرا من الضوء یسد ⁽¹⁷⁷⁾ مسد الاضواء اذا لم یکن قمر، ویمکن فیه الحرکة اذا حدثت ضرورة، کما قد یحدث الحادث علی المرء/42/فیحتاج الی التجافی فی جوف اللیل، فان لم یکن شی ء من الضوء یهتدی به لم یستطع ان یبرح مکانه » ⁽¹⁷⁸⁾ .
وصورتها ⁽¹⁷⁹⁾ : اعطیت کل واحد من تلک الکواکب صورة خاصة وهیئة مفردة تتمیز فیها علی اختلافها، وقیل: ای صورت جملة منها بصورة من الصور المشهورة التی منها اثناعشر صورة للبروج، واحدی وعشرون منها فی شمال البروج، وخمس عشرة فی جنوبها .
فاحسنت تصویرها: حیث رتبت صورها احسن ترتیب .
واحصیتها باسمائک احصاء: ای احطتها باسمائک المؤثرة فی الوجود وتوابعه، بحیث لایخرجون من حوزة علمک وقبضة قدرتک .
وقیل: ای باسمائک التی عینت لکل منها .
وقیل: ای باسمائک التی تدل علی علمک بالاشیاء، کالعلیم والخبیر .
ودبرتها بحکمتک تدبیرا: ای قدرتها وقضیتها ورتبتها فی مراتبها علی احکام عواقبها واختلاف اماکنها واوضاعها وطبائعها وغیر ذلک .
فاحسنت تدبیرها: بما یناسب حکمتک .
وسخرتها ⁽¹⁸⁰⁾ بسلطان اللیل وسلطان النهار: قیل: ای کلفتها باقامة حجة اللیل وحجة النهار علی وجودک ووحدانیتک ; قال الله تعالی: «وجعلنا اللیل والنهار آیتین » ⁽¹⁸¹⁾ وقال: «قل ارایتم ان جعل الله علیکم النهار سرمدا الی یوم القیامة من اله غیر الله یاتیکم بلیل تسکنون فیه/43/افلا تبصرون » ⁽¹⁸²⁾ .
وقیل: ای بالسلطنة التی علی اللیل والنهار .
وقیل: بالتسلط الذی جعلته لللیل والنهار، ای: اجریتها ودبرتها بقوة اللیل والنهار وقهرهما .
واضاف السلطان الذی هو القهر - وهو لله سبحانه - الی الملوین تفخیما لامرهما، ولکونها العلة فی معرفة الساعات والسنین والحساب، والمعنی: انه سخر الکواکب والنیرین لمعرفة اللیل والنهار ومعرفة الساعات .
والساعات: ای ساعات اللیل التی هی اثناعشر ساعة، وساعات النهار التی هی اثنا عشر ساعة، والساعة جزء من اجزاء الزمان، وقد یستعمل الساعة فی معنی الزمان المطلق، کما استعملت الغداة والعشیة فی الیوم، والعرب تطلقها وترید بها الحین والوقت وان قل ای جنس حساب الاوقات من الشهور والایام واللیالی والآجال والدیون وغیر ذلک، ولولاهما لم یعلم شی ء من ذلک، ولسقطت الامور .
وعرفت بها السنین الهلالیة والشمسیة والحساب: ولا شک ان کلا مما ذکر انما یحصل بتوسط الکواکب; وذلک لان فی طلوع الشمس اقامة دولة النهار، فلو لا طلوعها لبطل الامر کله، فلم یکن الناس یسعون فی معایشهم ویتصرفون فی امورهم، والدنیا مظلمة علیهم، وفی غروبها اقامة دولة اللیل، فلو لا غروبها لم یکن للناس هدوؤ و لا قرار، وفی قطعها تمام الدور حصل قدر سنة شمسیة، وفی قطعها تسعا وخمسین دقیقة حصل قدر یوم ولیلة، وکذا القمر; فان فی قطعها تمام الدورة مرة واحدة حصلت قدر شهر هلالی، وفی قطعها اثنی عشر مرة حصلت قدر سنة هلالیة، کذا فی توحید المفضل ⁽¹⁸³⁾ .
وقال فیه: ا لا تری ان السنة/44/مقدار مسیر الشمس من الحمل الی الحمل، فالسنة و اخواتها تکمل ⁽¹⁸⁴⁾ الزمان من لدن خلق الله العالم الی کل وقت وعصر من غابر الایام، وبحسب ⁽¹⁸⁵⁾ الناس الاعمار والاوقات الموقتة للدیون والاجارات والمعاملات وغیر ذلک من امورهم، بمسیر الشمس تکمل السنة ویقوم حساب الزمان علی الصحة ⁽¹⁸⁶⁾ .
وقال علیه السلام فی کلام له استدل بالقمر: ففیه دلالة جلیلة تستعملها العامة فی معرفة الشهور، ولایقوم علیه حساب السنة; لان دوره لایستوفی الازمنة الاربعة ونشو الثمار وتصرمها، [و] لذلک صارت شهور القمر وسنینه ⁽¹⁸⁷⁾ تتخلف عن شهور الشمس وسنینها ⁽¹⁸⁸⁾ ، وصار الشهر من شهور القمر ینتقل، فیکون مرة بالشتاء ومرة بالصیف ⁽¹⁸⁹⁾ .
وجعلت رؤیتها لجمیع الناس مرءا واحدا: ای جعلت رؤیتها للناس کلهم بحیث یرونها واحدا فی الکمیة والکیفیة والوضع والقرب والبعد، غیر ان رؤیتها بحسب الازمنة تختلف فی الآفاق .
وقیل: ای یراها فی کل صقع وناحیة اهلها .
واسالک اللهم بمجدک: ای متوسلا بمجدک، او بحق مجدک، والمجد صفة خاصة لله سبحانه; لانه من صفات التعالی والجلال، وذلک لایلیق الا بالله .
قال بعض المفسرین:
القرآن دل علی انه یجوز وصف غیر الله بالمجد; کما قال: «بل هو قرآن مجید» ⁽¹⁹⁰⁾ ، وراینا ان الله تعالی وصف العرش بانه کریم، فلایبعد ان یصفه بانه مجید . - ثم قال: - /45/ان مجد الله عظمته بحسب الوجوب الذاتی وکمال القدرة والحکمة ، وعظمة العرش علوه فی الجهة، وعظمته مقداره وحسن صورته وترکیبه; فان العرش احسن الاجسام ترکیبا وصورة ⁽¹⁹¹⁾ .
الذی کلمت به من غیر واسطة، کما یکلم الملک، وتکلمه ان ینشئ الکلام ویتالف ⁽¹⁹²⁾ الکلمات منطوقا فی بعض الاجرام، کما خلقه مخطوطا فی اللوح; فان الکلام عرض لا بد من محل یقوم به .
قال بعض الحکماء: «ان تکلمه الذی هو صفته تعالی فی التحقیق عبارة عن قدرته علی انشاء الکلام وتالف ⁽¹⁹³⁾ الکلمات وما به یمکن به من افادة مخزونات علمه علی من یشاء من عباده، فهو مبدا کماله لا ریب فی قدمه، بل هو عین ذاته، ولیس هی القدرة علی الایجاد بعینها بل غیرها بوجه ما .
واما کلامه تعالی وهو ما افاده من مخزونات علمه من یرید، فیختلف بحسب المواطن والعوالم التی تقع فیه التقاول والتکلم، فقد یکون لفظا اذا کان التکلم والتقاول فی عالمی الحس والمثال، ولا شک فی حدوثه بالزمان، وقد یکون معنی وذلک اذا کان التقاول فی العوالم المجردة، ولاخفاء فی جواز قدمه ان امکن قدیم غیره .
ومن اثبت الکلام النفسی فان کان مراده به الکلام المعنوی الذی یقع به التقاول فی العوالم المجردة فقد [عرفت] حاله، وان اراد به غیره فلیس علی ثبوته دلیل; فانه لیس سوی مخزونات علمه وما افاده علی غیره ممن اراد اکرامه بالتکلیم، وما یتمکن من تلک الافاده امر آخر/46/یمکن ان یقال: انه الکلام النفسی » .
وقال الغزالی: الکلام الذی ینسب الی البارئ تعالی فهو صفة من صفات الربوبیة، فلاتشابه بین صفات البارئ وبین صفات الآدمیین; فان صفاتهم زائدة علی ذواتهم; لتکثر وحدتهم [و] انیتهم بتلک الصفات، ویتعین حدودهم ورسومهم بها، وصفة البارئ تعالی لا تحد ذاته ولا رسمه، ولیست اذن اشیاء زائدة علی العلم الذی هو حقیقة هویته، ومن اراد ان یعد صفات البارئ لایتعدد ولاینفصل بعضها عن بعض الا فی مراتب العبارات وموارد الاشارات .
واذا اضیف علمه الی استماع دعوة المضطرین یقال: «سمیع » ، واذا اضیف علمه تعالی الی رؤیته ضمیر الخلق یقال: «بصیر» ، واذا افاض عن مکنونات علمه علی قلب احد من الناس من الاسرار الالهیة ودقائق جبروت الهیة [یقال:] «متکلم » ; فلیس بعضه آلة السمع، ولا بعضه آلة البصر، وبعضه آلة الکلام، فاذن کلام البارئ لیس شیئا سوی افادته مکنونات علمه علی من یرید اکرامه، کما قال الله تعالی: «ولما جاء موسی لمیقاتنا وکلمه ربه » ⁽¹⁹⁴⁾ شرفه الله بقربته ⁽¹⁹⁵⁾ تقدسه، واجلسه علی بساط انسه، وشافهه ⁽¹⁹⁶⁾ باجل صفاته، وکلمه بعلم ذاته، کما شاء تکلم، وکما اراد سمع .
عبدک ورسولک: ذکر علیه السلام هذین الوصفین اللذین هما من جهات استحقاق الرحمة والکرامة من الله سبحانه وزیادة القرب; اما اولا بانه عبد مخصوص لله/47/بالعبادة الذاتیة، مملوک له مطیع لامره; لانه اول المقامات لکمال النوع الانسانی، وثانیا بانه رسول; لقوله تعالی: «وکان رسولا نبیا» ⁽¹⁹⁷⁾ ، والرسالة نوع خاص للاستعباد، یوجب مزید الرحمة والشفقة، والرسول اخص من النبی .
موسی بن عمران: آل عمران موسی وهارون ابنا عمران بن یصهر ⁽¹⁹⁸⁾ ، بعثهما الله تعالی الی فرعون بمصر آل عمران .
وقیل: آل عمران عیسی بن مریم بنت عمران بن ماثان، وبین العمرانین الف وثمانمئة سنة ⁽¹⁹⁹⁾ .
وانما سمی موسی علیه السلام بذلک لانه التقط [من] بین الماء والشجر، [والماء] بلغتهم القبطی اسمه مو ⁽²⁰⁰⁾ والشجر سا، فر کبا و جعلا اسما لموسی لادنی ملابسة ⁽²⁰¹⁾ . وهو علیه السلام مات فی التیه ⁽²⁰²⁾ .
وکان عمره مئتین واربعین سنة، وقیل: مئة وعشرین، وکان بینه وبین ابراهیم علیه السلام خمسمئة عام ⁽²⁰³⁾ .
وفتح یوشع المدینة، وکان یوشع ابن اخت موسی والنبی فی قومه بعده ⁽²⁰⁴⁾ .
وجمع موسی موسون، وجمع عیسی عیسون بفتح السین فیهما [قاله الجوهری ⁽²⁰⁵⁾ ] .
فی زمرة الملائکة المقدسین: بفتح الدال ای حال کونه علیه السلام فی جماعة من الملائکة المنزهین عن النقائص والعیوب .
فوق احساس الکروبیین: «فوق » ظرف للتکلیم، بدل من قوله «فی المقدسین » بدل الاشتمال، ولذا ترک العاطف، و «الاحساس » اما بفتح الهمزة من الحسیس وهو الصوت، یعنی: کان کلامه سبحانه فی کیفیة الجهارة/48/والاخفات فوق اصوات الملائکة المسبحین، وقیل: «یعنی: ان کلامه تعالی اعلی من کل شی ء; لانه فوق اصوات ⁽²⁰⁶⁾ الکروبیین » ، واما بکسر السین ⁽²⁰⁷⁾ کما فی بعض النسخ، وهو من الحس، وذلک ان جبرئیل علیه السلام کان مع موسی علیه السلام ولم یسمع کلام الله، فادناه موسی حتی سمع صریر القلم علی اللوح .
والکروبیین بتخفیف الراء سادة الملائکة، کذا فی القاموس ⁽²⁰⁸⁾ .
وفی ربیع الابرار:
فی الکروبی ثلاث لغات، الکروب ابلغ من القرب واقصر مسافة; تقول کربت الشمس ان تغرب بمعنی کادت، وفعول بناء مبالغة، ویاء النسبة التی فی نحو الاحمری .
وهذه الفقرات اشارة الی ما روی فی بعض التفاسیر من انه کان موسی علیه السلام وعد بنی اسرائیل بمصر ان اهلک الله عدوهم اتاهم بکتاب من عند الله فیه بیان ما یاتون وما یذرون، فلما هلک [فرعون] سال موسی ربه الکتاب، فامر [ه] بصوم ثلاثین یوما وهو شهر ذی القعدة . ⁽²⁰⁹⁾
فلما تمت وجد خلوف فمه، فتسوک بعود خروب، فقالت الملائکة: «کنا نشم من فیک رائحة المسک فافسدتها بالسواک » ، فامر الله تعالی ان یصوم عشر ایام من ذی الحجة، وقال: «اما علمت ان خلوف فم الصائم اطیب عندی من ریح المسک؟» . ⁽²¹⁰⁾
فلما تم میقات ربه - ای المیقات التی ضرب الله ان یکلمه - جاء موسی ومن معه الی الطور متطهرین فی ثیاب طاهرة، فانزل الله علیهم عمود الغمام، فیغشی الجبل کله، ودخل فی الغمام/49/الی سبعة فراسخ، وطرد عنه الشیطان، وهو ام الارض، وکشف السماء فرای الملائکة قیاما فی الهواء لهم زجل ای صوت بالتسبیح والتقدیس، ورای العرش بارزا، وکلم الله وناجاه حتی کلمه ربه، وکان جبرئیل علیه السلام معه فلم یسمع ما کلمه ربه، فادناه حتی سمع صریر القلم ⁽²¹¹⁾ .
وروی ان موسی علیه السلام لما کلمه الله تعالی سمع الکلام من سائر الجهات، ولم یسمعه من جهة واحدة، فعلم بذلک انه کلام الله سبحانه ⁽²¹²⁾ .
فوق غمائم النور: «الغمائم » جمع غمامة وهو السحاب البیض، سمی بذلک لانه یغم السماء ای یسترها، یعنی: کان کلمته تعالی وراء غمائم النور، و هو اشارة الی ان موسی لما جاء الی میقات الطور وقع عمود الغمائم علیه وتغشی الجبل کله، فکلمه الله تعالی فی حجاب الغمام .
وفی خط ابن المؤذن: غمائم النور هی غمائم کانت لبنی اسرائیل تظلهم من عین الشمس ⁽²¹³⁾ .
فوق تابوت الشهادة: ای کلمه واسمعه کلامه تعالی من وراء تابوت الشهادة .
قیل: هی تابوت یوسف علیه السلام، حمل الی ناحیة جبل حوریث من ناحیة طور سیناء ⁽²¹⁴⁾ ، فکان تظله بالنهار غمامة، ویشرق باللیل عمود من نار ونور .
قیل: تابوت الشهادة هی صندوق انزل الله فیه الواح التوراة وغیرها، وکانت الالواح من زمرد اخضر .
قال الشهیدقدس سره: ان المراد بتابوت الشهادة صندوق انزل الله فیه الواح التوراة التی کتب فیها الآیات العشر; التی اولها: التوحید، وثانیها: /50/النهی عن عبادة الاوثان، وثالثها: تعظیم السبت، ورابعها: اکرام الوالدین، وخامسها: النهی عن یمین الکاذبة، وسادسها: النهی عن السرقة، وسابعها: النهی عن الزنا، وثامنها: النهی عن قتل النفس، وتاسعها: النهی عن شهادة الزور، وعاشرها: النهی عن تمنی مال الغیر وزوجته، فتلک الآیات کلمات الله من وراء حجاب التابوت .
وعن الباقر علیه السلام: هذا التابوت هو الذی انزل ⁽²¹⁵⁾ الله علی ام موسی فوضعته فیه فالقته فی البحر، فلما حضرت موسی الوفاة وضع فیه الالواح وودعه ⁽²¹⁶⁾ وما [کان] عنده من آثار النبوة، واودعه [وصیه یوشع بن نون، فلم یزل بنو اسرائیل یتبرک به وهم فی عز و شرف] حتی استخفوا به، فکانت الصبیان تلعب به، فرفعه الله عنهم ⁽²¹⁷⁾ .
وقیل: انما سمی تابوت الشهادة لکونه شاهدا علی صدق ما وعد موسی لبنی اسرائیل من اتیان الکتاب المشتمل علی الاوامر والنواهی من عند الله ایاهم صدق الشاهد، فاضافته الی الشهادة للمبالغة، وهو کان صندوقا من عود قریبا من ثلاثة اذرع فی عرض ذراعین، انزل الله تعالی الی آدم علیه السلام، وفیه: صورة الانبیاء علیهم السلام، وروح متکلم من الله تعالی، والمیثاق .
واصل التابوت «تابوة » ، وهو فعلوة، فلما اسکنت الواو تقلب هاء التانیث تاء ⁽²¹⁸⁾ .
قال الجوهری حاکیا عن غیره ⁽²¹⁹⁾ : لم تختلف [لغة] قریش والانصار فی شی ء من القرآن الا فی التابوت، فلغة قریش بالتاء، ولغة الانصار بالهاء ⁽²²⁰⁾ .
/51/و ⁽²²¹⁾ فی عمود النار: عطف علی قوله: «فی زمرة الملائکة المقدسین » ، ای کلمه علیه السلام فی عمود النار، وهی نار بیضاء تتقد فی شجرة خضراء، وجدها موسی علیه السلام من جانب الطور .
وقصته انه علیه السلام استاذن شعیبا فی الخروج الی امه، وخرج باهله، فلما وافی وادی طوی - وفیه الطور - ولد له ابن فی لیلة مظلمة، وکانت لیلة الجمعة، وقد اخلت ⁽²²³⁾ الطریق وتفرقت ماشیته، اذ رای من جانب الطور نارا، «فلما جاءها نودی ان بورک من فی النار ومن حولها» ⁽²²⁴⁾ یعنی: من فی مکان النار، وهو البقعة المبارکة التی حصلت فیها وفی حوالیها امر دینی، وهو تکلیم الله عزوجل موسی علیه السلام بقوله «انی انا الله رب العالمین ⁽²²⁵⁾ » . ⁽²²⁶⁾
قال ابن عباس فی قوله: «ان بورک من فی النار» یعنی به: قدس من فی النار، وهو الله سبحانه، عنی به نفسه ⁽²²⁷⁾ .
وقال بعض الشارحین: یفهم من قوله: «عمود النار» ان المراد بمن فی النار موسی علیه السلام، ای: بورک من فی طلب النار، والمراد بمن حولها من الملائکة، لا عکسه کما ظن بعضهم ⁽²²⁸⁾ .
ثم انه لما کان عمود النار فی الحقیقة نورا، ذکر بلفظ النار; لان موسی علیه السلام ظنه نارا .
وفی طور سیناء: هی ظرف آخر للتکلیم، وظرف الظرف ظرف، کذا قیل، وفی بعض النسخ «فی طور سیناء» بغیر واو; بناء علی انه بدل من عمود النار، ففیهما کمال الاتصال، /52/والطور جبل کلم الله علیه موسی علیه السلام فی بیت المقدس عن یمین المسجد، کما ان طور هارون جبل آخر فی قبلته، وقیل: هو جبل بالشام .
وعن الصادق علیه السلام وقد ذکر الغری ⁽²²⁹⁾ ، قال: وهی قطعة من الجبل الذی کلم الله علیه موسی تکلیما، وقدس [ علیه عیسی تقدیسا، واتخذ علیه ابراهیم خلیلا، واتخذ محمدا صلی الله علیه و آله وسلم حبیبا، وجعله للنبیین مسکنا، فقال: فوالله ما سکن [فیه] بعد ابویه الطیبین آدم ونوح اکرم من امیر المؤمنین علیه السلام ⁽²³⁰⁾ .
قال بعض المفسرین: ان طور سیناء - بالمد والکسر - وطور سینین لایخلو اما ان یکون مضافا الی بقعة اسمها سیناء وسینین ⁽²³¹⁾ ، واما ان یکون اسما للجبل مرکبا من مضاف ومضاف الیه، کامرئ القیس ⁽²³²⁾ .
وفی معانی الاخبار: معنی طور سیناء انه کان علیه شجرة الزیتون، وکل جبل لایکون ⁽²³³⁾ علیه شجرة الزیتون او ما ینتفع به الناس من النبات او الاشجار من الجبال، فانه یسمی جبلا او طورا، ولایقال له طور سیناء، ولا طور سینین . ⁽²³⁴⁾
وقیل: ان طور سیناء - بالفتح - طور زینا جبل ببیت المقدس .
وبالجملة فمن کسر فانما یمتنع الصرف; للتعریف والعجمة او ⁽²³⁵⁾ التانیث، لانها تبعه; لان فعلاء بکسر الفاء لایکون الفه للتانیث، کالف صحراء .
قال ابن خالویه فی کتاب لیس: [لیس] فی کلام العرب صفة علی فعلاء الا طور سیناء بکسر السین .
/53/وفی جبل حوریث ⁽²³⁶⁾ : هی ظرف آخر للتکلیم بناء علی ما مر فی طور سیناء، وفی بعض النسخ المعتبرة بترک العاطف، وهو لکمال الاتصاف، وحوریث - بالثاء المثلثة علی ما فی بعض النسخ - هو جبل بارض الشام او مدین، خوطب علیه موسی علیه السلام اول خطابه ⁽²³⁷⁾ ، ومدین هی مدینة قوم شعیب، وهی تجاه تبوک بین المدینة والشام، بها البئر التی استقی منها موسی لابنته ⁽²³⁸⁾ شعیب .
وقیل: حوریثا هو الجبل الذی خاطب الله [ علیه] موسی علیه السلام فی اول خطابه .
وقیل: الصحیح انه - بالتاء المثناة الفوقانیة - اسم موضع، ولم یوجد فوعیل فی کلام العرب الا حوریت بالتاء المثناة - صرح به فی القاموس ⁽²³⁹⁾ - وقال: المراد بجبل حوریث هو طور سیناء، فالعطف تفسیری، وانما فسر به لان طور سیناء یقال: جبل بین مصر وایل، وکان حوریث موضعا فی ناحیته، وینسب الیه ذلک الجبل، وقیل: هو من ناحیة طور سیناء، دفن فیه تابوت یوسف علیه السلام، یظل علیه غمامة من نور، ویشرق فیها عمود من نار .
فی الواد المقدس: هو بقرب بیت المقدس، وهو واد طیب کثیر الزیتون، قیل: ان موسی علیه السلام قبض فیه .
فی البقعة المبارکة: هی القطعة من الارض علی غیر الهیئة التی الی جانبها . قیل: برکتها بالنسبة الی موسی علیه السلام; لان الله تعالی کلمه فیها .
من جانب الطور/54/الایمن: یعنی: من شاطئ الواد الایمن لموسی علیه السلام، ومن لابتداء الغایة .
فی العلل عن النبی صلی الله علیه و آله وسلم انه سئل عن «وادی المقدس » فقال: لانه قدست فیه الارواح، واصطفیت فیه الملائکة، وکلم الله عزوجل موسی تکلیما ⁽²⁴⁰⁾ .
وعن الصادق علیه السلام انه قال: شاطئ الواد الایمن الذی ذکره الله فی القرآن هو الفرات، والبقعة المبارکة هی کربلاء [و الشجرة هی محمد صلی الله علیه و آله وسلم ⁽²⁴¹⁾ ] .
من الشجرة: ای من جانب الشجرة، ف «من » لابتداء الغایة، وهذه الفقرة وقعت بدل الاشتمال من قوله: «من جانب الطور» ; لان الشجرة ثابتة علی جانب الطور، وهی الشجرة التی رآها موسی علیه السلام، وهی شجرة خضراء من اسفلها الی اعلاها، احاطت بها نارا بیضاء فی غایة التوقد .
وقیل: ان تلک الشجرة شجرة العوسج والعناب .
وهذا الکلام وما قبلها عنه علیه السلام اشارة الی قوله تعالی: «فلما اتاها نودی من شاطئ الوادی الایمن فی البقعة المبارکة من الشجرة ان یا موسی انی انا الله رب العالمین » ⁽²⁴²⁾ .
قال ابن عباس: تاویل هذا القول انه کان فیها لا علی سبیل تمکن الاجسام، بل انه - جل وعلا - نادی موسی واسمعه کلامه من جهتها، واظهر له ربوبیته من ناحیتها، فالشجرة مظهرة لکلامه تبارک وتعالی ⁽²⁴³⁾ .
وروی فی بعض الاخبار ان موسی علیه السلام لما اقبل نحو النار یقتبس فاذا شجرة ونار تلتهب علیها، فلما ذهب نحو/55/النار یقتبس منها اهوت علیه ففزع وعدا، ورجعت النار الی الشجرة، فالتفت الیها وقد رجعت الی الشجرة، فرجع الثانیة لیقتبس فاهوت نحوه فعدا وترکها، ثم التفت الیها وقد رجعت الی الشجرة، فرجع الیها الثالثة فاهوت الیه فعدا، «ولم یعقب » ⁽²⁴⁴⁾ ای لم یرجع، وناداه الله عزوجل « ان یا موسی انی انا الله رب العالمین » ⁽²⁴⁵⁾ قال موسی: فما الدلیل علی ذلک؟ قال الله عزوجل : ما فی یمینک یا موسی؟ «قال هی عصای » ، «قال القها» [یا موسی فالقاها فصارت حیة ففزع] «فاذا هی حیة تسعی » ففزع منها موسی وعدا، فناداه الله عزوجل : « خذها ولاتخف » ⁽²⁴⁶⁾ انک من الآمنین ⁽²⁴⁷⁾ .
وفی ارض مصر بتسع آیات بینات: عطف علی ما تقدم من القسم، ای: بمجدک الذی کلمت به موسی فی ارض مصر، والمراد: کلمت وحیا فی ارض مصر مؤیدا وملتبسا بتسع آیات معجزات واصحاب ⁽²⁴⁸⁾ اشارة الی قوله تعالی مخاطبا الی موسی: «وادخل یدک فی جیبک تخرج بیضاء من غیر سوء فی تسع آیات الی فرعون وقومه » ⁽²⁴⁹⁾ وقوله فی موضع آخر: «ثم ارسلنا موسی واخاه هارون بآیاتنا وسلطان مبین » ⁽²⁵⁰⁾ .
ومصر هی مدینة معروفة ارضها اربعون میلة فی مثلها، سمیت بذلک لتمصرها او لانه بناها المصر بن نوح، و الآیات التسع هی: الفلق و الطوفان و الجراد و القمل و الضفادع والدم والطمسة والجدب فی بوادیهم والنقصان فی مزارعهم . ومن عد العصا و الید من التسع یعد الآخرین واحدا، و لایعد الفلق; لانه لم یبعث/56/به موسی الی فرعون .
وربما قیل: انها تسع آیات فی الاحکام .
وفی العلل عن الصادق علیه السلام: لما کلمه الله تکلیما فانزل علیه التوراة وکتب «فی الالواح [من] کل شی ء موعظة وتفصیلا لکل ، وجعله آیة ⁽²⁵²⁾ فی یده وعصاه وفی الطوفان والجراد والقمل والضفادع والدم وفلق البحر وغرق الله فرعون وجنوده ⁽²⁵³⁾ .
وهذه الفقرة اشارة الی ما روی القمی فی حدیث انه قال علیه السلام:
وکان فرعون وهامان قد تعلما السحر، وانما غلبا الناس بالسحر، وادعی فرعون الربوبیة بالسحر، فلما اصبح بعث «فی المدائن حاشرین » ⁽²⁵⁴⁾ مدائن مصر کلها، وجمعوا الف ساحر، واختاروا من الالف مئة ومن المئة ثمانین، فقال السحرة لفرعون: قد علمت انه لیس فی الدنیا اسحر منا، فان غلبنا موسی فما یکون لنا عندک؟ قال: انکم اذا لمن المقربین عندی، اشارککم [فی] ملکی . قالوا: فان غلبنا موسی وابطل سحرنا علمنا ان ما جاء به لیس من قبل السحر ولا من قبل الحیلة; آمنا به وصدقناه . قال فرعون: ان غلبکم موسی صدقته انا ایضا معکم، ولکن اجمعوا کیدکم ای حیلتکم . قال: وکان موعدهم یوم عید لهم .
فلما ارتفع النهار وجمع فرعون الخلق والسحرة، وکانت له قبة طولها فی السماء ثمانون ذراعا، وکانت لبست الحدید والفولاد المصقول، وکانت اذا/57/وقعت الشمس عیها لم یقدر احد ان ینظر الیها من لمع الحدید ووهج الشمس، وجاء فرعون وهامان وقعدا علیها ینظران، واقبل موسی ینظر الی السماء، فقالت السحرة لفرعون: «انا نری رجلا ینظر الی السماء، ولم یبلغ سحرنا السماء» ، وضمنت السحرة من فی الارض فقالوا لموسی: «اما ان تلقی واما ان نکون نحن الملقین » ⁽²⁵⁵⁾ «قال لهم موسی القوا ما انتم ملقون× فالقوا حبالهم وعصیهم » ، فاقبلت تضطرب مثل الحیات، ف «قالوا بعزة فرعون انا لنحن الغالبون » ⁽²⁵⁶⁾ ، «فاوجس فی نفسه خیفة موسی » فنودی «لاتخف انک انت الاعلی والق ما فی یمینک تلقف ما صنعوا ان ما صنعوا کید ساحر» ⁽²⁵⁷⁾ فالقی موسی العصا فذابت فی الارض مثل الرصاص، ثم طلع راسها وفتحت فاها ووضعت شفتها العلیا الی ⁽²⁵⁸⁾ راس قبة فرعون، ثم دارت وارخت شفتها السفلی، والتقمت عصی السحرة وحبالهم، وغلب کلهم، وانهزم الناس حین راوها وعظمها وهولها مما لم تر العین ولا وصف الواصفون مثله، فقتل فی الهزیمة من وطئ الناس بعضهم بعضا; عشرة آلاف رجل وامراة وصبی، ودارت علی قبة فرعون .
قال: فاحدث فرعون وهامان فی ثیابهما، وشاب راسهما [و غشی علیهما] من الفزع، ومر موسی علیه السلام فی الهزیمة مع الناس، فناداه الله عزوجل : /58/ « خذها ولاتخف سنعیدها سیرتها الاولی » ⁽²⁵⁹⁾ ، فرجع موسی ولف علی یده عباءة کانت علیهم ⁽²⁶⁰⁾ ، ثم ادخل یده فی فمها فاذا هی عصا کما کانت، وکان کما قال الله: «فالقی السحرة ساجدین » لما راوا ذلک «قالوا آمنا برب العالمین× رب موسی وهارون » ⁽²⁶¹⁾ ، فغضب فرعون عند ذلک غضبا شدیدا و «قال آمنتم له قبل ان آذن لکم انه لکبیرکم » یعنی موسی علیه السلام «الذی علمکم السحر فلسوف تعلمون لاقطعن ایدیکم وارجلکم من خلاف ثم لاصلبنکم اجمعین » ⁽²⁶²⁾ فقالوا له کما حکی الله عزوجل : « ، فجلس ⁽²⁶⁴⁾ فرعون بموسی فی السجن، حتی انزل الله علیهم الطوفان والجراد والقمل والضفادع والدم فاطلق عنهم .
ویوم فرقت لبنی اسرائیل البحر: ای کلمته وحیا یوم جعلت ماء البحر فرقا ینقطع ⁽²⁶⁵⁾ بعضه بعضا، حتی حصلت فیه مسالک، وقرئ «فرقت » علی بناء التکثیر; لان المسالک کانت اثنی عشر بعدد الاسباط، و «بنی اسرائیل » اولاد یعقوب، والابن من بناء; لانه مبنی ابیه، واسرائیل لقب یعقوب علیه السلام، ومعناه بالعبریه «صفوة الله » ، وقیل «عبد الله » ، وهذه الفقرة اشارة الی قوله تعالی: «واذ فرقنا بکم البحر» ⁽²⁶⁶⁾ . ⁽²⁶⁷⁾
وروی القمی فی الحدیث السابق:
فلما قرب موسی البحر وقرب فرعون من موسی «قال اصحاب موسی انا لمدرکون × قال » موسی: «کلا ان معی ربی سیهدین » ⁽²⁶⁸⁾ . فقال [البحر له]: استکبرت - یا موسی - ان تقول لی ان انفرق ⁽²⁷⁰⁾ لک، ولم اعص الله عزوجل طرفة عین، وقد کان فیکم المعاصی! فقال له موسی: فاحذر ان تعصی وقد علمت ان آدم علیه السلام اخرج من الجنة بمعصیته، وانما لعن ابلیس بمعصیته . فقال البحر: ربی عظیم مطاع امره ولاینبغی لشی ء ان یعصیه . فقام یوشع بن نون فقال لموسی علیه السلام: یا نبی الله، ما امرک ربک؟ فقال: بعبور البحر . فاقتحم یوشع فرسه فی الماء، واوحی الله تعالی «الی موسی ان اضرب بعصاک البحر» فضربه «فانفلق فکان کل فرق کالطود العظیم » ⁽²⁷¹⁾ ای کالجبل العظیم، فضرب له فی البحر اثنی عشر طریقا، فاخذ کل سبط منهم فی طریق . ⁽²⁷²⁾
وفی المنبجسات التی صنعت بها العجائب فی بحر سوف: هذا عطف ایضا علی القسم الذی تقدم، ای: بمجدک فی یوم المنبجسات ای العیون الجاریة، یقال: انبجس الماء وتبجس تفرق، اشارة الی قوله تعالی: «فانبجست منه اثنتا عشرة عینا» ⁽²⁷³⁾ .
و «بحر سوف » ای بعید القعر . قیل: یعنی بحر الهلاک، وقیل: اسم ذلک البحر «سوف » ، ویقال بلسان العبرانیة بمسوف کانه یم سوف . وقیل: بحر سوف بلسان العبرانیة «یوم سوف » ای بحر بعید . وقیل: هو من وراء مصر، وقیل: هو القلزم من بحار فارس .
والمراد بالمنبجسات هنا فرق الماء الاثنی عشر/60/الخارجة من الحجر، وبالعجائب صیرورة البحر شبکة حیث یری بعضهم بعضا، بعد ما قال کل سبط منهم: قتل اخواننا .
وعقدت ماء البحر فی قلب الغمر کالحجارة: حیث یقوم کل واحد من المنفلقات منفردا عن الآخر، والغمر: الماء الکثیر الذی یغمر صاحبه، و سمیت لشدة غمره، والمعنی: عقدت ماء البحر فی باطنه کما تعقد الحجارة، وجعلته قناطیر; وکانه اشار بذلک الی الکوی ⁽²⁷⁴⁾ التی ترای قوم موسی فی البحر منها، کذا قیل .
وجاوزت ببنی اسرائیل البحر: اشارة الی قوله تعالی: «وجاوزنا ببنی اسرائیل البحر» ⁽²⁷⁵⁾ یعنی سبل نهر مصر .
وتمت کلمتک الحسنی علیهم: علی بنی اسرائیل، بالنصر والتفضل علیهم بقولک: «ونرید ان نمن علی الذین استضعفوا فی الارض ونجعلهم ائمة ونجعلهم الوارثین ونمکن لهم فی الارض ونری فرعون وهامان وجنودهما منهم ما کانوا یحذرون » ⁽²⁷⁶⁾ و «الحسنی » تانیث الاحسن صفة للکلمة، ومعنی تمت الکلمة علی بنی اسرائیل: مضت علیهم، من قولک: تم علی الامر، اذا مضی علیه، واستمر .
بما صبروا: بسبب صبرهم علی شدائد قومه من القتل والاسر ووضع الجزیه علیهم .
القمی قال: کان فی علم الله انهم یصبرون علی ما یصیبهم، فجعلهم ائمة . ⁽²⁷⁷⁾
وفی بعض الاخبار: اخبر الله تعالی نبیه صلی الله علیه و آله وسلم بما لقی موسی علیه السلام واصحابه من فرعون من القتل والظلم، فیکون تعزیة له فی ما یصیبه فی اهل بیته/61/من امته، ⁽²⁷⁸⁾ ثم بشر [ه] بعد تعزیته انه یتفضل علیهم بعد ذلک، ویجعلهم خلفاء فی الارض وائمة علی امته، ویردهم [الی] الدنیا مع اعدائهم حتی ینتصفوا منهم، [فقال:] «ونرید ان نمن » ⁽²⁷⁹⁾ الآیة .
واورثتهم: والآیة هکذا: «واورثنا القوم الذین کانوا یستضعفون مشارق الارض ومغاربها» ⁽²⁸⁰⁾ الآیة، وضمیر «اورثتهم » یعود الی قوم بنی اسرائیل الذین کانوا یستضعفهم فرعون وجنوده .
مشارق الارض ومغاربها: بان مکنهم وحکم لهم بالتصرف ، و اباح لهم ذلک بعد اهلاک فرعون القبط، فکانوا ورثوا مشارق الارض ومغاربها التی کانوا فیها، وهی ارض مصر والشام، ملکها ببنی اسرائیل بعد العمالقة والفراعنة، فتصرفوا فی نواحیها الشرقیة والغربیة کیف شاؤوا .
التی بارکت فیها للعالمین: بانواع الخصب والزروع والثمار والعیون والانهار .
وقیل: ای ادمت فیها النعمة علی الانبیاء .
قیل: برکته العامة ان اکثر الانبیاء بعثوا فیه، فانتشرت فی العالمین شرائعهم التی هی مبادی الکمالات والخیرات الدینیة والدنیویة، وبکثرة التنعم فیها والخصب الغالب .
قال بعض المفسرین عند قوله تعالی فی سورة الانبیاء: «ونجیناه ولوطا الی الارض التی بارکنا فیها للعالمین » ⁽²⁸¹⁾ : انه سبحانه وسم ارض الشام بالبرکات، والفائدة فی ابتداء الخطاب من الله تعالی بذلک انه بشارة/62/من الله تعالی لموسی علیه السلام، بانه قد قضی امر عظیم ینتشر منه فی ارض الشام، کلها البرکات والخیرات . ⁽²⁸²⁾
واغرقت فرعون وجنوده ومراکبه فی الیم: ای البحر الذی لایدرک قعره، وقیل: هو لجة البحر .
واسم فرعون: ولید بن مصعب .
وقال الفاضل البیضاوی: ان فرعون لقب لمن ملک العمالقة، ککسری وقیصر لملکی الفرس والروم، ولعتوهم اشتق منهم: ⁽²⁸³⁾ «تفرعن الرجل » اذا عتا وتجبر، وکان فرعون موسی مصعب بن ریان، (وقیل: اسمه ابنة ولید) ⁽²⁸⁴⁾ من بقایا عاد، وفرعون یوسف علیه السلام ریان، وکان بینهما اکثر من اربعمئة سنة . ⁽²⁸⁵⁾
وجنود فرعون عساکره وخیوله .
وفی بعض النسخ: «مواکبه » بالواو موضع مراکبه، وهو جمع موکب، وهو رکوب القوم للزینة، والمراد هنا جیوشه وعساکره .
وفیه اشارة الی قوله تعالی: «فاخذناه وجنوده فنبذناهم فی الیم » ⁽²⁸⁶⁾ .
قیل: فی هذه الآیة فخامة وتعظیم لشان الآخذ، واستحقار للماخوذین، کانه اخذهم علی کثرتهم فی کف، وطرحهم فی الیم .
وروی ان فرعون لما انتهی الی البحر قال لاصحابه: ا لاتعلمون ان ⁽²⁸⁷⁾ ربکم الاعلی، قد فرج لی البحر؟ فلم یجسر احد ان یدخل البحر، وامتنعت الخیل منه; لهول الماء، فتقدم فرعون حتی جاء الی ساحل البحر، فقال له منجمه: لاتدخل البحر وعارضه . فلم یقبل منه، و اقبل فرسه ⁽²⁸⁸⁾ حصان، فامتنع الحصان ان یدخل الماء، فعطف علیه جبرئیل وهو علی ماذیانة، فتقدمه ودخل، فنظر الفرس الی الرمکة فطلبها ودخل البحر، و احتجم ⁽²⁸⁹⁾ اصحابه/63/خلفه، فلما دخلوا کلهم حتی کان آخر من دخل من اصحابه وآخر من خرج من اصحاب موسی، امر الله عزوجل الریاح فضربت البحر بعضه ببعض، فاقبل الماء یقع علیهم مثل الجبال . ⁽²⁹⁰⁾
وروی ان فیهم سبعین الفا من دهم ⁽²⁹¹⁾ الخیل سوی سائر الهیئات .
وباسمک العظیم الاعظم الاعظم الاعز الاجل الاکرم: ای بحق اسمک، وتکریر الاعظم هنا للتاکید فی عظمته .
وبمجدک الذی تجلیت به موسی کلیمک علیه السلام: اشارة الی صفة الذات وجلاله، وتذکیر بنعمته علی اولیائه مرة اخری; فان التجلی الظهور، ای: بحق مجدک الذی ظهرت به او بآیاتک التی احدثتها فی الجبل له علیه السلام; اذ تجلیه تعالی یعود الی جلاء معرفته من مصنوعاته لقلوب عباده، حتی شهدت کل ذرة من مخلوقاته مرآة ظهر فیها لهم، فهم یشاهدون علی قدر قبولهم لمشاهدته، وتتفاوت تلک المشاهدة بحسب تفاوت اشعة ابصار بصائرهم; فمنهم من یری الصفة ⁽²⁹²⁾ اولا والصانع ثانیا، ومنهم من یراهما، ومنهم من یری الصانع اولا، ومنهم من لایری مع الصانع غیره .
والکلیم فعیل بمعنی الفاعل، وهو اعم من النجی; لان کل مناج مکالم دون العکس .
وانما سمی موسی علیه السلام کلیم الله لانه کلم الله تعالی بالنصب، بمعنی مکالمه/64/ .
فی طور سیناء: جبل خوطب علیه موسی اول خطابه بالوحی وقد مر، وذکر التجلی بعد ذکر التکلم لموسی علیه السلام ینطوی علی فوائد عظیمة فی تفصیل مجاری المجد والجلال، فلا تظنن انه مکرر غیر مستحسن; اذ التکرر فی ما لاینطوی علی مزید فائدة .
ولابراهیم خلیلک علیه السلام من قبل: ای من قبل موسی وهارون، او من قبل محمد صلی الله علیه و آله فی بدو النبوة، اشارة الی قوله تعالی: «ولقد آتینا ابراهیم رشده من قبل » ⁽²⁹³⁾ ، وابراهیم هو ابراهیم بن تارح بن ناخور، وکان ابراهیم اول من اساک، واول من استنجا بالماء، واول من جز شاربه، واول من رای الشیب، واول من اختتن، واول من اتخذ السراویل، واول من ثرد الطرید ⁽²⁹⁴⁾ ، واول من اتخذ الضیافة، والخلیل: الصدیق، من الخلة بالضم، وهو الصداقة والمحبة المختصة التی لا خلال فیها; قال الشاعر:
قد تخللت مسلک الروح منی
وبه سمی الخلیل خلیلا
فاذا ما نطقت کنت حدیثی
واذا ما سکت کنت القلیلا ⁽²⁹⁵⁾
او من الخلة بالفتح، وهی الحاجة والفقر; لانه رفع حاجته الی الله تعالی لا الی غیره .
ویؤکد المعنی الاول ما روی ان ابراهیم علیه السلام کان کثیر العیال کثیر الرماد، وکان له صدیق فی مصر یرسل الیه فی کل سنة میرة ای طعاما یمتاره ⁽²⁹⁶⁾ ، فبعث ابراهیم علیه السلام غلمانه بالابل الی صدیقه/65/، فلم یرسل له شیئا فی تلک السنة لغدر، فرجع غلمانه وابله خالیة، فمروا ببطحاء رمل، واستحیوا من الناس، فحملوا ابلهم من ذلک الرمل، ثم اتوا ابراهیم علیه السلام واعلموه .
ثم ان ابراهیم اهتم بطعام الناس من ضیفه واهله ولم یقدر علی شی ء، ففتح اهله الغرائر فوجدوها مملوا من اجود الدقیق، فامرت سارة زوجته الخبازین فخبزوا و اطعموا الضیف، وکان ابراهیم نائما، فلما استیقظ وجد رائحة الطعام فقال: یا سارة، من این؟ قالت: من عند خلیلک المصری . فقال: هذا من عند خلیلی الله واتخذ الله [ابراهیم]، ⁽²⁹⁷⁾ خلیلا ، والخلیل لیس فی بحثه خللا . ⁽²⁹⁸⁾
ویؤید المعنی الثانی ما روی فی العیون عن الصادق علیه السلام: انما اتخذ الله ابراهیم خلیلا لانه لم یرد احدا، ولم یسال احدا قط غیر الله .
فی مسجد الخیف: ما انحدر من غلظ الجبل، وارتفع عن مسیل الماء; وانما سمی مسجد المنی بالخیف لانه بنی فی خیف الجبل، والاصل مسجد خیف منی، فخفف بالحذف .
وفی مصباح المنیر: ولایکون خیف الا بین جبلین . ⁽²⁹⁹⁾
وکان مسجد رسول الله صلی الله علیه و آله وسلم علی عهده عند المنارة التی فی وسط المسجد، وقربها الی القبلة نحوا من ثلاثین ذراعا، وعن یمین وعن یسار وخلف نحوا من ذلک .
روی انه صلی فیه الف نبی . ⁽³⁰⁰⁾
فیستحب فیه ست رکعات فی اصل/66/الصومعة . ⁽³⁰¹⁾
ولاسحاق صفیک علیه السلام: وکان وصیا لابیه علیه السلام، واسماعیل اکبر منه بخمس سنین .
وفی المجمع: اسحاق اصغر من اسماعیل باربعة عشر سنة . قیل: عاش مئة وثمانین سنة، وولد ولابیه مئة سنة، وعاش اسماعیل مئة وعشرین سنة ⁽³⁰²⁾ .
وفی معانی الاخبار: من زعم ان اسحاق اکبر [من اسماعیل] وان الذبیح اسحاق، فقد کذب بما انزل الله تعالی فی القرآن من نباهما ⁽³⁰³⁾ .
والصفی اخص من الخلیل; لانه الذی صافی الود ویخلصه، مع صفاء ظاهره وباطنه عن النقائص کلها، من الصفوة نقیض الکدر، ومنه صفو الشی ء مثله، وهو ما صفا منه .
فی بئر شیع ⁽³⁰⁴⁾ : ضبطه بعضهم بالشین المعجمة والمثناة التحتیة، وقال: انها بئر طمها ابو مالک، فساله اسحاق ان تعاد وتکنس، ففعل ابو مالک ورمی بقمامتها ⁽³⁰⁵⁾ ، من قولهم: شاعت الناقة، اذا رمت ببولها، او من الشیع وهی الاصحاب والاعوان; لتشایعهم علی حفرها وکنسها .
و ضبطه بعضهم بالسین المهملة والموحدة وقال: ان اسحاق کاتب علیها ملکا یقال له ابو مالک، وتعاهد علی البئر بسبعة من الکباش فسمیت لذلک بئر سبع .
وذکر الثعالبی ان ابراهیم علیه السلام لما خرج من مصر الی الشام خوفا من الملک الذی کان بمصر فنزل فی السبع من ارض فلسطین خوفا من جنود الشام، واحتفر بها [بئرا] واتخذ مسجدا، وکان ماء تلک البئر معینا ظاهرا، وکانت غنمه تتروی منها، فاقام بها ابراهیم علیه السلام مدة، ثم تاذی من اهلها/67/فخرج منها الی بلدة [من] بلاد فلاسطین بین الرملة وایلیا ⁽³⁰⁶⁾ یقال لها «قط » ، فلما خرج ابراهیم علیه السلام نصب ماء تلک البئر فندم اهل السبع علی خروج ابراهیم، فاتبعوه حتی ادرکوه وسالوه ان یرجع الیهم فلم یقبل، فقالوا: ان الماء الذی کنت تشرب منه و نشرب معک قد نصب، فاعطاهم سبعة عنز من غنمه وقال: «اذهبوا بها منکم; فانکم لو اردتموها البئر لظهر الماء حتی یکون معینا کما کان، فاشربوا منها ولاتقربنها امراة حائض » ، فخرجوا بالاعنز ⁽³⁰⁷⁾ الی البئر، فظهر الماء، فکانوا یشربون منها وهو علی حالها، حتی [اتت] امراة طامث فاغترفت، فنکص ماؤها ولم یرجع الی الیوم ⁽³⁰⁸⁾ .
ولیعقوب نبیک علیه السلام: هو ابن اسحاق، وانما سمی یعقوب لانه وعیصا کانا توامین، فتقدم عیص، وخرج یعقوب علی اثره اخذا بعقبه، وبنوه اثنا عشر وهم الاسباط ⁽³⁰⁹⁾ ، والاسباط جمع السبط، وهو اولاد اسرائیل، وهو یعقوب بن اسحاق بن ابراهیم، وهم اثنا عشر سبطا من اثنی عشر ابنا، والاسباط فی بنی اسرائیل بمنزلة القبائل من ولد اسماعیل، واسماؤهم ⁽³¹⁰⁾ : راوین، لوی، یلیاخار، یهودا، زیولون، دان، نفتالی، کاداشیر، بنیامین، یوسف، کذا سمعت من بعض علماء الیهود . ⁽³¹¹⁾
واما ما نقله الفاضل البیضاوی فخلاف ذلک . ⁽³¹²⁾
وفی الکشاف: وعن اللیث ان عیص ابو الروم، ویعقوب ابو الاسباط، کلهم/68/عمروا مئة سنة واربعین سنة . ⁽³¹³⁾
ویعقوب نبی الله اعجمی لاینصرف; للمعرفة والعجمیة . ⁽³¹⁴⁾
فی بیت ایل: و «هو بیت المقدس، وقیل: بیت الله; لان ایل ⁽³¹⁵⁾ بالعبرانیة الله » ⁽³¹⁶⁾ ، ومعنی الکلام انه علیه السلام اقسم علی الله بمجده الذی تجلی لهذه الانبیاء فی هذه الاماکن الاربعة .
واوفیت لابراهیم علیه السلام بمیثاقک: ⁽³¹⁷⁾ یمکن ان یراد بایفاء المیثاق له علیه السلام هو اعطاء الولد فی غیر اوانه، والذریة الطیبة من جملتهم خاتم الانبیاء وسید المرسلین وامیر المؤمنین وعترتهما الطیبین، واستمرار النبوة فیهم، وانتماء الملل الیه، والصلاة والسلام علیه الی آخر الدهر; کما قال الله تعالی: «ووهبنا له اسحاق ویعقوب وجعلنا فی ذریته النبوة والکتاب وآتیناه اجره فی الدنیا وانه فی الآخرة لمن الصالحین » ⁽³¹⁸⁾ .
وقیل: المراد بمیثاق ابراهیم ما واثقه من البشارة باسحاق، ومن وراء اسحاق یعقوب .
وقیل: هو الامانة المشار الیها فی قوله سبحانه: «وجعلها کلمة باقیة فی عقبه » ⁽³¹⁹⁾ .
وقال بعض الشارحین: ان معنی هذه الفقرة انه: اعطیت له علیه السلام حق الابتلاء بالنار والذبیح بمیثاقک الذی هو قولک: «انی جاعلک للناس اماما قال و من ذریتی قال لاینال عهدی الظالمین » ⁽³²⁰⁾ وانما عبر عن هذا القول والمیثاق بالعهد; لان کلا منهما فی الاصل العهد المتصف بالعزم والنیة .
قال بعض المفسرین: [و قالوا:] فی هذه الآیة دلیل علی/69/ان الفاسق لایصلح للامامة، وکیف یصلح لها من لایجوز حکمه وشهادته، ولاتجب طاعته، ولایقبل خبره، ولایقبل الصلاة ⁽³²¹⁾ ، وکان ابو حنیفة یفتی سرا بوجوب نصرة زید بن علی، وحمل المال الیه، والخروج معه علی اللص المتغلب المسمی ⁽³²²⁾ بالامام والخلیفة، کالدوانیقی واشباهه ⁽³²³⁾ .
ولاسحاق بحلفک: ⁽³²⁴⁾ قیل: یعنی اوفیت حق الابتلاء لاسحاق بالذبح والصبر بقولک: «انا کذلک نجزی المحسنین » ⁽³²⁵⁾ .
وقیل: معناه ان الله تعالی عاهد اسحاق ان لاتبخلی ⁽³²⁶⁾ الغمامة عن نسله .
وقیل: ان الله عهد الیه ان لایسلم ولد اسحاق الی هلکة; لمکان صبره علی الذبح، وفیه ما فیه .
وقیل: ان الحلف المضاف الی اسحاق معناه قریب من معنی المیثاق; لانه جاء بمعناه .
واعلم انه قد اختلف فی الذبیح، فقیل: هو اسحاق: والاظهر من الروایة انه اسماعیل ویعضده قوله صلی الله علیه و آله وسلم: «انا ابن الذبیحین » ⁽³²⁷⁾ ، وقوله تعالی بعد ایراد قصة الذبح: «وبشرناه باسحاق » ⁽³²⁸⁾ .
وفی حدیث الصادق علیه السلام: کان الذبیح اسماعیل، لکن اسحاق لما ورد ⁽³²⁹⁾ تمنی ان یکون هو الذبیح; لینال درجة اسماعیل ⁽³³⁰⁾ .
[عن ابی جعفر علیه السلام اراد ان یذبحه] فی الموضع التی حملت ام رسول الله عند الجمرة الوسطی، فلم یزل مضربهم یتوارثون به کابرا عن کابر، حتی کان آخر من ارتحل منه علی بن الحسین علیهم السلام/70/فی شی ء کان بین بنی هاشم وبنی امیة، فارتحل فضرب بالعرین . ⁽³³¹⁾
ولیعقوب علیه السلام بشهادتک: ⁽³³²⁾ یعنی: اوفیت له علیه السلام حق الابتلاء بالحزن علی یوسف والصبر علیه، «بشهادتک » ای اعطائک درجة الشهادة له .
قیل: ان یعقوب علیه السلام لما احتضر جمع اولاده واراد ان یخبرهم بما سیصیبهم ویصیب اولادهم من الشر، فاوحی الله الیه ان لاتعلمهم ذلک; فان ذلک للنبی المبعوث فی آخر الزمان، وانا اعطیتک درجة الشهادة . ⁽³³³⁾
وفی روایة اخری: لاتخبرهم بذلک ولا بقیام القائم من آل محمد صلی الله علیه و آله وسلم حتی اعطیتک درجة الشهادة . ⁽³³⁴⁾
وقیل: «بشهادتک » ای باخبارک ایاه ان یوسف حی لم یمت .
وروی ان جبرئیل علیه السلام لما اتی یوسف فی السجن واخبره عن یعقوب وحزنه، فقال یوسف له: فما قدر حزنه؟ فقال: حزن سبعین ثکلی . قال یوسف: فما له من الاجر؟ قال: مئة شهید . ⁽³³⁵⁾
وللمؤمنین بوعدک: ⁽³³⁶⁾ اراد الوعد بالثواب والجزاء فی دار البقاء، او ما اوصله الیهم من الارزاق والاولاد وغیرذلک من النعم فی الدنیا والآخرة .
وللداعین باسمائک الحسنی: ای: اوفیت للداعین حقهم باسمائک; لیتوسلوا بها الیک فیدعونک بها، ووصفها بالحسنی لتنزهها عن النقص وتمامها فی قضاء الحوائج ورفع المکاره، او لانها تضمنت المعانی الحسنة بعضها یرجع الی صفات ذاته کالعالم والقادر والحی والاله، وبعضها/71/یرجع الی صفات فعله کالخالق والرازق والبارئ والمصور، وبعضها یفید التمجید والتقدیس کالقدوس والغنی والواحد .
فاجبت دعوتهم: اسعفت سؤالهم الی ما التمسوک واستدعوک، وفیه دلالة علی ان التوسط ⁽³³⁷⁾ باسمائه کلها اجمالا یؤثر فی الاستجابة وان لم یعلم بعینه، لکن الظاهر ان تاثیر الاسم الذی یستجاب به الدعاء مع العلم به اقوی واتم; یظهر ذلک فی التوسل بالاعظم مع العلم وعدمه .
وفی بعض النسخ: «فاجابت » ، ای استجابت، والجواب موافقة الدعوة فی ما طلب لوقوعها علی تلک الصفة، فالله تعالی مجیب الدعاء اذا رفع بشروط الحکمة .
قال بعض اهل المعرفة: ان الحق - سبحانه وتعالی - وعد لنا اجابة الدعاء بقوله: «اجیب دعوة الداع اذا دعان » ⁽³³⁸⁾ ، وکلامه سبحانه صدق لا خلف فیه اصلا، فیکون اجابة الدعاء لله ایضا صدقا لا خلف فیه اصلا، الا ان اجابة الدعوة یخالف قضاء الحاجة، فاجابة الدعوة ان یقول العبد: یا رب . فیقول الله تعالی: لبیک عبدی . وهذا موعود موجود لکل مؤمن، وقضاء الحاجة اعطاء المراد، وذا قد یکون ناجزا، وقد یکون بعد مدة، وقد یکون فی الآخرة .
وبمجدک الذی ظهر لموسی بن عمران علی قبة الزمان ⁽³³⁹⁾ بالزاء المعجمة .
قال بعض الفضلاء: انه قد تکرر ذکرها فی التوراة، وهی القبة/72/التی بناها موسی وهارون فی التیه بامره سبحانه .
وقیل: الزمان هو الفلک، والمراد بقبة الزمان قبة بیت المقدس، سمیت بها لشرفها وعظم محلها، فکما ان الشمس اذا کانت فی قبة الفلک یکون فی اوج السعادة، کذلک من کان فی بیت المقدس کان فی اوج السعادة .
وقیل: المراد بها بیوت الانبیاء، وقیل: المساجد .
وقیل: بضم الراء المهملة، وهی قبة بیت المقدس، وهو الذی بناه سلیمان بن داود علیه السلام، وتلک القبة کانت فی سرادقات ظاهرها وباطنها من الجلود المتلبسة علیها من جلود ذبائح القربان، وحبالها من اصواف تلک الذبائح، وتلک السرادقات علی عمد من نحاس، کل واحد منها اربعون ذراعا یجعل فیها اثناعشر قسما مسرجا; فاذا انقضی وصار اثنی عشر جزءا، جعل کل جزء بما فیه من العمد سبط من اسباط بنی اسرائیل، وسعة تلک السرادقات ستمئة ذراع فی مثله، وفیه سبع قباب .
وانما سمی بقبة الرمان لان کلا من القنادیل المعلقة فیها علی هیئة رمانة .
وقیل: انما سمیت بقبة الرمان لان بنی اسرائیل لما راوا ما وقع علی هارون من سقوط النار واحتراق اولاده، فخافوا ولم یدنوها فعملوا جبة وفرجیة، وعلقوا علیها جلاجل ورمانة من الذهب، وربطوا فیها سلسلة، فمن اراد الدخول فیها لبس تلک الجبة والفرجیة، فمن اصابه غشی/73/تحرکت الجلاجل والرمانة ⁽³⁴⁰⁾ فجروه بالسلسلة . ⁽³⁴¹⁾
واما قصة احتراق اولاد هارون انه کان موسی علیه السلام بعد اتمام بیت المقدس قد دعا هارون علیه السلام فقال: ان الله اصطفانی بنار من السماء تاکل ⁽³⁴²⁾ القربان المقتولة، ولیسرج منها القنادیل فی البیت المقدس، واوصانی بها، وانی اصطفیتک واوصیک بها . فدعا هارون ابنته و اوصی بها . ⁽³⁴³⁾
وکانت اولاد هارون سدنة القباب و خزان التابوت، فشربوا ذات یوم حتی سکروا، ثم دخلوا البیت فاسرجوا القنادیل من نار العنصر، فغضب الله علیهم وسقطت النار حتی احرقتهم، وموسی وهارون یدفعان النار عنهم فلم ینفع، فاوحی الله تعالی الی موسی علیه السلام: هکذا افعل بمن عصانی ممن یعرفنی، فکیف افعل بمن لایعرفنی من اعدائی . ⁽³⁴⁴⁾
وبایدک ⁽³⁴⁵⁾ الذی ⁽³⁴⁶⁾ رفعت علی ارض مصر: الاید والاود ⁽³⁴⁷⁾ القوة، والموصول صفة للاید باعتبار لفظه، ورفعت بصیغة المخاطب المجهول ⁽³⁴⁸⁾ ای صرت مرفوعا مستعلیا علی ارض مصر، ویراد به تجوزا استیلاء موسی علیه السلام علی ارض مصر .
قیل: ان اسماء المواضع قد یعتبر من حیث المکانیة فتذکر، وقد یعتبر من حیث الارضیة فیؤنث، ومصر ان جعل علما فاما باعتبار کونه بلدة، فالصرف مع وجود العلمیة والتانیث لسکون الوسط، واما باعتبار کونه بلدا فلا تانیث، وان جعل اسم جنس فلا سبب، وان جعل معرب مصر ایم ⁽³⁴⁹⁾ فانما جاز الصرف فلعدم الاعتداد بالعجمة لوجوب التعریف والتصرف، او لعدم/74/التانیث .
بمجد العزة والغلبة: ⁽³⁵⁰⁾ والمجد والعزة والکبریاء کلها بمعنی العظمة، واضافة المجد الی العزة والی الغلبة یفید التاکید، والعزة ایضا القوة والشدة والغلبة، وفی وصف المجد بالعزة اشارة الی کمالها واستیلائها علی جمیع الممکنات وعدم تطرق العجز علیها .
قال الفراء والاخفش: ان العرب تضیف الشی ء الی نفسه لاختلاف اللفظین; طلبا للتاکید، ومن هذا الباب: حق الیقین، والدار الآخرة ونسیم الصبا .
بآیات عزیزة: یحتمل ان یکون معناه: بآیات غالبة بفصاحة نظم کتابه اوهام المعاندین، او اراد الآیات الدالة علی وجوده وقدرته وحکمته وعظمته واستحقاقه للعبادة، کما قال الله تعالی بعد ذکر عجائب صنعه: «ان فی ذلک لآیات لقوم یعقلون » ⁽³⁵¹⁾ ولا شک بعزة تلک الآیات، وقد دلت الاخبار علی شرف بعض الآیات، کقوله صلی الله علیه و آله وسلم: فاتحة الکتاب ⁽³⁵²⁾ افضل القرآن ⁽³⁵³⁾ ، وآیة الکرسی ⁽³⁵⁴⁾ سید القرآن . ⁽³⁵⁵⁾
ونحو ذلک، کالاخبار الواردة فی قوارع ⁽³⁵⁷⁾ القرآن وتفضیل بعض السور والآیات وکثرة الثواب فی تلاوتها .
وبسلطان القوة: عطف علی قوله: «وبمجد العزة » ، وسلطان کل شی ء شدته ویقال: السلطان: الحجة والبرهان وقدرة الملک، والمعنی: بقدرتک الشدید، فاضافة السلطان/75/الی القوة اضافة الصفة الی موصوفها من قبیل جرد قطیفة واخلاق ثیاب، وکذا الاضافه فی قوله:
وبعزة القدرة: ای بقدرة الغالبة المؤثرة فی جمیع الممکنات بالایجاد والابقاء والافناء، ومعنی غلبة القدرة وعزتها انه لا موجود الا وقدرته مغلوبة مضمحلة تحت قدرته .
وبشان الکلمة التامة: الشان بالهمزة: الامر والحال والقصد . قیل: المراد بکلمته کلامه مطلقا، و قیل: المراد کلامه فی الثواب و العقاب، و قیل: فی التوحید والرسالة .
قیل: یحتمل ان یکون المراد من الکلمة التامة امره تعالی بقوله: «کن » ; فانها فاعلة تامة فی الایجاب غیر مفتقرة الی امر آخر; قال الله تعالی: «اذا اراد شیئا ان یقول له کن فیکون » ⁽³⁵⁸⁾ . وعندی یجوز ان یراد بالکلمة التامة هنا القرآن، وبما بعده سائر الکتب المنزلة; بدلیل افراده هنا وجمعه فی الفقرة الآتیة وان کان لکل واحد من هذه المحامل الثلاثة وجه غیر بعید . وانما وصف کلامه بالتمام لانه لایجوز ان یکون فی شی ء من کلامه نقص و عیب: لا لفظا ولا معنی، کما یکون فی کلام الناس .
ویحتمل ان یکون معنی التمام هنا تمام النفع، بحیث ینفع التوسل به فی نیل المقصود ویکفیه من المکروهات، او لانه تام شامل لجمیع مایحتاج الیه الخلق وغیره مما کان ومما یکون وما هو کائن، او التامة التی لایدخلها تغیر بل باقیة الی یوم النشور، وقیل/76/ [وصفت] بالتمام لانها ذکر الله ویدعی بها الی عبادته، وذلک هو الذی یستحق صفات الکمال والتمام .
وبکلماتک ⁽³⁵⁹⁾ التی تفضلت بها علی اهل السماوات والارض: یعنی بکتبک المنزلة التی انعمت بها علی اهل السماوات ما یتعلق بدینهم، وعلی اهل الارض ما یتعلق بدینهم، ودنیاهم .
واهل [الدنیا]: یعنی ملازمی اسبابها من الذین یؤثرون الحیاة الدنیا علی الآخرة; ما یلیق باحوالهم، ومایطابق مایهمتهم . ⁽³⁶⁰⁾
والآخرة: ای علی اهل الآخرة وملازموها فیها من الذین یرجون ثواب الله وبالآخرة هم یوقنون، ما یناسب لهم من الدرجات الرفیعة والمقامات العلیة، وبالجملة فکل من فیها مفتقرون الیه منعمون علیهم لایستغنون عنه .
ثم اقول: ان هاهنا احتمالان آخران:
الاول ما یستفاد من تحقیقات جدنا العارف صدر المحققین طاب ثراه، وهو ان کلمات الله التامة فی الفقرة السابقة اشارة الی جوهر عقلی تام الوجود، اعنی العقل الفعال; لان التام هو الذی یوجد له کلما یمکن له فی اول الکون وبحسب النظرة الاولی من غیر انتظار .
وقوله «وبکلماتک التی تفضلت بها علی اهل السماوات والارض » اشارة الی النفوس المدبرة للسماویات وهی کلماته الوسطی، والی النفوس السفلیة وهی کلماته السفلی/77/، فالکلمات التامات یشیر [بها الی] العقول الکاملة التی اعطی لها جمیع کمالاتها اللائقة فی اول الابداع، بخلاف النفوس والاجرام، فالاجرام نواقص ابدا، والنفوس مستکفیا [ت] بعضها فی الکمال والنقص والعلو والسفالة، وبعضها ناقصات مستحیلات هالکات کالاجرام .
والاحتمال الآخر ان یراد بکلمات الله المتفضلة صفاته العلیا واسماؤه الحسنی . علی ان لکل من الاسماء الالهیة مظهرا من الموجودات فی عالمی الخلق والامر، باعتبار غلبة ظهور الصفة التی اشتملت علیها ذلک الاسم فیه، والله سبحانه یخلق ویدبر کل نوع من انواع الخلائق فصها، وفضفها ⁽³⁶¹⁾ باسم من اسمائه; وذلک الاسم هو رب ذلک النوع، والله سبحانه هو رب الارباب، والی هذا اشیر فی کلام اهل البیت وفی ادعیتهم علیهم السلام بقولهم: «بالاسم الذی خلقت به العرش، وبالاسم الذی خلقت به الارواح، وبالاسم الذی خلقت به الکرسی » ⁽³⁶²⁾ ، الی غیرذلک .
وبرحمتک التی مننت بها علی جمیع خلقک: فی هذه الفقره تنبیه علی [ان] جمیع نعمائه وافعاله الحسنی صادرة من الرحمة التی شملت خلقه .
قال بعض اهل المعرفة ما حاصله: ان رحمته عزوجل علی نوعین: رحمة ذاتیة مطلقة امتنانیة هی التی وسعت کل شی ء، ومن هذه الرحمة کل عطاء یقع لا علی سؤال وحاجة، ولا سابقة حق/78/واستحقاق صفة لوصف ثابت للمعطی له، او حال مرضی، او یکون علیه کالدرجات والخیرات الحاصلة فی بخته وهو المسمی بالعنایة، ولا لعمل عملوه او خیر قدموه .
کما ورد انه یبقی فی الجنة مواضع خالیة یملاها الله بخلق یخلقهم لم یعملوا خیرا قط ⁽³⁶³⁾ ; امضاء لسابق حکمه، ویتعلق طمع ابلیس هذه الرحمة الامتنانیة التی لایتوقف علی شرط وقید . ⁽³⁶⁴⁾
والرحمة الاخری هی الفائضة عن الرحمة الذاتیة والمنفصلة ⁽³⁶⁵⁾ فیها بالقیود التی من جملتها الکتابة المشار الیها بقوله: «کتب ربکم علی نفسه الرحمة » ⁽³⁶⁶⁾ وقوله: «فساکتبها للذین یتقون » ⁽³⁶⁷⁾ ، فهی مقیدة موجبة بشروط من اعمال واحوال وغیرهما» ، انتهی کلامه .
والمن بمعنی الاعطاء لا من المنة، وقوله: «جمیع خلقک » تاکید للشمول ومعنی [ه]: وبالوجود الفائض منک علی جمیع الخلق کلاما یلیق به ویصلح امره، فذکر الرحمة ینطوی علی فائدة عظیمة فی تفصیل مجاری الرحمة التی وسعت کل شی ء باصنافه وانواعه من المؤمن والکافر فی الدنیا، واما فی الآخرة فهی للمؤمن خاصة، کما قال جل شانه: «ورحمتی وسعت کل شی ء فساکتبها للذین یتقون » ⁽³⁶⁸⁾ .
وباستطاعتک التی اقمت بها العالمون: ⁽³⁶⁹⁾ قیل: یعنی بقدرتک التی قومت بها وجود العالمین وماهیاتهم، وقیل: ای صورتهم واحسنت نظامهم .
اقول: ویجوز ان یراد بالاقامة الادامة والابقاء، ویکون فیه دلالة علی/79/احتیاج الباقی فی البقاء الی علة مبقیة، ویجوز ان یراد بها قیامه سبحانه بامور العالم واعطاء حقوقهم وتدبیرهم بجمیع احواله، من «قام به الامر واقام » اذا جاء معطی حقوقهم . والعالم: ما یعلم به الشی ء کالخاتم، غلب فی ما یعلم به الصانع، وهو کل ما سواه من الجواهر والاعراض، وانما جمع لیشمل ما تحته من الاجناس، وغلب العقلاء منهم فجمعه بالواو والنون، فالمراد بالعالمون ⁽³⁷⁰⁾ - بفتح اللام - اصناف الخلق; کل صنف منهم «عالم » جمع لا واحد له من لفظه . وذهب اکثر المتکلمین الی ان العالم انما هو الجسمانی المنحصر فی الفلک العلوی و العنصری السفلی .
وعن بعض العارفین:
العالم المصنوع اثنان: عالم المادیات، وعالم المجردات; والکائن فی الاول هو ⁽³⁷¹⁾ الجسم والفلک والفلکیات والعنصر والعنصریات والعوارض اللازمة [له]، وفی الثانی هم الملائکة المسماة بالملا الاعلی، والعقول، والنفوس الفلکیة، والارواح البشریة المسماة بالنفوس الناطقة . ⁽³⁷²⁾
وبنورک الذی قد خر من فزعه طور سیناء: کثیرا ما یطلق النور علی ما بین الاشیاء، [وعلی] ما ینسب للخیر، وعلی ما یتوسل به الی المطالب الحقة - ومن ثمة یطلق علی الله تعالی فی لسان الشرع و السنة الحکماء، حتی قیل: انه نور الانوار; لانه یصدر منه الانوار کلها - وعلی الاسم الاعظم، وعلی غیره من اسمائه عزوجل ، وعلی ما هی مبادیه من الخیرات، وقد یطلق ویراد به ایضا، ⁽³⁷³⁾ وقد یطلق ویراد به الوجود; فانه الظاهر والمظهر لغیره، کما ان الظلمة/80/یطلق علی ما یقابل المعنیین، وهو ظل الارض او جزء منها .
وبعلمک: ای باحاطة علمک بالاشیاء کلها، وهو بنفس ذاته الحقة التی هی العلة الفاعلة التامة لنظام الوجود برطبه ویابسه; فان لعلمه تعالی مراتب .
قال جدنا صدر العرفاء:
ان اول مراتبه العلم الواجبی الوحدانی بجمیع الاشیاء الذی اعلی مراتب علمه وهو عین ذاته تعالی، وبعده العلم العقلی الکلی الاجمالی المشتمل علی سائر العلوم التفصیلیة، ثم العلم النفسانی الکلی التفصیلی الفائض من العلم الاعلی علی لوح النفس الکلی والواح سائر النفوس الناطقة الکلیة المحفوظة من النسخ والتغییر وهی ام الکتاب، ثم العلوم النفسانی القدری القابل للمحو والاثبات والنسخ والتبدیل; لقوله تعالی: «یمحو الله ما یشاء ویثبت وعنده ام الکتاب » ⁽³⁷⁴⁾ . وآخر منازل علمه هو الموجودات الجسمانیة وصورها المنقوشة علی لوح الهیولی التی فیها کتب الاعمال والآجال; لقوله: «لکل اجل کتاب » ⁽³⁷⁵⁾ اشیر الیها بقوله: «ولا رطب ولا یابس الا فی کتاب مبین » ⁽³⁷⁶⁾ وفیها یکتب ایضا کتب الفجار المستوجب لان یحرق کتبهم فی النار; لقوله: «ان کتاب الفجار لفی سجین » ⁽³⁷⁷⁾ . انتهت عبارته .
اما علمه سبحانه بذاته فهو مقارن لذاته بل هو ذاته، ولاینقسم لانه عین ذاته ، کما ان علمه بالکل صفة لذاته، وفیها الکثرة الغیر المتناهیة فلا کثرة بل بعد ذاته «وما تسقط من ورقة الا یعلمها» ⁽³⁷⁸⁾ ومسالة/81/احاطة علمه المقدس بکلیات الامور وجزئیاتها مسالة عظیمة حارت فیها العقول، وقد اشرنا الیها فی کتابنا الموسوم بالوسیلة الناجیة .
وعظمتک وجلالک: الجلال راجع الی کمال الصفات، وقد یطلق علی العظمة ای: ولعظمة شانک وارتفاع قدرک ومکانک، ومنه «الجلیل » من اسماء الله تعالی .
وکبریائک: الکبریاء العظمة والملک، وقیل: هی عبارة عن کمال الذات وکمال الوجود، ولایوصف بها الا الله سبحانه .
وتعالیک: عن صفات المخلوقین، او عن الوصول الی کنه ذاتک وصفاتک ⁽³⁷⁹⁾ [ل] عقول العارفین .
قال بعض الفضلاء ⁽³⁸⁰⁾ :
ان علوه تعالی علو عقلی علی الاطلاق، بمعنی انه لا رتبة فوق رتبته ; وذلک لان اعلی مراتب الکمال الحقیقی ⁽³⁸¹⁾ هو مرتبة العلیة، ولما کانت ذاته المقدسة مبدا کل موجود حسی وعقلی، لا جرم کانت مرتبته اعلی المراتب العقلیة مطلقا، وله العلو المطلق فی الوجود العاری عن الاضافة الی شی ء، وعن امکان ان یکون فوقه ما هو اعلی منه، وهذا معنی قول امیر المؤمنین علیه السلام: ما ⁽³⁸²⁾ سبق فی العلو فلا [شی ء] اعلی منه . ⁽³⁸³⁾
وعزتک: ای وغلبتک علی جمیع الممکنات . یقال: عز یعز بالفتح عزا، اذا غلبه، والاسم العزة ومنه «العزیز» من اسمائه تعالی بمعنی الرفیع الغالب الذی لایغلب، وقد یجی ء بمعنی الملک، ومنه قوله تعالی حکایة عن اخوة یوسف: «یا ایها العزیز» ⁽³⁸⁴⁾ وقیل: عزته عبارة/82/عن کونه منزها عن سمات الامکان وذل النقصان، ورجوع کل شی ء الیه، وخضوعه بین یدیه; وبالجملة فی الجمع بین هذه الصفات ایماء الی تحقق المطلوب; لانها کالعلة التامة .
وجبروتک: الجبروت فعلوت من جبره اذا قهره; لقهره علی العباد بالامر والنهی، وعلی الممکنات کلها بما اراد منها من المهیات ولوازمها وآثارها، او من جبر العظم المکسور اذا اصلحه; لاصلاحه الممکنات واخراجها من النقص الی الکمال، او من جبره اذا احسن الیه واغناه بعد فقره; لاحسانه الی الممکنات واغنائها بعد فقرها .
التی لم تستقلها: ای لم تحملها الارض یوم القیامة، فکسر کل شی ء علی وجه الارض من جبل او شجر او بناء حین زلزلت، فلم یبق علیها شی ء یفعل ⁽³⁸⁵⁾ ذلک مرة اخری . قیل: المراد عظم شان الخمسة ⁽³⁸⁶⁾ المتقدمة وجلالة قدرها، یعنی لو کانت اجساما لکانت الارض عاجزة عن حملها .
وانخفضت لها السماوات: انحطت ونزلت .
وانزجر لها: الزجر بمعنی المنع، العمق الاکبر: العمق فتحا وضما ما بعد من اطراف المفاوز، ویراد به فضاء المحشر، او اشارة الی تخوم الارض . قیل: یعنی: انخفضت لتلک الامور ما فی السماوات، وانزجر لها ما فی الارض وتخومها .
ورکدت لها البحار والانهار: ای ملئت ونفذت بعضها الی بعض بارتفاع الحاجز الذی جعله الله برزخا، فامتلات فصارت بحرا واحدا; قال الله تعالی: «واذا البحار فجرت » ⁽³⁸⁷⁾ ای تفرقت وذهب ماؤها او یبست، وقال تعالی: «واذا البحار/83/سجرت » ⁽³⁸⁸⁾ وقیل: معنی رکدت ای ذلت و استقرت فی مجاریها، وانقادت لجلال کبریائه، ولم یرد بالرکود السکون .
وخضعت لها الجبال: قیل: ای جدت فی سیرها; قال الله تعالی: «واذ الجبال سیرت » ⁽³⁸⁹⁾ ای عن وجه الارض فصارت هباء منبثا، کقوله تعالی: «وسیرت الجبال فکانت سرابا» ⁽³⁹⁰⁾ .
وسکنت لها الارض بمناکبها: ای بجوانبها او بجبالها حین بسطت بان تزال جبالها بالنسف، کما قال عزوجل : « ویسالونک عن یستوی ظهرها کما قال: «قاعا صفصفا لایری فیها عوجا ولا امتا» ⁽³⁹²⁾ والنکب عن الارض: الموضع المرتفع، وتانیث ضمیر مناکبها باعتبار ان الارض مؤنث سماعی، وفی الکلام اشارة الی قوله تعالی: «واذا الارض مدت والقت ما فیها وتخلت » ⁽³⁹³⁾ .
واستسلمت لها الخلائق کلها: وانقادت لها الخلائق من الکفرة والمسلمین; اذ لیس فی وسع الممکنات الاباء عن جبروته ولا الامتناع عن امره، فکل شی ء من المصنوعات وکل نوع من المخلوقات منقاد لقضائه وقدره وحکمه وتقدیره، ومنساق علی نحو ایجاده وابقائه وافنائه وتدبیره، فیجی ء علی نحو ما اراد له من الذوات والصفات وما قدر له من المقدار والکیفیات; وما ذلک الا لملاحظة جبروته وغلبة سلطانه علی جمیع الاشیاء، کما قال سبحانه: «ثم استوی الی السماء وهی دخان » ⁽³⁹⁴⁾ ، وکلها تایید للشمول .
وخفقت لها الریاح فی جریانها: یقال: خفقت الریح، اذا سمع دوی/84/جریه او اضطربت، والریاح جمع کثرة للریح، وهی الهواء المتموج المتحرک بسبب مقدر من العزیز، والعین فیهما واو قلبت یاء لکسرة ما قبلها، وجمع القلة ارواح بالواو; اذ لم یوجد فیه ما یوجب الاعلال .
قال السید ⁽³⁹⁵⁾ فی شرح المواقف: قیل: قد وقع فی کلام ارسطو ان الریح یحد بمتحرک هو هواء لا بهواء متحرک .
وقال الرازی: الذی یمکن ان یقال فیه ان الهواء مادة الریح وموضوعها، فلا یجوز وضعها موضع الجنس .
وقال الفاضل البیضاوی: ان السبب الاکثری فی تکون الریح معاودة الادخنة الصاعدة من الطبقة الباردة ; لانکسار حرها وتمویجها للهواء . ⁽³⁹⁶⁾
وخمدت لها النیران ⁽³⁹⁷⁾ فی اوطانها: سکنت لهبها، ولم یطفا جمرها .
قیل: اشار علیه السلام بالعمق الاکبر الی العنصر الترابی، وبالبحار والانهار الی المائی، وبالریاح الی الهوائی، وبالنیران الی الناری .
وقیل: یحتمل ان یراد بالنیران نار الخلیل التی اوقدوها علیه، او نار فارس التی اخمدها الله لیلة مولد النبی صلی الله علیه و آله وسلم، وکان لها الف عام لم تخمد، او یکون المراد بها نیران الیهود التی اوقدوها للحرب فاطفاها الله تعالی .
اقول: دلت هذه الفقرات الثمانیة بظاهرها علی ان المراد بها بیان تخریب العالم وفناء الدنیا وانقطاع التکالیف، وذلک لایکون الا فی القیامة .
وبسلطانک الذی عرفت لک به الغلبة دهر الدهور: السلطان قدرة الملک والقهر، و «عرفت » بصیغة المجهول للغائب، و «الدهر» عبارة عن الزمان ومرور/85/السنین والایام، وقیل: الدهر الزمان الطویل، وجمعه الدهور، والمراد بقولهم: «دهر الدهور» ای ابدا .
وحمدت به فی السماوات والارضین: علی ان المحامد کلها فیها او فیها اهل یحمدونه «وان من شی ء الا یسبح بحمده » ⁽³⁹⁸⁾ .
وبکلمتک: ای بوعدک .
کلمة الصدق التی سبقت لابینا آدم بالرحمة: ای بالنصر والغلبة، اشارة الی قوله عزوجل « ولقد سبقت کلمتنا لعبادنا المرسلین » والکلمة وهی قوله: «انهم لهم المنصورون وان جندنا لهم الغالبون » ⁽³⁹⁹⁾ وسماها کلمة وان کانت کلمات عدة; لانها لما انتظمت فی معنی واحد کانت فی حکم کلمة منفردة .
وآدم علیه السلام ابونا، وکان رسولا الی ولده، خلقه الله من تراب، وخلق زوجته حواء من ضلعه الیسری، ولقد ولدت منه حواء اربعین ولدا فی عشرین بطنا من ذکر وانثی، وتوالدوا حتی کثروا، کما قال الله تعالی: «خلقکم من نفس واحدة وخلق منها زوجها وبث منهما رجالا کثیرا ونساء» . ⁽⁴⁰⁰⁾
وکان کنیة آدم فی الجنة ابا محمد; لان محمدا صلی الله علیه و آله وسلم اکرم ولده فکان یکنی به، وکنیته فی الارض ابو البشر، ⁽⁴⁰¹⁾ وانزل علیه تحریم المیتة والدم ولحم الخنزیر، وعامره تسعمئة وثلاثین سنة، کذا ذکره اهل التوراة .
واسالک بکلمتک التی غلبت کل شی ء: قال الراغب: الشی ء [قیل] هو الذی یصح ان یعلم ویخبر عنه . ویقع علی الموجود والمعدوم، وخصصه ⁽⁴⁰²⁾ بعضهم بالموجود . ⁽⁴⁰³⁾
والمراد بالکلمة یحتمل ان یکون القوة/86/والقدرة، ویؤیده ما [نقل] بعض: وغلبت کل شی ء بقدرتک، فهو سبحانه قادر علی جمیع الاشیاء بالایجاد والاعدام والابقاء والافناء، ووضع کل شی ء فی حدوده، وتدبیر ما اراد من خواصه وآثاره، بقدرته التی لاتدفع، وغلبته التی لا تمنع، ویجوز ان یراد بالکلمة الامر; قال الله عزوجل : « و الله غالب علی امره » ⁽⁴⁰⁴⁾ و قیل: المراد الحجة و البراهین .
اقول: ان لکل من هذه المحامل وجها غیر بعید .
و بنور وجهک: یحتمل ان یراد بالوجه الذات، و فی الفائق: الوجه نفس الشی ء، و الاضافة لامیة; اذ به تعالی ظهور الموجودات و الوجودات کلها، و دلت علیه الاخبار .
و یحتمل ان یراد بنور وجه علمه، فالاضافة بیانیة اولامیة، و الاول انسب بما بعده .
الذی تجلیت ⁽⁴⁰⁵⁾ به للجبل: ای ظهرت له اقتدارک، و تصدیت له امرک و ارادتک .
فجعله دکا ای صار مدکوکا منکسرا; لعدم طاقة مبادی تجلیه، فهو مصدر بمعنی مفعول، والدک والدق مثلان .
قال بعض المفسرین فی قوله تعالی: «اذا دکت الارض دکا» ⁽⁴⁰⁶⁾ : ای دقت جبالها حتی استوت مع وجه الارض .
وقد ورد فی بعض الاخبار انه برز من العرش مقدار الخنصر فتدکدک به الجبل . ⁽⁴⁰⁷⁾ وتدکدک صار مستویا بالارض، وقیل: ساخ فی الارض .
وخر موسی صعقا: من هول ما رای، وصعق من باب فعلته ففعل; یقول: صعقته فصعق، واصله من الصاعقة، ومعناه ساقطا مغشیا علیه غشیة کالموت .
قال بعض اهل المعرفة: لولا ان انوار کلام العزیز وعظمته غشیت بکسوة الحروف، لما طاقت القوة البشریة سماعه; لعظمته وسلطانه وسبحات نوره، ولولا تثبیت الله موسی علیه السلام لما اطاق سماعه مجردا عن کسوة الحروف والاصوات، کما لم یطق الجبل مبادی تجلیه حتی صار دکا دکا .
وبمجدک: ای بکبریائک وعظمتک; فان مجد الله عظمته بحسب الوجوب الذاتی وکمال القدرة والحکمة والعلم، کما مر .
الذی ظهر علی طور سیناء، فکلمت به/87/عبدک ورسولک موسی بن عمران: ای کلمت اکراما له علیه السلام او علی لسان ملک، وقد مر معنی کلام الله تعالی معه علیه السلام ومعنی الطور وسیناء وذکر العائد وکونه علیه السلام عبد ا ورسولا له عزوجل ومعنی موسی من قبل، فلا حاجة الی الاعادة، الا ان ذکر التکلم بموسی علیه السلام مرة اخری ینطوی علی فوائد عظیمة، فلاتظنن انه مکرر غیر مستحسن; اذ التکرر فی ما لاینطوی علی مزید فائدة [لایحسن]، والضابطة فی معرفة تکرار المستحسن من المستقبح فی امثال هذه الموانع علی ما استفاد من کلام بعض الاعلام ان کل تکریر علی طریق تعظیم او تحقیر فی جمل متوالیات کل جملة منها یکون مستقلة بنفسها، فذلک مستحسن، واذا کان جملة واحدة، او فی جمل فی معنی واحد، او لم یکن فیه قصد التعظیم او التحقیر، فهذا مستقبح .
اقول: وجه الاستحسان لمن تتبع فی مواضع القرآن فی تکریر قوله: «والله بکل شی ء علیم » وقوله بعد البسملة فی سورة الفاتحة: «الرحمن الرحیم » ظاهر لا ستر فیه; فبالجملة ان رایت شیئا مکررا من حیث الظاهر فانظر الی سوابقه ولواحقه; لینکشف مزید الفائدة فی التکرار والاعادة .
وبطلعتک: ای بظهورک واشراق نورک .
فی ساعیر: وهو الجبل الذی اوحی الله عزوجل الی عیسی بن مریم وهو علیه، کذا عن الرضا علیه السلام . ⁽⁴⁰⁸⁾
وفی روایة: /88/ان ساعیر جبل انزل الله تعالی فیه التوراة لموسی علیه السلام . ⁽⁴⁰⁹⁾
وقیل: هی بلدة قریبة من بیت المقدس، ودفن فیها عیص اخو یعقوب .
وقیل: ساعیر من اسماء طور سیناء کحوریث وحرمون وسربون وصبون .
وقیل: ساعیر جبل السراة الذی انطقه الله بعیص اخی یعقوب .
وقیل: انها جبل بحجاز یدعی جبل السراة، کان عیسی علیه السلام یناجی الله علیه .
وقیل: انها قبة کانت مع موسی، عندها اجابة الدعاء .
وقیل: انها ناحیة من جبال الشام، وهو الاصح .
وکان عیسی علیه السلام سکن قریة من ساعیر تسمی نصوریة او ناصرة .
و یؤیده حدیث علی بن موسی الرضا علیه السلام: انما سموا نصاری لانهم من قریة [اسمها ناصرة] من بلاد الشام نزلتها مریم علیها السلام بعد رجوعها ⁽⁴¹⁰⁾ من مصر . ⁽⁴¹¹⁾
وقیل: لانهم نصروا المسیح علیه السلام .
وظهورک ⁽⁴¹²⁾ فی جبل فاران: بالفاء والراء المهملة بعد الالف والنون بعد الالف الاخری، جبل من جبال مکة، کان نبینا صلی الله علیه و آله وسلم یناجی الله علیه، وهو قریب من مکة، وبینه وبینها علی ما روی یوم، وقد اسکن ⁽⁴¹³⁾ اسماعیل وهاجر وابراهیم بفاران .
وقیل: جبل قریب ببیت المقدس، وقد جاء فی التوراة ان الله تعالی جاء من طور سیناء وظهر علی ساعیر واعلن بفاران .
وتاویل الاسرار الالهیة علی مراتب ثلاثة: مبدا ووسط وکمال، والمجی ء اشبه بالمبدا، والظهور بالوسط، والاعلان/89/بالکمال، فعبر عن طلوع شریعة موسی بالمجی ء من طور سیناء، وعن شریعة عیسی بالظهور علی ساعیر، وعن البلوغ الی درجة الکمال وهی شریعة نبینا صلی الله علیه و آله وسلم بالاعلان علی فاران، کذا فی الملل والنحل . ⁽⁴¹⁴⁾
بربوات المقدسین: قیل: الربوات: مواضع نزول الوحی علی موسی علیه السلام ⁽⁴¹⁵⁾ نزل علیه اربعمئة مرة، والربوة: المکان المرتفع، ومنها الجبل والربوة ⁽⁴¹⁶⁾ ، والمقدسون: الملائکة المنزهون من العیب والنقص .
قیل: الباء فی قوله: «بربوات المقدسین » زائدة للتاکید داخلة علی الخبر، والجملة استیناف ینزل منزلة الجواب عن وجه التخصیص بالطور وساعیر وفاران، ولهذا ترک العاطف، وتقدیر الجواب لانها ربوات الملائکة المقدسین .
وجنود الملائکة الصافین: ای بربوات الملائکة الذین یصفون باجنحتهم فی الهواء صفوفا، یسبحون الله کصفوف الناس للصلاة ینتظرون امر الله، او الذین یصفون اقدامهم للعبادة فی السماء واجنحتهم حول العرش .
ثم اقول: معرفة الملائکة بانهم صور روحانیة مقدسة عن المواد مجردة عن الاجساد مدرکة لذاتها ولما عداها، وکذا معرفة صفاتهم وافعالهم معرفة شریفة غامضة جدا یرتبط بها علوم کثیرة لایحتمل بیانها هنا، وقد شرحنا ما یحتمل الشرح فی کتابنا الموسوم بالوسیلة الناجیة فی شرح الصحیفة الکاملة، فاطلبها منه .
وخشوع الملائکة المسبحین: ای بربوات خشوعهم/90/لکبریائک وعظمتک، والملائکة خاشعة ابصارهم; لعدم قدرتهم علی النظر الی اشعة جماله، ویتواضعونه باظهار کماله .
والفرق بین الخشوع والخضوع ان الخشوع فی البدن والبصر والصوت، والخضوع فی البدن خاصة .
والمسبحون: المصلون او المنزهون .
وقیل: تسبیح الملائکة ورکوعهم وسجودهم محمول علی تفاوت مراتبهم بالنسبة الی دونه فی الخضوع والخشوع لکبریاء الله وعظمته; اطلاقا لاسم الملزوم علی لازمه، ولایمکن حملها علی ظواهره التی هی عبادات متعارفة، کحرکة اللسان و ما یشبه ذلک; لاختصاص آلاتها ببعض الحیوان .
وببرکاتک: ای بخیراتک النامیة، والبرکة ثبوت الخیر الالهی فی الشی ء، والباء للقسم .
التی بارکت فیها: اثبت وادمت بخیرک وکرامتک، من برک البعیر اذا ناخ ⁽⁴¹⁷⁾ فی موضعه فلزمه، او من بارک الله فیه اذ جعل فیه البرکة، ای جعلت ما اعطیته من الخیر دائم البرکة ثابتا نامیا .
علی ابراهیم خلیلک علیه السلام، فی امة محمد صلواتک علیه و آله: فان غایة البرکة فی آل ابراهیم علیه السلام زمانا وشانا ختم النبوة فی هذه الامة وانتشار شرائعه التی هی مبادی الکلمات ⁽⁴¹⁸⁾ والخیرات الدینیة والدنیویة فی العالمین ⁽⁴¹⁹⁾ ; قال الله تعالی: وانما نسب برکات ابراهیم ⁽⁴²¹⁾ الی امة محمد صلی الله علیه و آله وسلم لانه صلی الله علیه و آله وسلم من ولد/91/اسماعیل بن ابراهیم، ولکثرة ثناء الله تعالی علیه فی القرآن، وانه صلی الله علیه و آله وسلم مع کونه اشرف منه ینتمی ⁽⁴²²⁾ الیه، کما قال: انا علی ملة ابراهیم . ⁽⁴²³⁾
والمراد بالامة آل محمد; فان الامة تطلق علی شیعته و اتباعه .
فان قیل: وتطلق ایضا علی عموم اهل دعوته فیندرج فیها اصناف اهل الکفر .
قلت: واکثر استعمالاتها فی الاحادیث المعنی الاول .
وبارکت لاسحاق صفیک فی امة عیسی علیه السلام: فان غایة البرکة زمانا فی آل اسحاق ختم النبوة من آله فی امة عیسی علیه السلام; فانه آخر نبی من انبیاء بنی اسرائیل وعیسی بالسریانیة ایشوع، وجمع عیسی عیسون بفتح السین، کموسی وموسون، وانما نسب برکات اسحاق الی امة عیسی علیه السلام لانه من ولده، وهذه الفقرة وکذا الفقرة السابقة اشارة الی قوله تعالی: «وبارکنا علیه وعلی اسحاق ومن ذریتهما محسن وظالم لنفسه » ⁽⁴²⁴⁾ .
وبارکت لیعقوب اسرائیلک علیه السلام، فی امة موسی علیه السلام: فان غایة البرکة قوة وشانا من اولاد یعقوب فی تلک الامة، واسرائیل هو یعقوب النبی علیه السلام، وبنو اسرائیل قومه، ومعناه بلسانهم عبد الله او صفوة [الله]، وایل هو بیت المقدس .
وفی الکشاف: یعقوب النبی علیه السلام اسمه اسرائیل . ⁽⁴²⁵⁾
قیل: خمسة من الانبیاء دو اسمین; اسرائیل و یعقوب، الیاس و ذوالکفل، عیسی و المسیح، یونس و ذوالنون، محمد و احمد صلی الله علیه و آله وسلم .
وبارکت لحبیبک محمد صلی الله علیه و آله فی عترته وذریته وامته: فان/92/غایة البرکة فی آله صلی الله علیه و آله وسلم عند ظهور الخلف المنتظر محمد بن الحسن المهدی - صلوات الله علیه - فی آخر الزمان; اذ فی زمانه امتلات [الارض] قسطا وعدلا کما ملئت ظلما وجورا .
وعترته صلی الله علیه و آله وسلم علی والحسن والحسین والائمة التسعة من ولد الحسین علیه السلام، تاسعهم مهدیهم وقائمهم، کذا روی عن الائمة الطاهرین صلوات الله علیهم اجمعین . ⁽⁴²⁶⁾
وذکر محمد بن بحر الشیبانی فی کتابه ⁽⁴²⁷⁾ عن تغلب، عن ابن الاعرابی، قال:
العترة: البلدة والبیضة، وهم علیهم السلام بلدة الاسلام وبیضته واصوله .
والعترة: صخرة عظیمة یتخذ الضب عندها جحره یهتدی بها لئلا یضل عنه، وهم علیهم السلام الهداة للخلق .
والعترة: اصل الشجرة المقطوعة، وهم علیهم السلام اصل الشجرة المقطوعة; لانهم وتروا و قطعوا وظلموا [فنبتوا من اصولهم لم یضرهم قطع من قطعهم] .
والعترة: قطع المسک الکبار فی النافجة [وهم من بین بنی هاشم ومن بین بنی طالب کقطع المسک الکبار فی النافجة] .
والعترة: العین الرائقة ⁽⁴²⁸⁾ العذبة، وعلومهم علیهم السلام لا شی ء اعذب منها عند اهل الحکمة .
والعترة: الذکور من الاولاد، وهم علیهم السلام ذکور غیر اناث .
والعترة: الریح، وهم علیهم السلام جند الله وحزبه کما ان الریح جند الله .
والعترة: نبت متفرق ⁽⁴²⁹⁾ مثل المرزنجوش، وهم علیهم السلام اهل المشاهد المتفرقة، وبرکاتهم منبثة فی المشرق والمغرب .
والعترة: قلادة تعجن بالمسک، وهم علیهم السلام ⁽⁴³⁰⁾ قلائد العلم/93/والحکمة، انتهی کلام الشیبانی . ⁽⁴³¹⁾
والذریة مثلثة اسم لجمیع نسل الانسان من ذکر وانثی کاولاد واولاد الاولاد، وهلم جرا .
اللهم وکما غبنا عن ذلک ولم نشهده: الواو الاول اعتراضیة لا محل لها من الاعراب، ولیست بعاطفة ولاحالیة .
ویشعر به ما ذکره صاحب الکشاف ⁽⁴³²⁾ فی قوله تعالی: «واتخذ الله ابراهیم خلیلا» ⁽⁴³³⁾ ومثل هذا الاعتراض کثیرا یلتبس بالحال، والفرق دقیق، والکاف للتشبیه، وما کافة، و «کما» کما قیل لاقتران الفعلین فی الوجود، یفید المبادرة من باب: «صل کما دخل الوقت » . وقوله «ذلک » اشارة الی محمد المذکور قبیل ذلک صلوات الله علیه، او الی بعثته ورسالته .
وقیل: الاشارة راجعة الی الاقسام والعزائم والانبیاء المذکورة فی الدعاء .
وشهدت العید: ادرکته، وشهدت المجلس: حضرته، والمعنی: کما غبنا محمدا صلی الله علیه و آله وسلم حیث لم نره ولم نحضره بحضرته ولم نسعد بسعادة خدمته .
وآمنا به ولم نره صدقا وعدلا: ای: آمنا به ایمانا، وصدقناه وما جاء به صدقا وعدلا . والجمع بین الصدق والعدل اشعار بالتوافق بین اللسان والقلب، وینبغی الوقف علی ما ⁽⁴³⁴⁾ «لم نره » ; لئلا یشتبه المعنی .
ثم لما کانت استفاضة المطالب و الدقائق و استفادتها من انه مفیض الحقائق یتوقف علی مناسبة بین المفید و المستفید وجب التوسل فیها بمتوسط ذی جهتین التجرد و التعلق و هو النبی صلی الله علیه و آله وسلم .
اسالک ان تصلی علی محمد وآل محمد: فقوله «ان تصلی » مفعول لقوله فی افتتاح الدعاء «اسالک » ، والصلاة هنا بمعنی التعظیم، ای: تعظمه فی الدنیا باعلاء ذکره واظهار دعوته/94/واعلان شریعته، وفی الآخرة بتشفیعه فی امته، وتضعیف اجره ومثوبته، واعلاء مرتبته ودرجته .
وان تبارک علی محمد وآل محمد: تفاعل من البرکة والخیر الکثیر، ای: وان تعظم برکاتک، وان تتسع رحمتک، وتکثر نعمتک علیه، ولایجی ء من تبارک خاصة الفعل المضارع .
ویحتمل ان یکون من «برک البعیر» اذا ناخ فی موضعه، ای: وان تدیم ما اعطیته علیه، وتثبت من التشریف والکرامة .
وبالجملة هذه تحیة من الداعی علیه - صلوات الله وسلامه علیه - کما ان قوله: «رحمة الله وبرکاته علیکم اهل البیت » ⁽⁴³⁵⁾ دعاء وتحیة من الملائکة علی ابراهیم واهل بیته علیهم السلام .
کافضل ما صلیت وبارکت وترحمت علی ابراهیم وآل ابراهیم: قیل: لیس التشبیه من باب الحاق الناقص بالکامل، بل لبیان حال من یعرف بما لایعرف .
وقیل: فی اصل الصلاة لا فی قدرها، ومعناه: اجعل لمحمد صلی الله علیه و آله وسلم صلاة بمقدار الصلاة لابراهیم و آله .
وفی آل ابراهیم خلائق لایحصون من الانبیاء ⁽⁴³⁶⁾ ، ولیس فی آله نبی، فطلب الحاق جملة فیها نبی واحد بما فیه انبیاء، والمراد بآل ابراهیم: اسماعیل، اسحاق ویعقوب والاسباط .
وقیل: ان آل ابراهیم هم آل محمد الذین هم اهله .
انک حمید مجید: یحمده کل شی ء بلسان حاله .
وفی النهایة: «الحمید: المحمود علی کل حال » ⁽⁴³⁷⁾ یعنی فی السراء والضراء والشدة والرخاء .
«والمجد فی کلام العرب: الشرف الواسع، وهو ماجد: مفضال/95/کثیر الخیر شریف، والمجید: فعیل منه للمبالغة، وقیل: [هو] الکریم المفضال . وقیل: اذا قارن شرف الذات حسن الفعال سمی مجیدا، ⁽⁴³⁸⁾ وفعیل ابلغ من فاعل فکانه یجمع معنی الجلیل والوهاب والکریم » . ⁽⁴³⁹⁾
فعال لما ترید: ای یفعل ما یرید علی ما یراه، ولایعترض علیه متعرض، ولایغلبه غالب، فهو یدخل اولیاءه الجنة لایمنعه مانع، ویدخل اعداءه النار لاینصرهم منه ناصر، ویمهل العصاة علی ما یشاء الی ان یجازیهم، ویعاجل بعضهم بالعقوبة اذا شاء منهم فی الدنیا، و فی الآخرة یفعل من هذه الاشیاء ومن غیرها ما یرید . وبالجملة المبالغة هنا; لقوة الفاعل، وکمال قدرته، وکثرة الفعل، واشتماله علی کمال الصنع، وسرعة ترتبه علی الارادة .
وانت علی کل شی ء لم یوجد مما یدخل تحت القدرة قدیر: فلایستطیع شی ء منها ان یتجاوز تقدیره وتدبیره وارادته وقضاءه علی نحو ما اراد .
شهید: شاهد، وهذه الفقرات - مع کونها ثناء له بالقدرة الکاملة - بمنزلة التعلیق لما سبق، واظهار توقع حصول المطالب معها .
یا الله: اسم للذات الجامعة للصفات الالهیة کلها حتی لایشذ منها شی ء، وسائر الاسماء لایدل آحادها الا علی آحاد الصفات; من علم او قدرة او غیرهما، واصله الاله، ونظیره الناس و اصله الاناس، فخدفت الهمزة وعوضت منها حرف التعریف .
والالاه من اسماء الاجناس، یقع علی کل/96/معبود بحق او باطل، ثم غلب [علی] المعبود بالحق، کما ان النجم اسم لکل کوکب ثم غلب علی الثریا، واما «الله » بحذف الهمزة فمختص بالمعبود بالحق، لم یطلق علی غیره .
یا حنان یا منان: هما من ابنیة المبالغة، والاول معناه: الرحیم لعباده، والذی یقبل علی من اعرض عنه، من الحنان - بالفتح والتخفیف - وهو الرحمة، او من الحنین وهو الشوق الی الشی ء، والمیل الیه، والتعطف علیه . والثانی معناه المنعم المعطی مطلقا من غیر رعایة استحقاق، من المن بمعنی العطاء لا من المنة، او المحسن الی من لایطلب الجزاء .
یا بدیع السماوات والارض: ای مبدعهما وموجدهما من غیر مثال سابق .
ونوقش بان فعیلا بمعنی مفعل لم یثبت فی اللغة، وان ورد فیها فشاذ لایقاس علیه .
واجیب بان الاضافة فیه اضافة الوصف بحال المتعلق، فهی من قبیل حسن الغلام ای: ان السماوات والارض بدیعة ای عدیمة النظیر .
یا ذا الجلال والاکرام: ای ذا العظمة والصفح وانواع الخیر والفضائل، کذا قیل .
اقول: الجلال عبارة عن صفات السلبیة، والاکرام عبارة عن صفات الثبوتیة، وصفة الجلال ما جلت ذاته عن مشابهة الغیر، وصفة الاکرام ما کرمت ذاته بها وتجملت، فالاولی سلوب عن النقائص ، وجمیع ما یرجع فی حقه تعالی الی سلب الامکان عنه، والثانیة ایجاب الکمالات، وجمیعها فی حقه تعالی الی وجوب الوجود، وهذه الصفات من عظیم فعل الله عز اسمه، وفی الحدیث اتی بها والجلال والاکرام یا ارحم الراحمین ⁽⁴⁴⁰⁾ یا حی یا قیوم .
ثم قل: اللهم بحق هذا الدعاء المشتمل علی التمجید والثناء .
وبحق هذه الاسماء العظام المذکورة فی هذا الدعاء، والمراد بالاسماء هنا صفاته العلیا، ولذلک قال:
التی لایعلم تفسیرها: التفسیر: کشف المعنی واظهاره، ماخوذ/97/من الفسر وهو مغلوب السفر، یقال: «اسفرت المراة عن وجهها» اذا کشفته، و «اسفر الصبح » اذا ظهر، والمراد انه لایعلم کشف معانیها وحقیقة مبانیها; لان صفاته تعالی لاینکشف لاحد حق الانکشاف .
ولایعلم باطنها: «لا» مزیدة لتاکید معنی النفی; لما تقرر فی علم النحو ان لا بعد الواو العاطفة انما تزاد اذا کانت فی سیاق النفی، وفائدتها التاکید والتصریح; لشمول کل واحد من المعطوف و المعطوف علیه; لئلا یتوهم ان المنفی هو المجموع من حیث هو المجموع، فیجوز حینئذ ثبوت احدهما، ومعنی الکلام: ولایعلم حقیقة صفاته کما لایعلم کنه ذاته غیرک; لاستحالة الجهل علیه تعالی .
وفی بعض النسخ: «ولایعلم تاویلها» موضع باطنها . ⁽⁴⁴¹⁾
قال الراغب:
التاویل من الاول [ای الرجوع ⁽⁴⁴²⁾ ] الی الاصل، وذلک هو رد الشی ء الی الغایة المرادة منه; علما کان او فعلا، ففی العلم نحو قوله: «ما یعلم تاویله الا الله والراسخون فی العلم » ⁽⁴⁴³⁾ ، وفی الفعل; کقول الشاعر: وللنوی قبل یوم القلب ⁽⁴⁴⁴⁾ تاویل ⁽⁴⁴⁵⁾ .
صل علی محمد وآل محمد، وانتقم لی من فلان ⁽⁴⁴⁶⁾ : ای عاقبه، والاسم منه النقمة، وهی الاخذ بالعقوبة، ثم یسال الله تعالی دفع عدوه عنه، ورهبة فی قلوب اعدائه وحسدته من الجن والانس، وفیه نوع اشارة الی ان الدعاء بالسوء لایجوز الا عند تحقق المظلومیة .
واغفر لی من ذنوبی: حاصل الدعاء سؤال المغفرة، ومغفرة الله تعود الی ستره علی عبده من ان یقع فی عذابه او یکشف مقابحه ⁽⁴⁴⁷⁾ لاهل الدنیا، والمغفرة ابلغ من العفو; لانه یستلزم الستر .
ما تقدم منها وما تاخر: قیل: یحتمل «فی ما مضی وفی ما یاتی » ، ودعاؤه علیه السلام/98/بذلک - مع علمه بانه مغفور له ومع انه معصوم من جمیع الذنوب علما علی ما هو الحق - اشفاق وتعلیم للامة .
و قیل: خوف [من] مکر الله «ولا یامن مکر الله الا القوم الخاسرون » ⁽⁴⁴⁸⁾ .
وقیل: یحتمل انه بحسب المقامات یری مقامه فی زمان دون مقامه فی زمان آخر، فیستغفر من مقامه الاول .
وقیل: طلب لامته، الا انه نسبها الی نفسه; للاشعار بان مغفرة ذنوبهم مغفرة له، او بناء علی انه عد [ترک] الاولی ذنبا .
ووسع علی من حلال رزقک: یقال: وسع الله علیه رزقه یوسع وسعا من باب نفع، ووسعه توسیعا ای بسطه وکثره، واوسع بالالف مثلهما، و «الحلال » ضد الحرام، وهو شامل للحلال فی ظاهر الشریعة والحلال فی نفس الامر وهو قوت النبیین، والمراد به هنا الاول، والتعمیم محتمل .
و «الرزق »: ما ینتفع به بالتغذی وغیره حلالا کان او حراما، وتقییده هنا بالحلال مؤید له .
وربما قیل: ذکر الحلال للتفسیر لا للتقیید; جمعا بینه وبین ما روی عن الباقر علیه السلام فی حدیث [رواه عن رسول الله] الی ان قال: «فان الله قسم الارزاق بین خلقه حلالا ولایقسمها حراما، فمن اتقی [الله] عزوجل وصبر اتاه رزقه من حله، ومن هتک حجاب ستر الله [و عجل] واخذه من غیر حله قص به من رزقه الحلال، وحوسب علیه یوم القیامة » ; هذا کلامه صلوات الله وسلامه علیه . ⁽⁴⁴⁹⁾
وقد یتوهم بعض المفسرین [ان] فی قوله: «کلوا مما رزقکم الله » ⁽⁴⁵⁰⁾ استدلال علی ان الحرام لیس برزق من الشکل الثانی، هکذا: الحرام لیس بماکول/99/شرعا وهو ظاهر، والرزق ماکول شرعا، فالحرام لیس برزق . او من الشکل الاول هکذا: الرزق ماکول شرعا، ولا شی ء من الماکول شرعا بحرام، فالرزق لیس بحرام، فالحرام لیس برزق . ⁽⁴⁵¹⁾
قال بعض الافاضل: ان کلیهما انما یفیدان لو صدق «کل رزق ماکول شرعا» ، والآیة لاتدل علیه .
اقول: وهذا القول - مع ما فیه من الاعتراضات - مذکور فی شرحنا ل «الصحیفة السجادیة » استقصاء فی الاستدلال والجواب بما لامزید علیه .
واکفنی مؤونة انسان سوء: الکفایة قیام شخص مقام آخر فی قضاء حوائجه .
وفی الفائق: کفاه الامر اذا قام مقامه فیه . ⁽⁴⁵²⁾
و «المؤونة » کل ما یحتاج الیه، و «السوء» بالفتح مصدر ساءه، ای فعل به ما یکرهه، وبالضم اسم الحاصل بالمصدر، ویقال: انسان سوء - بالاضافة وفتح السین - وکذلک جار سوء وقرین سوء وامثال ذلک .
سمی الانسان انسانا لانه ینسی; قال الله عزوجل : « ولقد عهدنا الی آدم من قبل [فنسی]» ⁽⁴⁵³⁾ . کذا روی عن ابی عبد الله علیه السلام . ⁽⁴⁵⁴⁾
وجار سوء، وقرین سوء، وسلطان سوء، وساعة سوء، ویوم سوء: الجوار ⁽⁴⁵⁵⁾ هو الذی یجاورک فی المسکن، وتمیل ظل بیته الی بیتک، من الجور: المیل . السلطان کما مر مصدر کغفران بمعنی التسلط .
انک علی ما تشاء قدیر، وبالاجابة جدیر: اشارة الی شمول القدرة، ورد علی من زعم انه لایقدر علی اکثر من واحد، وانه لایقدر علی خلق الجهل والقبیح، وانه لایقدر علی مثل مقدور العبد، وانه لایقدر علی نفس مقدور العبد .
وبکل شی ء علیم: اشارة/100/الی عموم العلم، ورد لمن زعم من الفلاسفة انه لایعلم الجزئیات، وانه یعلمها بالاجمال، ولمن زعم من الدهریة من انه لایعلم ذاته . وانت خبیر بان هذه المذاهب فی خالق القوی والقدرة محال، والله یقول الحق و [هو] الموفق لکل خیر وکمال . ⁽⁴⁵⁶⁾
وهذا آخر ما ابینه فی فقرات هذا الدعاء المتضمنة لصفات الرحمة والاحسان .
فرغت بعون الله تعالی وحسن توفیقه، من تالیف هذا الشرح وتنمیقه، فی اوائل العشر الثانی من الشهر الثالث من السنة الاحدی عشر بعد المئة والالف، بمعمورة قمصر صانها الله عن الخوف والخطر، وانا الفقیر الی الله عبد الواسع بن علامی، علمه الله بفیضه الاعتصامی .
پی نوشت:
1) سوره بقره، آیه 186 .
2) عدة الداعی، ص 253 .
3) وسائل الشیعة ، ج 7 ، ص 352 و 383 - 384 .
4) مصباح المتهجد ، ص 416 .
5) جمال الاسبوع، ص 321 .
6) منیة السائل، ص 224 .
7) بحارالانوار، ج 87، ص 101 - 102 .
8) الذریعة الی تصانیف الشیعة، ج 8، ص 190 .
9) همان ، ج 7، ص 227 و ج 13، ص 251 .
10) فهرست نسخه های خطی کتاب خانه آیة الله مرعشی، ج 6، ص 376 .
11) الذریعة الی تصانیف الشیعة، ج 11، ص 255 و ج 13، ص 249 .
12) همان ، ج 13، ص 409 و ج 15، ص 50; التراث العربی، ج 3، ص 477 .
13) الذریعة الی تصانیف الشیعة، ج 13، ص 250; ج 18، ص 25; فهرست نسخ خطی کتاب خانه دانشکده الهیات تهران، ج 10، ص 794; فهرست نسخ خطی کتاب خانه آیة الله مرعشی، ج 24، ص 267 .
14) الذریعة الی تصانیف الشیعة، ج 18، ص 346 و فهرست نسخ خطی کتاب خانه مسجد اعظم، ص 340 .
15) الذریعة الی تصانیف الشیعة، ج 13، ص 251 وج 21، ص 355; فهرست نسخ خطی کتاب خانه مجلس شورای اسلامی، ج 10، ص 835; فهرست نسخ خطی کتاب خانه آیة الله مرعشی، ج 8، ص 65و ج 19، ص 123 و ج 21، ص 23 .
16) الذریعة الی تصانیف الشیعة، ج 13، ص 250 و ج 15، ص 351 و ج 25، ص 91 .
17) همان، ج 13، ص 249 (ش 905) .
18) بحارالانوار، ج 87، ص 96 .
19) الذریعة الی تصانیف الشیعة، ج 13، ص 249، ش 906 .
20) همان، ج 4، ص 101; کتابشناسی علامه مجلسی، ص 186 .
21) الذریعة الی تصانیف الشیعة، ج 13، ص 249، ش 907 .
22) همان، ج 13، ص 249، ش 908 .
23) همان، ج 13، ص 250، ش 909 .
24) همان، ج 13، ص 250، ش 911; فهرست نسخ خطی کتاب خانه مرکزی دانشگاه تهران، ج 1، ص 137; فهرست نسخ خطی کتاب خانه مدرسه حجتیه، ص 112; فهرست نسخ خطی کتاب خانه آیة الله مرعشی، ج 3، ص 89; فهرست نسخ خطی کتاب خانه ملی تبریز، ج 1، ص 260 و ج 2، ص 497 .
25) الذریعة الی تصانیف الشیعة ، ج 13 ، ص 250 (ش 910) .
26) همان، ج 13، ص 250 (ش 912) .
27) همان، ج 13، ص 250 (ش 913) ; فهرست نسخ خطی کتاب خانه آستان قدس رضوی، ج 15، ص 154; فهرست نسخ خطی کتاب خانه آیة الله مرعشی، ج 22، ص 88 .
28) الذریعة الی تصانیف الشیعة، ج 13، ص 251 (ش 914) ; مشار عربی، ص 547 .
29) التراث العربی ، ج 3، ص 309; فهرست نسخ خطی کتاب خانه آیة الله مرعشی، ج 6، ص 377 .
30) فهرست نسخ خطی کتاب خانه مجلس شورای اسلامی، ج 11، ص 277 .
31) نشریه تراثنا ، ج 68 ، ص 122 ، ش 59 .
32) فهرست نسخ خطی کتاب خانه آیة الله مرعشی، ج 18، ص 18 .
33) الذریعة الی تصانیف الشیعة ، ج 13 ، ص 251 (ش 915) .
34) فهرست نسخ خطی کتاب خانه مرکزی دانشگاه تهران، ج 8، ص 178; فهرست نسخ خطی کتاب خانه مدرسه حجتیه، ص 112; فهرست نسخ خطی کتاب خانه آیة الله مرعشی، ج 3، ص 303، ش 1130; فهرست نسخ خطی مدرسه غرب، ص 31 (ش 5358) ; فهرست کتب اهدایی رهبری به کتاب خانه آستان قدس، ص 267، (ش 560) .
35) الذریعة الی تصانیف الشیعة، ج 13، ص 251، ش 916 .
36) فهرست نسخ خطی آستان قدس رضوی، ج 15، ص 303; فهرست کتب اهدایی رهبری به کتاب خانه آستان قدس، ص 151 .
37) فهرست نسخ خطی کتاب خانه مسجد گوهرشاد مشهد، ج 3، ص 1646 (ش 1188) .
38) فهرست نسخ خطی کتاب خانه مجلس سنای سابق، ج 3، ص 127 (ش 1130) .
39) فهرست نسخ خطی کتاب خانه ملک، ج 5، ص 302 (ش 1597) .
40) فهرست کتب خطی کتاب خانه شاه چراغ شیراز، ج 1، ص 226، ش 1224 .
41) مستدرکات اعیان الشیعة، ج 7، ص 158 .
42) الذریعة الی تصانیف الشیعة، ج 2، ص 493 و ج 4، ص 182 .
43) طبقات اعلام الشیعة، ج 11، ص 361 .
44) الذریعة الی تصانیف الشیعة، ج 10، ص 46 و ج 11، ص 186 .
45) همان، ج 26، ص 197; فهرست نسخ خطی کتاب خانه آیة الله مرعشی، ج 16، ص 103; فهرست نسخ خطی کتاب خانه طبسی حائری قم، مخطوط، ش 656 .
46) الذریعة الی تصانیف الشیعة، ج 9، ص 702 .
47) فهرست نسخ خطی کتاب خانه مجلس شورای اسلامی، ج 6، ص 15 .
48) ر . ک: مقدمه مرحوم آیة الله مرعشی بر همین شرح دعای سمات ، به کوشش آیة الله استادی .
49) فهرست نسخ خطی کتاب خانه مسجد گوهرشاد، ج 3، ص 1481 (ش 1076) .
50) الذریعة الی تصانیف الشیعة، ج 9، ص 702 .
51) فهرست نسخ خطی کتاب خانه مرکزی دانشگاه تهران، ج 16، ص 219 - 220 (ش 6217) .
52) میراث حدیث شیعه ، ج 10 ، ص 362 .
53) فهرست نسخ خطی کتاب خانه آیة الله مرعشی ، ج 10 ، ص 297 .
54) المصراع من الباب ج مصاریع: احد غلقیه، والغلق مایغلق به الباب .
55) کذا فی النسخة، والظاهر کما ذکره الشیخ الفاضل رضا الاستادی: سماء .
56) فی النسخة: حباهم .
57)] . فی بحارالانوار: محمد بن علی الراشدی .
58) بحارالانوار، ج 87، ص 102 . لم یوجد فی مصدر غیره .
59) لم یوجد مصدره .
60) وجاء فی حاشیة النسخة: لا یخفی ان هذه الروایة دالة علی خلاف مقصود الشارح; لانها دالة علی ذکر النبی فی آخر الدعاء، و الشارح بصدد الاستدلال بالاتیان للافتتاح بالصلاة .
61) الکافی، ج 2، ص 491; الجعفریات، ص 216; جمال الاسبوع، ص 242; عدة الداعی، ص 166; بحارالانوار، ج 86، ص 316 و ج 87، ص 67 .
62) و کتب المحشی: العبرانیة هی لغة الیهود .
63) و کتب المحشی: کذا هذا الدعاء مروی عن عثمان بن سعید العمری وکیل العسکری علیه السلام .
64) ما بین الهلالین لیس فی بحار الانوار .
65) مستدرک الوسائل، ج 5، ص 196; بحارالانوار، ج 87، ص 96 .
66) کذا فی النسخة ، والصحیح: «المفضل » بدل «محمد» کما فی بحار الانوار .
67) فی بحار الانوار: بالباقی .
68) بحار الانوار، ج 83، ص 95 .
69) لیس فی بحار الانوار .
70) فی بحار الانوار: ان یامر الخواص من بنی اسرائیل ان یاخذ ... .
71) بقیة العبارة فی بحار الانوار (ج 83، ص 102) هکذا:
... منهم فی القرن هذا الدعاء; لئلا یسترق السمع بعض شیاطین الجن و الانس فیتعلموه، ثم یلقون الجرار فی عسکر العمالیق آخر اللیل و یکسرونها، ففعلوا ذلک فاصبح العمالیق کانهم اعجاز نخل خاویة منتفخی الاجواف موتی، فاتخذوه علی من اضطهدکم من سائر الناس . ثم قال: هذا من عمیق مکنون العلم و مخزونه، فادعوا به ولا تبذلوه للنساء السفهاء و الصبیان و الظالمین و المنافقین . ثم قال الکفعمی: وهو مروی عن الصادق علیه السلام ایضا بعینه: من اتخذه ... .
72) بقیة العبارة فی بحار الانوار (ج 13، ص 371) هکذا:
ثم یلقون الجرار فی عسکر العمالیق آخر اللیل و یکسر و نها، ففعلوا ذلک فاصبح العمالیق کانهم اعجاز نخل خاویة منتفخی الاجواف موتی، الخبر . ثم قال: و لقد وجدت هذا الحدیث بعینه مرویا عن الصادق علیه السلام .
73) و کتب المحشی: یعنی انهم کانوا میتا تطول علی الارض امواتا و هم جثة طوال عظام کانهم اصل نخل خاویة الاجواف . قال بعض المفسرین فی قوله تعالی «کانهم اعجاز نخل منقعر»: شبهوا بذلک لان الریح قطعت رؤوسهم فبقوا اجساما بلا رؤوس، و ذلک صفة نخل علی اللفظ، و انث علی المعنی کما قال: «اعجاز نخل خاویة » .
74) و کتب المحشی: دیدم در محلی که فاطمه علیها السلام غلام خود را امر می کرد که وقتی که نصف خورشید از آخر روز جمعه فرو رفت، او را خبر کند برای دعا که مستجاب می شود .
75) بحار الانوار، ج 13، ص 371; و ج 83، ص 102، مع تفاوت غیر ما ذکر ، فی کلیهما .
76) بحار الانوار، ج 83، ص 102 .
77) و کتب المحشی: قبل از دعای سمات، این دعا را بخواند: «سبحانک لا اله الا انت، یا حنان یا منان، یا بدیع السماوات و الارض، یاذا الجلال و الاکرام » .
در بعضی نسخ [آمده است]: قبل از دعای سمات این دعا را بخواند: «اللهم انت الاول فلیس قبلک شی ء، و انت الآخر فلیس بعدک شی ء، و انت الظاهر فلیس فوقک شی ء، و انت الباطن فلیس دونک شی ء; سبحانک لا اله الا انت، یا حنان یا منان، یا بدیع السماوات و الارض، یا ذا الجلال و الاکرام » .
78) سورة الدخان، الآیة 55 .
79) و کتب المحشی: انما سمی الجار و المجرور ظرفا لان کثیر [ا من] المجرورات ظروف; زمانیة کانت او مکانیة، فاطلق اسم الاخص علی الاعم منه .
80) الکافی، ج 1، ص 87 .
81) لم یوجد هذا بعینه فیه; راجع المفردات للراغب، ص 244 .
82) کذا فی النسخة .
83) قال الشیخ الفاضل الاستادی: لم نجده فی الکشکول .
84) الکافی، ج 1، ص 230; بصائر الدرجات، ص 208; تاویل الآیات، ج 2، ص 489 .
85) الکافی، ج 1، ص 230 ولکن فیه ان نوحا اعطی خمسة عشر حرفا; تفسیرالعیاشی، ج 1، ص 352 و فیه ان مع ابراهیم کان ستة احرف و مع نوح کان ثمانیة; بصائر الدرجات، ص 208 و فیه ان نوحا اعطی خمسة عشر حرفا; بحار الانوار، ج 4، ص 211 .
86) بصائر الدرجات، ص 208; مجمع البحرین، ج 2، ص 431 .
87) کذا فی النسخة، و الظاهر: یفیضه .
88) کذا فی النسخة، و الظاهر ان معناه: لا یجعل شی ء له عادة .
89) سورة الفتح ، الآیة 1 .
90) سورة الانعام، الآیة 44 .
91) المفردات، ص 370 یوجد فیه ما یشبه هذا .
92) سورة النازعات، الآیة 27 .
93) سورة الانبیاء، الآیة 32 .
94) نهج البلاغة (الخطبة الاولی): ... فسوی منه سبع سماوات ، جعل سفلاهن موجا مکفوفا ، وعلیاهن سقفا محفوظا ، وسمکا مرفوعا ، بغیر عمد یدعمها ، ولا دسار ینظمها ... .
95) سورة الاعراف، الآیة 40 .
96) الخصال، ص 327; روضة الواعظین، ص 325 (لیس فیه: و فیه روایة ... الخبر) ; مستدرک الوسائل، ج 16، ص 123; بحار الانوار، ج 57، ص 266 .
97) سورة الانبیاء، الآیة 87 .
98) تفسیر القمی، ج 1، ص 319; تفسیر نور الثقلین، ج 3، ص 452; ص 142; بحار الانوار، ج 14، ص 382 .
99) کذا فی النسخة، و الصحیح: التیسیر .
100) وجد نحوه فی الدر المنثور، ج 3، ص 26 .
101) من لا یحضره الفقیه، ج 1، ص 490; تهذیب الاحکام، ج 3، ص 88; بحار الانوار، ج 80، ص 203 و 268 و ج 91، ص 131 .
102) سورة آل عمران، الآیة 49 .
103) مناقب آل ابی طالب، ج 1، ص 193; بحار الانوار، ج 16، ص 416 و ج 14، ص 258 .
104) مجمع البیان فی تفسیر القرآن، ج 2، ص 299 (مع اختلاف) ; تفسیر القرطبی، ج 4، ص 95 (مع اختلاف) ; بحارالانوار، ج 14، ص 258 عن الطبرسی فی مجمع البیان .
105) الکافی، ج 8، ص 285; کمال الدین، ص 80; بحارالانوار، ج 11، ص 288 .
106) سورة الانبیاء، الآیة 83 .
107) النهایة لابن الاثیر، ج 4، ص 144 .
108) سورة طه، الآیة 111 .
109) سورة الشعراء، الآیة 4 .
110) سورة طه، الآیة 108 .
111) کذا فی النسخة، والصحیح ظاهرا: المعاتب .
112) کذا فی النسخة، و الصحیح: سمعته .
113) ذکر فی الحاشیة: خ ل: ولئن زالتا ان امسکهما من احد .
114) من لا یحضره الفقیه، ج 1، ص 490; مکارم الاخلاق، ص 294; بحار الانوار، ج 80، ص 268 .
115) الاحتجاج، ج 1، ص 88; اعلام الوری، ص 399; بحارالانوار، ج 32، ص 252 .
116) الدر المنثور، ج 6، ص 264; عنه بحار الانوار، ج 51، ص 98 و 102 و 106 .
117) سورة الطلاق، الآیة 12 .
118) لم یوجد فی المصادر .
119) شرح الفصوص، فص الآدمی، ص 59 .
120) سورة التوبة، الآیة 29 .
121) مجمع البیان فی تفسیر القرآن، ج 8، ص 28 .
122) سورة النحل، الآیة 40 .
123) سورة الذاریات، الآیة 21 .
124) کذا فی النسخة، و الصحیح ظاهرا: تسرح .
125) کذا فی النسخة، و الصحیح: الاهلیلجة .
126) سورة القصص، الآیة 73 .
127) اضفناه من المصدر .
128) سورة النبا، الآیة 10 .
129) علل الشرائع ج 2، ص 470 .
130) بحار الانوار، ج 9، ص 306 .
131) کتب المحشی هاهنا: اقوال فی اضاءة الکواکب; الاول: ان کلها مضیئة بذاتها الا القمر; فان نوره مستضاء من الشمس . الثانی: ان المضی ء بالذات هو الشمس فقط، و ما سواها مستضی ء منها . الثالث: ان الثوابت مستضیئة بذاتها، و ما عدا الشمس من السیارة مستضیئة من الشمس .
132) سورة یونس، الآیة 5 .
133) کذا فی النسخة .
134) مجمع البحرین، مادة (شمس) .
135) فی المصدر: صفو .
136) التوحید للمفضل، ص 178; بحار الانوار، ج 3، ص 147 و ج 55، ص 178 .
137) تفسیر القمی، ج 2، ص 17; بحار الانوار، ج 51، ص 147 .
138) الکافی، ج 8، ص 157; مجمع البحرین، ج 2، ص 542; بحار الانوار، ج 51، ص 141 .
139) فی بحار الانوار: اللطخة .
140) بحار الانوارج 54، ص 131; لم یوجد فی مصدر آخر .
141) کذا فی النسخة، و التزویر ان یکرم المزور زائره و یعرف له حق زیارته . لسان العرب .
142) الکمد و الکمدة: تغیر اللون و ذهاب صفائه و بقاء اثره، الکمد: هم و حزن لایستطاع امضاؤه . لسان العرب .
143) فی لسان العرب: ... ابن سیده: الزرقة البیاض حیثما کان، و الزرقة: خضرة فی سواد العین ، و قیل: هو ان یتغشی سوادها بیاض .
144) فی المصدر: فتتوجه .
145) فی المصدر: تجذبها .
146) التوحید للمفضل، ص 82; بحار الانوار، ج 3، ص 114 .
147) سورة الصافات، الآیة 6 .
148) فی مجمع البیان (ج 8، ص 297) قال بعد ذکر الآیة: «ای بحسنها وضوئها» ، ولکن لم ینقله عن ابن عباس .
149) سورة الملک، الآیة 5 .
150) تنقض: تسقط .
151) سورة الکهف، الآیة 22 .
152) کذا فی النسخة، و الصحیح ظاهرا: یتابعه .
153) کذا فی النسخة، و الاولی: افتراقها .
154) مجمع البحرین، ج 2، ص 548 .
155) التوحید للمفضل، ص 129; بحار الانوار، ج 3، ص 112 و ج 51، ص 175 .
156) النهایة، ج 3، ص 120 .
157) کذا فی النسخة، و الصحیح: الاهلیلجة .
158) فی المصدر: یطلعهما تارة و یوفلهما اخری .
159) تفسیر نور الثقلین، ج 4، ص 26; و بحار الانوار، ج 3، ص 190، کلاهما عن الاهلیلجة .
160) سورة یس، الآیة 38 .
161) مجمع البحرین، ج 3، ص 429 .
162) فی المصادر: رفیع .
163) فی صحیفة الرضا علیه السلام و روضة الواعظین: «فیدوم » ، و فی علل الشرائع: «قیدوم » .
164) فی علل الشرائع و روضة الواعظین: «المادوم » .
165) فی روضة الواعظین: «ارقلون » ، و فی علل الشرائع و صحیفة الرضا علیه السلام: «ارفلون » .
166) صحیفة الرضا علیه السلام، ص 279; علل الشرائع، ج 2، ص 539; روضة الواعظین، ص 44; بحار الانوار، ج 10، ص 76 و ج 51، ص 88 .
167) سورة المزمل، الآیة 7 .
168) سورة الانبیاء، الآیة 33 .
169) فی المصدر و بحار الانوار: التنبیه .
170) التوحید للمفضل، ص 131 ; بحارالانوار، ج 3، ص 114 و ج 51، ص 177 .
171) سورة یس، الآیة 39 .
172) نقلت فی المصادر و فی بحار الانوار (ج 55، ص 136) بین العواء و القلب هذه الاسامی: ... و السماک، و الغفر، و الزبانی، و الاکلیل . .. .
173) کذا فی النسخة، و فی المصادر: النعائم .
174) کذا فی النسخة، ولکن فی المصادر: «الذابح » . و فی بحار الانوار: و سعد الذابح کوکبان نیران بینهما مقدار ذراع، و فی قرب احدهما کوکب صغیر کانه یذبحه فسمی الذابح .
175) کذا فی النسخة، و فی المصادر «الفرع » بدون الاعجام .
176) سورة الغافر، الآیة 76 .
177) فی المصدر: جزء یسیر من الضوء لیسد .
178) التوحید للمفضل، ص 134; بحار الانوار، ج 3، ص 116 و ج 51، ص 100 .
179) کتب المحشی هاهنا: و مراد از تصویر، تصویر هر یک از کواکب است با صورتی که از انضمام آنها با یکدیگر حاصل می شود، چنانچه معروف است، مجلسی .
180) و کتب المحشی: «یا مراد آن است که مسخر گردانیدی کواکب را به سبب تسلیطی که به نور شب و روز و غیر ذلک داری یا به سبب تسلیطی که برای شب و روز قرارداد کرده ای یا کواکب را بر آنها مسلط کرده ای; زیرا که به حرکات کواکب، آنها حاصل می شوند و اشارت است به آیه کریمه که حق تعالی می فرماید که: محو و بی نور گردانیدیم آیه شب را که ماه است و آیه روز را که آفتاب است مبصر و نورانی گردانیدیم تا طلب کنید فضلی از پروردگار خود را و بدانید عدد سالها و حساب را . مجلسی » بحار الانوار، ج 90، ص 108 .
181) سورة الاسراء، الآیة 12 .
182) سورة القصص، الآیة 72 .
183) لم یوجد فی توحید المفضل ولا فی مصدر آخر .
184) فی المصدر: فبالسنة و اخواتها یکال الزمان .
185) فی المصدر: و بها یحسب .
186) التوحید للمفضل، ص 130; بحارالانوار، ج 3، ص 112 و ج 51، ص 176 .
187) فی المصدر: «سنوه » و هو الصحیح .
188) فی المصدر: «سنیه » و هو الصحیح .
189) التوحید للمفضل، ص 131; بحارالانوار، ج 3، ص 112، و ج 55، ص 177 .
190) سورة البروج، الآیة 21 .
191) لم یوجد فی مصدر .
192) کذا فی الاصل، و الصحیح: «یؤلف » .
193) کذا فی الاصل، و الصحیح: «تالیف » .
194) سورة الاعراف، الآیة 143 .
195) کذا فی النسخة، و الصحیح: بقرب .
196) جاء فی الحاشیة: در اواخر سوره نساء است: «وکلم الله موسی تکلیما» .
197) سورة مریم، الآیة 51 .
198) جوامع الجامع، ج 1، ص 279 .
199) جوامع الجامع، ج 1، ص 279 .
200) فی المصدر: و الماء بلغة القبط اسمه مور .
201) مجمع البحرین، ج 4، ص 249 .
202) جامع البیان، ج 6، ص 249; مجمع البحرین، ج 4، ص 249 .
203) تفسیر القمی، ج 2، ص 270; مجمع البحرین، ج 4، ص 249 .
204) مجمع البیان، ج 3، ص 313; مجمع البحرین، ج 4، ص 249 .
205) مجمع البحرین، ج 4، ص 249 .
206) جاء فی حاشیة النسخة: «ممکن است مراد از کروبیین آن باشد که صدای آن بالای صدای کروبیین [یعنی] ملائکه مقرب که نزدیک عرش ساکنند [می باشد] .
و غمایم نور ابرهایی است که بر سر بنی اسرائیل به هم رسید که از حرارت آفتاب ایشان را باز می داشت و هوا را برایشان تیره می کرد .
و تابوت صندوقی بود در میان بنی اسرائیل که ملائکه، آن را از پیش لشکر ایشان می بردند .
و عمود نار عمودی بود از نور که در شب ایشان را روشنی می داد .
و طور سینا کوهی بود که حق تعالی در آن کوه وحی می فرستاد به حضرت موسی .
و جبل حوریث کوهی بود که در شهر مدین اول خطابی که حضرت حق تعالی به موسی کرد در آن کوه بود (مجلسی) .» بحار الانوار، ج 87، ص 109 .
207) کذا فی النسخة، لکن الصحیح: «بکسر الهمزة » .
208) القاموس المحیط، ج 1، ص 282 .
209) جوامع الجامع، ج 1، ص 698 .
210) تفسیر القرطبی، ج 7، ص 275 (مع اختلاف) .
211) لم یوجد مصدره .
212) لم یوجد الا فی مجمع البحرین (ج 1، ص 191)، و وجدنا نحوه فی مصادر اخری هکذا:
«... فقال الرضا علیه السلام: ان کلیم الله موسی بن عمران علیه السلام ... ثم اختار منهم سبعین رجلا لمیقات ربه فخرج بهم الی طور سیناء فاقامهم فی سفح الجبل، و صعد موسی الی الطور، و سال الله عزوجل ان یکلمه و یسمعهم کلامه، فکلمه الله تعالی ذکره، و سمعوا کلامه من فوق و اسفل و یمین و شمال و وراء و امام; لان الله عزوجل احدثه فی الشجرة و جعله منبعثا منها حتی سمعوه من جمیع الجهات ... .» التوحید للصدوق، ص 121; عیون اخبار الرضا علیه السلام، ج 2، ص 178; الاحتجاج، ج 2، ص 220; بحارالانوار، ج 4، ص 47و ج 13، ص 218 .
213) لم یوجد فی مصدر، ولکن وجدنا فی تفسیر القمی (ج 1، ص 47) هذه العبارة: «... کانت تجی ء بالنهار غمامة تظلهم من الشمس، و ینزل علیهم باللیل المن ...» .
214) جمال الاسبوع، ص 538; منه بحار الانوار، ج 87، ص 110، و العبارة فیهما هکذا: «... و تابوت یوسف علیه السلام حمل الی ناحیة جبل حوریثا من ناحیة طور سیناء، و بحر سوف ...» .
215) فی المصدر: انزله .
216) فی المصدر: درعه .
217) تفسیر القمی، ج 1، ص 81; بحارالانوار، ج 83، ص 110 .
218) الصحاح للجوهری، ج 1، ص 92، و فیه: «... فلما سکنت الواو و انقلب ...» .
219) هو: القاسم بن معن .
220) الصحاح، ج 1، ص 92 .
221) جاء فی الحاشیة: وفی نسخة بدون العاطف .
222) لیس «شاتبة » فی نقل بحار الانوار، و فی التفسیر الصافی: شاتیة .
223) کذا فی النسخة، و الصحیح «اضل » کما فی التفسیر الصافی .
224) سورة النمل، الآیة 8 .
225) سورة القصص، الآیة 30 .
226) بحار الانوار، ج 13، ص 23 و 78 (مع اختلاف فی العبارة) ; التفسیر الصافی، ج 3، ص 301 .
227) لم یوجد فی مصدر .
228) بحار الانوار، ج 3، ص 100: «و قیل: ای بورک من فی طلب النار، و هو موسی علیه السلام، و من حولها الملائکة، و سبحان الله ... » .
229)] . فی النسخة: «المغری » و هو تصحیف من الکاتب .
230) التهذیب، ج 6، ص 23; کامل الزیارات، ص 38; ارشاد القلوب، ج 2، ص 439; جامع الاخبار، ص 20; فرحة الغری، ص 72; بحارالانوار، ج 93، ص 232 و 258 .
231) فی المصدرین: «او سینون » بدل «وسینین » .
232) جوامع الجامع، ج 2، ص 579; غریب القرآن للطریحی، ص 258 .
233) کذا فی النسخة، و الصحیح کما فی المصدرین: «یکون » بدون «لا» .
234) معانی الاخبار، ص 49; علل الشرائع، ج 1، ص 68 .
235) کذا فی النسخة، و الصحیح ظاهرا «لا» بدل «او» ; لان «او» لاتناسب ذیل العبارة .
236) و فی مجمع البحرین (حرب): «جبل حوریب فی دعاء السمات: هو «جبل بارض الشام خوطب علیه موسی علیه السلام » .
237) ورد فی مجمع البحرین (حرث): «جبل حوریث فی دعاء السمات، بالثاء المثلثة علی ما فی النسخ المعتبرة: هو جبل بارض الشام خوطب علیه موسی علیه السلام اول خطابه » .
238) کذا فی النسخة، و الصحیح: «لابنتی » .
239) ورد فی القاموس المحیط (حرت): و حوریت موضع، ولانظیر لها .
240) علل الشرائع، ج 2، ص 471; بحارالانوار، ج 9 ص 306، ج 13، ص 66 .
241) تهذیب الاحکام، ج 6، ص 38; کامل الزیارات، ص 48; بحارالانوار، ج 13، ص 49 و 136; و الاضافة من کامل الزیارات و بحارالانوار .
242) سورة القصص، الآیة 30 .
243) مجمع البحرین، ج 1، ص 190 .
244) سورة القصص، الآیة 31 .
245) سورة القصص، الآیة 30 .
246) سورة طه، الآیة 17 - 21 .
247) تفسیر القمی، ج 2، ص 140; بحارالانوار، ج 13، ص 30 .
248) کذا فی النسخة .
249) سورة النمل، الآیة 12 .
250) سورة المؤمنون، الآیة 45 .
251) سورة الاعراف، الآیة 145; و صدر الآیة هکذا: [و کتبنا له فی الالواح] الآیة .
252) فی المصدر: جعل آیته .
253) علل الشرائع، ج 1، ص 59; بحارالانوار، ج 13، ص 286 .
254) سورة الاعراف، الآیة 111 .
255) سورة الاعراف، الآیة 115 .
256) سورة الشعراء، الآیة 43 و 44 .
257) سورة طه، الآیة 67 - 69 .
258) فی المصدر: وضعت شدقها العلیا علی .
259) سورة طه، الآیة 21 .
260) فی المصدر: « علیه » ، و هو الصحیح .
261) سورة الشعراء، الآیة 46 - 48 .
262) سورة الشعراء، الآیة 49 .
263) سورة العشراء، الآیة 50 و 51 .
264) فی المصدر: فحبس فرعون من آمن بموسی .
265) کذا ، والصحیح: یقطع .
266) سورة البقرة، الآیة 50 .
267) تفسیر القمی، ج 2، ص 118; بحارالانوار، ج 13، ص 120 .
268) سورة الشعراء، الآیة 61 و 62 .
269) فی المصدر: «انفلق » .
270) فی المصدر: «ان انفلق » بدل «انفرق » .
271) سورة الشعراء، الآیة 62 و 63 .
272) تفسیر القمی، ج 2، ص 122; بحارالانوار، ج 13، ص 123 .
273) سورة الاعراف، الآیة 160 .
274) الکو و الکوة و الکوة، ج کواء، و کوی و کوات و کوات: الخرق فی الحائط . کوی النهر: جداوله و سواقیه . (المنجد - کوی)
275) سورة الاعراف، الآیة 138; سورة یونس، الآیة 90 .
276) سورة القصص، الآیة 5 .
277) تفسیر القمی، ج 2، ص 170; بحارالانوار، ج 13، ص 12 و ج 67، ص 130 .
278) فی النسخة: «الله » بدل «امته » الذی اثبتناه من المصدر و هو الصحیح .
279) سورة القصص، الآیة 5 .
280) سورة الاعراف، الآیة 137 .
281) سورة الانبیاء، الآیة 71 .
282) جوامع الجامع، ج 2، ص 700 .
283) فی المصدر: منه .
284) فی المصدر: وقیل ابنه ولیدا .
285) انوار التنزیل، ج 1، ص 100 .
286) سورة القصص، الآیة 40; سورة الذاریات، الآیة 40 .
287) فی المصدر: «انی » ، و هو الصحیح .
288) فی المصدر: علی فرس .
289) فی المصدر: و اقتحم .
290) تفسیر القمی، ج 2، ص 122; بحارالانوار، ج 13، ص 123 .
291) الدهم جمع الادهم: الاسود .
292) هکذا فی النسخة، و الصحیح ظاهرا: الصنعة .
293) سورة الانبیاء، الآیة 51 .
294) کذا فی النسخة، و ثرد ای اعد الثرید، و الثرید: طعام من خبز تفته و تبله بالمرق .
295) کذا ، وفی الشفا بتعریف حقوق المصطفی (ج 1 ، ص 214): الغلیلا ; وفی سبل الهدی والرشاد (ج 1 ، ص 455): العلیلا .
296) امتار لعیاله او لنفسه: جمع الطعام و المؤونة . (المنجد - میر - )
297) وجدناه مع اختلاف فی: التبیان، ج 3، ص 340; و جامع البیان لابن جریر الطبری، ج 5، ص 402; و اسباب نزول الآیات للواحدی النیشابوری، ص 122 .
298) کذا فی النسخة، و الظاهر انه: و الخلیل من لیس فی محبته خلل .
299) المصباح المنیر، ص 186 .
300) الکافی ، ج 4، ص 519، ح 4; من لایحضره الفقیه، ج 1، ص 230; التهذیب، ج 5، ص 274، ح 14 .
301) الکافی، ج 4، ص 519، ح 6; التهذیب، ج 5، ص 274، ح 15; مصباح المتهجد، ص 704 ; وسائل الشیعة، ج 5، ص 269 .
302) مجمع البحرین، ج 2، ص 347: «و فی المجمع اسحاق ...» ; لم یوجد هذه العبارة فی «مجمع البیان » .
303) معانی الاخبار، ص 391; بحارالانوار، ج 12، ص 130 .
304) جاء فی حاشیة النسخة: «بئر شیع در بعضی از نسخ به شین نقطه دار و یای دو نقطه است که گفته اند اشاره است به چاهی که حضرت کنده بود و پادشاه آن زمان که ابومالک بود آن را پرکرد پس اسحاق از او سؤال کرد که آن را خالی کند و او خالی کرد و در بعضی از نسخه ها به سین بی نقطه و بای یک نقطه و این موافق است با آنچه در تورات است که اسحاق با اصحاب ابومالک بر آن چاه نزاع کردند . هفت گوسفند داد با ایشان صلح کرد آن را بئر سبع گفتند . این نسخه ظاهرتر است (مجلسی) .» بحارالانوار، ج 87، ص 113 .
305) القمامة: الکناسة، الزبالة التی تکنس .
306) ایلیا، بالمد و التخفیف: بیت المقدس، و قد تشدد الثانیة و تقصر الکلمة، و هو معرب . و مسجد ایلیا هو المسجد الاقصی، قاله فی المغرب . مجمع البحرین (ایل) .
307) العنز: الانثی من المعز، و جمعه: اعنز و عناز و عنوز .
308) لم یوجد فی المصادر .
309) اثنی عشرة اسباطا» کقولک: اثنی عشرة قبیلة، و الاسباط اولاد الولد جمع سبط، و کانوا اثنی عشر قبیلة من اثنی عشر ولدا من ولد یعقوب علیه السلام . الکشاف، ج 2، ص 124 .
310) ای اسماء ولد یعقوب علیه السلام .
311) لم توجد هذه الاسامی فی المصادر; و فی الکشاف (ج 2، ص 304): و قیل: اسامیهم - ای اخوة یوسف -: یهوذا و روبیل و شمعون و لاوی و ربالون و یشجر و دینة و دان و نفتالی و جاد و آشر .
312) ورد فی انوار التنزیل و اسرار التاویل (ج 1، ص 143) اسماء بنی یعقوب هکذا: و بنو یعقوب اثناعشر: روبین و شمعون و لاوی و یهودا و بشسوخور و زبولون و زوانی و تفتونی و کودا و لوشیر و بنیامین و یوسف .
313) لم یوجد فی الکشاف .
314) الکشاف، ج 1، ص 275 .
315) و جاء فی حاشیة النسخة: «و کان یقال لیعقوب اسرائیل، و هوفی لغتهم عبد الله .»
316) مجمع البحرین، ج 1، ص 139 .
317) و جاء فی حاشیة النسخة: «و بعضی گفته اند که مراد به میثاق بشارت ابراهیم است به اسحاق و بعد از اسحاق به یعقوب . و از حضرت باقر علیه السلام منقول است که مراد بشارت اسماعیل است به هاجر و ممکن است مراد امامت باشد که در نسل اوست تا قیامت (مجلسی) .»
318) سورة العنکبوت، الآیة 27 .
319) سورة الزخرف، الآیة 28 .
320) سورة البقرة، الآیة 124 .
321) فی المصدر: و لایقدم للصلاة .
322) فی المصدر: المتسمی .
323) الکشاف، ج 1، ص 184 .
324) و جاء فی حاشیة النسخة: «سوگند اسحاق، بعضی گفته اند که وعده به ایجاد اوست و بعضی گفته اند که حق تعالی سوگند یاد کرده که فرزندان اسحاق را به هلاکت نیندازد .»
325) سورة الصافات، الآیة 105 .
326) کذا فی النسخة، و الصحیح: لاتبخل .
327) تفسیر القمی، ج 2، ص 226; من لایحضره الفقیه، ج 4، ص 368; الامالی للطوسی، ص 456; بحارالانوار، ج 12، ص 122 و 127 و 132 .
328) سورة الصافات، الآیة 112 .
329) فی المصادر: ولد .
330) من لایحضره الفقیه، ج 2، ص 230; الخصال، ج 1، ص 57; عیون الاخبار، ج 1، ص 212; بحارالانوار، ج 12، ص 123 .
331) الکافی ، ج 4، ص 207; بحار الانوار، ج 12، ص 128 .
332) وجاء فی الحاشیة: «شهادت یعقوب، بعضی گفته اند: خبر دادن اوست به آن که فرزند او یوسف زنده است . و بعضی گفته اند: شهادت را یا ثواب آن را به او وعده داده بود حق تعالی (مجلسی) .»
333) لم یوجد فی المصادر .
334) لم یوجد فی المصادر .
335) وجدنا هذه الروایة (فی قصص الانبیاء، للراوندی ص 132; و بحارالانوار، ج 12، ص 291) هکذا: «... عن هشام بن سالم قال: قلت لابی عبد الله علیه السلام: ما بلغ من حزن یعقوب علی یوسف؟ قال: حزن سبعین ثکلی . قال: و لما کان یوسف علیه السلام فی السجن دخل علیه جبرئیل فقال: ان الله ابتلاک و ابتلی اباک، و ان الله ینجیک من هذا السجن فاسال الله بحق محمد و اهل بیته ... » .
336) جاء فی حاشیة النسخة: «وعده مؤمنان وعده بهشت و درجات عالیه است برای ایشان یا اعم از نعم دنیویه و اخرویه است و وعده استجابت دعا معلوم است (مجلسی) .»
337) کذا فی النسخة، و الصحیح: «التوسل » .
338) سورة البقرة، الآیة 186 .
339) جاء فی حاشیة النسخة: «قبة الزمان در اکثر نسخه ها به زای نقطه دار مفتوح است و آن قبه ای بود که موسی و هارون در تیه بنا کردند چنانچه در حیاة القلوب ذکر کرده ام و در بعضی از نسخ به راء بی نقطه مضمومه و تشدید میم چنانچه در تورات ظاهر می شود وجه تسمیه به آن و اول اصح است و بعضی گفته اند بیت المقدس است (مجلسی)» . بحارالانوار، ج 87، ص 119 .
340) فی بحارالانوار: فان اصابه شی ء تحرکت تلک الجلاجل و الرمان .
341) بحارالانوار، ج 87، ص 117، مع اختلاف، نقلا عن المجمع; لکن لم نجده فی ای مصدر .
342) فی بحارالانوار: لتاکل القرابین المقبولة، و لیسرج منها فی بیت المقدس، و اوصانی بها، و انی قد اصطفیتک لها و اوصیک بها ، فدعا هارون ابنیه و قال لهما: ان الله ... .
343) بحارالانوار، ج 13، ص 194 .
344) وجدناه فی البدایة و النهایة لابن کثیر، ج 9، ص 324; و المصنف لابن ابی شیبة، ج 8، ص 252، و فی المصدرین: هکذا افعل بمن عصانی من اهل طاعتی، فکیف فعلی بمن عصانی من اهل معصیتی؟!
345) وردت هذه الفقرة فی مفاتیح الجنان وجمال الاسبوع (ص 323) وبعض نسخ مصباح المتهجد (ص 418) وفی بحار الانوار (ج 87 ، ص 98) هکذا: و بآیاتک التی وقعت علی ارض مصر بمجد العزة ... .
346) جاء فی حاشیة النسخة: «رایت فی نسخة صحیحة: و بایدک التی وقعت . و اتیان التانیث باعتبار معنی الاید و هی القوة، و اتعجب من الشارح حیث لم یتعرض لتقلید العبارة ، و اوقع نفسه فی غلطات اولها عدم العائد للذی ، و ثانیها ماکل اللسان عن تعبیرها» .
347) الاود: الکد و التعب . المنجد .
آد اودا: بلغ غایة مجهوده و مشقته; قال تعالی فی التنزیل: «ولا یؤوده حفظهما» . لسان العرب .
348) الظاهر ان هنا سبق قلم من الشارح اوسقط فی الکتابة، و الصحیح «المخاطب المعلوم » او «الغائبة المجهولة » .
349) کذا فی النسخة، و ورد فی معجم البلدان: الایم - بالفتح -: جبل اسود بحمی ضریة یناوح الاکوام; و قیل: جبل اسود فی دیار بنی عبس بالرمة و اکنافها .
350) جاء فی حاشیة النسخة: «الباء فیها و فی ما بعدها کما فی [ما قبلها] للقسم ، فهی اقسام متتابعة، الا ان فی هذه الفقرة و فی ما بعدها من دون عاطف » .
351) سورة الرعد، الآیة 4; النحل، الآیة 12 و 67; الروم ، الآیة 24 .
352) ورد فی الدر المنثور (ج 1، ص 5): «فاتحة الکتاب ثلث القرآن » . و وجدنا فی مصادر ان فاتحة الکتاب ام القرآن .
353) لم یوجد فی مصدر، ولکن وجدنا وصف «افضل القرآن » و «من افضل القرآن » لسورة القدر فقط . انظر مستدرک الوسائل، ج 4، ص 206 و 291، نقلا عن مجمع البیان للطبرسی .
354) ورد فی الجامع الصغیر، للسیوطی (ج 1، ص 8): آیة الکرسی ربع القرآن; و فی مستدرک الوسائل (ج 4، ص 337): ذروة القرآن آیة الکرسی ; و فی مستدرک الوسائل (ج 4 ، ص 336): سورة البقرة سید القرآن، و آیة الکرسی سید سورة البقرة، فیهما خمسون کلمة، فی کل کلمة برکة .
355) لم یوجد فی مصدر، ولکن وجدنا وصف «سیدالقرآن » لسورة البقرة - کما ذکرنا - فی مستدرک ن الوسائل (ج 4، ص 336) نقلا عن تفسیر ابی الفتوح الرازی; و فی بحارالانوار (ج 61، ص 30) نقلا عن نفحات الازهار; و لسورة القدر فی بحارالانوار (ج 89، ص 331) .
356) ثواب الاعمال، ص 110; جامع الاخبار، ص 46; مصباح الکفعمی، ص 443; مکارم الاخلاق، ص 364; بحارالانوار، ج 89، ص 288 و 292 .
357) هی الآیات التی من قراها امن من شر الشیاطین کآیة الکرسی و نحوها .
358) سورة یس، الآیة 82 .
359) جاء فی حاشیة النسخة: «کلمات خدا علوم اوست یا نامهای اوست یا وعدهای نیکویی که کرده است با انبیا و ائمه علیهم السلام چنانچه در احادیث بسیار وارد است (مجلسی)» . بحارالانوار، ج 83، ص 141 مع اختلاف .
360) کذا فی النسخة، و الصحیح ظاهرا: ما یهمهم .
361) کذا فی النسخة، و الصحیح ظاهرا: و خصها .
362) دلائل الامامة، ص 74; بحارالانوار، ج 92، ص 405; التفسیر الصافی، ج 1، ص 113 .
363) لم یوجد فی مصدر .
364) عن الصادق علیه السلام: اذا کان یوم القیامة نشر الله - تبارک و تعالی - رحمته حتی یطمع ابلیس فی رحمته . الامالی للصدوق، ص 274; روضة الواعظین، ص 502; بحارالانوار، ج 7، ص 287 .
365) کذا فی النسخة .
366) سورة الانعام، الآیة 54 .
367) سورة الاعراف، الآیة 156 .
368) المصدر السابق .
369) کذا فی النسخة، و جاء فی حاشیتها: «علی العالمین » خ ل .
370) جاء فی حاشیة النسخة: العجب من الشارح حیث قرر فی شرحه و بیانه «العالمین » مفعولا لقوله «اقمت » ، و قال مجمعه بالواو و النون! لمحرره .
371) کذا فی مجمع البحرین ، وفی النسخة: فی .
372) مجمع البحرین ، ج 3 ، ص 235 .
373) کذا فی النسخة .
374) سورة الرعد، الآیة 39 .
375) سورة الرعد، الآیة 38 .
376) سورة الانعام، الآیة 59 .
377) سورة المطففین، الآیة 7 .
378) سورة الانعام، الآیة 59 .
379) ای تعالیک عن وصول عقول العارفین الی کنه ذاتک و صفاتک .
380) و هو العلامة المجلسی فی بحارالانوار، ج 67، ص 79 .
381) فی المصدر: «العقلی » بدل «الحقیقی » .
382) لفظ «ما» لیس فی المصدر، فیقرا فیه «سبق » بصیغة المعلوم .
383) نهج البلاغه، ج 1، ص 98، الخطبة 49 .
384) سورة یوسف، الآیة 88 .
385) کذا فی النسخة، و الاصح: لیفعل .
386) ان کان مراد الشارح صفات الله المتقدمة فهی اکثر من الخمسة .
387) سورة الانفطار، الآیة 3 .
388) سورة التکویر، الآیة 6 .
389) سورة التکویر، الآیة 3 .
390) سورة النبا، الآیة 20 .
391) سورة طه، الآیة 105 .
392) سورة طه، الآیة 106 - 107 .
393) سورة الانشقاق، الآیة 4 .
394) سورة فصلت، الآیة 11 .
395) هو السید الشریف علی بن محمد الجرجانی المتوفی سنة 816 ق .
396) تمام العبارة فی انوار التنزیل و اسرار التاویل (ج 3، ص 286) الآیة 63 من سورة النمل هکذا: و لو صح ان السبب الاکثر فی تکون الریاح معاودة الادخنة الصاعدة من الطبقة الباردة لانکسار حرها و تمویجها الهواء فلاشک ان الاسباب الفاعلیة و القابلیة لذلک من خلق الله تعالی ، و الفاعل للسبب فاعل للمسبب .
397) جاء فی حاشیة النسخة: «نیران مانند آتشکده فارس که برای ولادت حضرت رسالت پناه صلی الله علیه و آله وسلم خاموش شد و بعضی گفته اند: آتشهای فتنه و جنگ بود که یهود می افروختند و حق تعالی ساکن می گردانید و گفته اند: در این فقرات اشاره شده است که جمیع عناصر چهارگانه مسخر تدبیر الهی اند; زیرا که عمق اکبر خاک است ، و بحار و انهار آب ، و ریاح هوا ، و نیران آتش (مجلسی)» . بحارالانوار، ج 87، ص 121 .
398) سورة الاسراء، الآیة 44 .
399) سورة الصافات، الآیة 171 .
400) سورة الاعراف، الآیة 189 .
401) الدر المنثور ، ج 1 ، ص 62 ; تاریخ مدینة دمشق ، ج 7 ، ص 389 ، والروایة فی المصدرین هکذا: کنیة آدم فی الدنیا ابوالبشر ، وفی الجنة ابو محمد .
402) فی المصدر بدل «و خصصه بعضهم بالموجود» هکذا: و عند بعضهم الشی ء عبارة عن الموجود .
403) المفردات، ص 271 .
404) سورة یوسف، الآیة 21 .
405) جاء فی هامش النسخة: «مراد به تجلی ظاهر گردانیدن قدرت تعالی است بر آن (مجلسی)» . بحارالانوار، ج 87، ص 122 .
406) سورة الفجر، الآیة 21 .
407) بحارالانوار، ج 13، ص 223 .
408) عیون اخبار الرضا علیه السلام، ج 1، ص 165; التوحید، ص 427; الاحتجاج، ج 2، ص 422; بحارالانوار، ج 13، ص 347 و ج 10، ص 308 .
409) لم یوجد فی مصدر .
410) فی المصدرین: نزلتها مریم و نزلها عیسی علیه السلام بعد رجوعهما .
411) علل الشرائع، ج 1، ص 80; عیون اخبار الرضا علیه السلام، ج 2، ص 79; بحارالانوار، ج 14، ص 272 .
412) جاء فی هامش النسخة: «گفته اند: طلوع و ظهور، کنایه است از نازل شدن وحی الهی بر این پیغمبران; چنانکه وحی بر موسی علیه السلام در طور شد و بر عیسی در ساعیر که کوهی است در حجاز و وحی بر پیغمبر ما صلی الله علیه و آله وسلم در کوه فاران شد که نزدیک مکه است (مجلسی)» . بحارالانوار، ج 87، ص 123 .
413) کذا فی النسخة، و الاصح: سکن .
414) الملل و النحل للشهرستانی، ج 2، ص 18 .
415) بحارالانوار، ج 87، ص 123، نقلا عن الشهرستانی صاحب الملل و النحل .
416) الربوة: المرتفع من الارض، التلة .
417) کذا فی النسخة، و الصحیح: انیخ اوتنوخ; قال فی لسان العرب: نوخ: انخت البعیر فاستناخ و نوخته فتنوخ و اناخ الابل: ابرکها فبرکت ... قال ابن الاعرابی: یقال: تنوخ البعیر، و لایقال: ناخ ، و لا: اناخ .
418) کذا فی النسخة، و الظاهر: الکمالات .
419) جاء فی حاشیة النسخة: وقیل فی السفر الاول من التوراة ما مضمونه: ان الله تعالی اوحی الی ابراهیم علیه السلام: اما ولدک اسحاق فانه یرزق ذریة عظیمة، اما ولدک اسماعیل فانی بارکته وعظمته وکثرت ذریته وجعلت من ذریته «ماذماذ» یعنی محمد صلی الله علیه و آله وسلم، وجعلت من ذریته اثنی عشر اماما یکون له امة عظیمة . [البدایة والنهایة لابن کثیر ، ج 6 ، ص 198]
420) سورة الاحزاب، الآیة 40 .
421) جاء فی هامش النسخة: «برکات ابراهیم را نسبت به امت محمد دادن گویا برای آن است که آن حضرت از اولاد ابراهیم بود و با آن که اشرف از او بود خود را منسوب به او می گردانید و بت شکنی ابراهیم را آن حضرت تمام کرد و صلوات بر آن حضرت و آل او را با صلوات بر خود و آل خود ختم کرد . و حق تعالی در قرآن مجید آن حضرت و اولاد او را ثنای بسیار کرده است . و مناسبت اسحاق با عیسی ظاهرا معلوم نیست و ممکن است به اعتبار این باشد که اسحاق اول پیغمبران این شعبه است و عیسی آخر ایشان . (مجلسی)» . بحارالانوار، ج 87، ص 124 .
422) ای ینتسب .
423) بحار الانوار ، ج 87 ، ص 124 ; زاد المسیر ، لابن الجوزی ، ج 2 ، ص 4 ; تفسیر الثعالبی ، ج 2 ، ص 26 .
424) سورة الصافات، الآیة 113 .
425) الکشاف، ج 1، ص 275، و فیه: اسرائیل هو یعقوب علیه السلام لقب له، و معناه فی لسانهم صفوة الله و قیل عبد الله .
426) الکافی، ج 1، ص 533; کمال الدین، ج 1، ص 261; کشف الغمة، ج 2، ص 508; اعلام الوری، ص 396; بحارالانوار، ج 16، ص 364 و ج 23، ص 147 و ج 25، ص 4 و 215 .
427) و المراد من «کتابه » معانی الاخبار .
428) فی المصادر: «النابعة » بدل «الرائقة » .
429) فی المصادر: نبت ینبت متفرقا .
430) فی المصادر: «و هم علیهم السلام اولیاؤه المتقون و عباده المخلصون » بدل «وهم علیهم السلام قلائد العلم و الحکمة » .
431) کمال الدین و تمام النعمة، ج 1، ص 245 - 246; معانی الاخبار، ص 91 - 92; بحارالانوار، ج 23، ص 149، و ج 87، ص 259 .
432) قال فیه: «فان قلت: ما موقع هذه الجملة؟ قلت: هی جملة اعتراضیة لامحل لها من الاعراب » . الکشاف، ج 1، ص 569 ذیل هذه الآیة .
433) سورة النساء، الآیة 125 .
434) الظاهر ان لفظ «ما» زائدة .
435) سورة هود، الآیة 73 .
436) جاء فی هامش النسخة: و منهم داود و سلیمان و یونس بن ذکریا (؟) و یحیی و عیسی، و منهم نبینا صلی الله علیه و آله وسلم; لانه من ولد اسماعیل، و قیل: آل ابراهیم المؤمنون المتمسکون بدینهم و هو دین الاسلام .
437) النهایة لابن الاثیر، ج 1، ص 419 .
438) فی المصدر، مجدا .
439) النهایة لابن الاثیر ، ج 4، ص 254 .
440) الکافی ، ج 3 ، ص 476 ; من لا یحضره الفقیه ، ج 1 ، ص 560 ; وسائل الشیعة ، ج 8 ، ص 130 .
441) نقله العلامة المجلسی رحمهم الله عن مصباح السید بن الباقی هکذا: لایعلم تفسیرها و لاتاویلها و لاباطنها و لاظاهرها غیرک .
442) الاضافة من المصدر .
443) سورة آل عمران، الآیة 7 .
444) فی المصدر: یوم البین .
445) المفردات للراغب، ص 31 .
446) جاء فی هامش النسخة: «و افعل بی کذا و کذا» اشاره به این که حاجت خود را بخواهد و در نسخه صحیحه «وانتقم لی من فلان » ندارد، به جای آن «وافعل بی کذا و کذا» است .
447) کذا، و الاظهر: قبائحه .
448) سورة الاعراف، الآیة 99 .
449) الکافی ، ج 5، ص 80; التهذیب، ج 6، ص 321; بحارالانوار، ج، ص 148 و ج 67، ص 96 و ج 100، ص 35 .
450) سورة المائدة، الآیة 88; سورة الانعام، الآیة 142 .
451) لم یوجد .
452) لم یوجد فی الفائق للزمخشری .
453) سورة طه، الآیة 115 .
454) علل الشرائع، ج 1، ص 15; عنه بحارالانوار، ج 57، ص 264 .
455) کذا فی النسخة ، و الصحیح: الجار .
456) جاء فی هامش النسخة: و بعد از دعای سمات این دعا را بخواند:
اللهم بحق هذا الدعاء، و بمافات منه من الاسماء، و بما یشتمل علیه من التفسیر و التدبیر الذی لایحیط به الا انت، ان تفعل بی ما انت اهله، و لاتفعل بی ما انا اهله . و بعد این دعا را بخواند:
الهی بحق من ناجاک، و بحق من دعاک به فی البر و البحر، تفضل علی فقراء المؤمنین و المؤمنات بالغنی و الثروة، و علی مرضی المؤمنین و المؤمنات بالشفاء و الصحة، و علی احیاء المؤمنین و المؤمنات باللطف و الکرامة، و علی اموات المؤمنین و المؤمنات بالمغفرة و الرحمة، و علی غرباء المؤمنین و المؤمنات بالرد الی اوطانهم سالمین غانمین بحق محمد و آله الطاهرین اجمعین .