علم لدنی در قرآن و حدیث

نگارنده، در این پایان نامه برای ارائه بحث نقلی درباره علم لدنی، نخست، کاوشی در حقیقت علم و اقسام آن از نگاه قرآن و سنّت، اندیشمندان کلام و فلسفه و عرفان و دانشمندان علم جدید نموده است. سپس با تحقیقی در آیه 65 سوره کهف و به مدد تفاسیر و اخبار اهل بیت علیهم السلام ، علم لدنی را به افاضه بی واسطه دانش از ناحیه خداوند بر برخی بندگان شایسته، تعریف کرده است. یعنی خداوند، برخی افراد را به سبب شایستگی و صلاحیتی که دارند، برای بهره مندی از نعمتی ویژه برگزیده و آنان را بدون آن که مراحل عادی کسب علم را طی کنند، بر اموری اعم از غیب یا شهادت، آگاه می گرداند. پس باید دید حقیقت علم لدنی چیست و متعلَّق آن کدام است؟ راه وصول به آن چیست و چه کسانی از آن بهره مند شده یا می شوند؟ آیا بهره مندی از این علم، در انحصار طبقه، گروه یا افراد خاصّی است، یا برای نیل به آن، مقدّمات و شرایطی وجود دارد که همگان با تحصیل مقدّمات و احراز شرایط می توانند از آن بهره مند شوند؟ اگر چنین است، آن مقدّمات و شرایط چیست؟ و نهایت این که در مرحله وقوع، این موهبت عظیم، نصیب چه کسانی شده است؟ این پایان نامه، از یک مقدّمه و سه فصل و یک خاتمه تشکیل شده است. نگارنده، در مقدّمه، با طلیعه قراردادن آیاتی از سوره علق، علم لدنی را تعریف کرده و حدود و ابعاد آن را روشن ساخته است. سپس با بیان این مطلب که چون گاهی متعلَّق علم لدنی از امور غیبی است، به بررسی موضوعاتی در زمینه علم غیب پرداخته و به تناسب موضوع، درباره وحی، الهام و تحدیث نیز اشاراتی دارد. فصل اوّل، درباره حقیقت علم و اقسام آن است. در این فصل، عناوینی چون معناشناسی علم در لغت و اصطلاح و کاربردهای آن، واژه های معادل، کیفیت حصول و ابزارهای شناخت علم وجود دارد. نگارنده، با اشاره به کاربرد واژه علم و مترادفات آن در قرآن مجید و کلام معصومان، آیات و روایاتی را در این زمینه آورده و توضیح داده است. فصل دوم، در باب حقیقت علم لدنی است. در این فصل نیز با تحقیقی در آیه شریف 65 سوره کهف و بیان مفسّران درباره علم لدنی حضرت خضرعلیه السلام ، مبحث آغاز شده است. در بخش های بعدی، علم لدنی در کلام معصومان و در اصطلاح عرفا، تعریف علم لدنی، علم غیب و اقسام آن، علم غیب در قرآن، طرق اخذ علوم غیبی و منابع و مآخذ علم غیب معرّفی شده است. فصل سوم پایان نامه با عنوان کلّی «بهره مندان از علم لدنی» آغاز شده است. در این فصل، دو دیدگاه درباره علم لدنی توضیح داده شده است. در دیدگاه اوّل، عنوان شده نظر به این که باب الهام و اشراق مسدود نبوده، پس همگان با احراز صلاحیت های لازم می توانند از این راه به معارفی دست یابند. دیدگاه دوم این که برخی با تکیه بر غیر اکتسابی بودن علم لدنی، منکر وجود هر نوع مقدّمات و شرایط برای تحصیل آن و بالتبع، منکر امکان دستیابی به چنین موهبتی برای عموم هستند، که با بررسی و پاسخ استدلالات این دیدگاه، مصادیقی در ردّ بر این مدّعا به عنوان شاهد بیان شده است. در ادامه، نگارنده با استشهاد به شواهدی از علم پیامبران، این ویژگی را منحصر در آنان ندانسته و ویژگی های علمی ائمه علیهم السلام را نیز از همین باب توضیح می دهد، و با استناد به آیات و روایات، شبهات موجود در این زمینه را نیز دفع می کند. خاتمه پایان نامه نیز یک جمع بندی کلّی از مباحث موجود است که با مباحثی از این دست به پایان برده است که: علم لدنی افاضی، غیر اکتسابی و حضوری است، علم لدنی عاری از محدودیت ها و معایب علوم کسبی است، علم لدنی با فضیلت و کرامت است، متعلَّق علم لدنی، گاه از امور غیبی و گاه از مشهودات است، علم لدنی نسبی و مقول به تشکیک است، و هر کس با احراز شرایط می تواند از علم لدنی بهره مند شود