کدام یک از آیات قرآن سجده واجب دارند؟ شرایط خاصّ آنها را بیان نمائید؟
چهار آیه از چهار سوره قرآن سجده واجب دارند که عبارتند از:
الف: سوره نجم آیه 62.
ب: سوره علق: آیه 19.
ج: سوره سجده (الم تنزیل) آیه 15.
د: سوره فصلت آیه 37.
احکام و شرایط خاص آنها به این صورت است که:
1. اگر انسان به آیات مذکور گوش فرا دهد واجب است که سجده کند و اگر تنها آنها را بشنود(به گوش او برسد بدون این که قصد شنیدن داشته باشد) اگر چه سجده واجب نیست ولی احتیاط آن است باز سجده کند.
2. آنچه موجب وجوب سجده می شود شنیدن تمام آیه است ولی اگر بخشی از آیه را هم شنید، احتیاطا سجده کند. سجده در هنگام شنیدن این آیات واجب فوری است و نباید تأخیر بیفتد و اگر احیانا تأخیر افتاد در اولین فرصت باید آن را بجا آورد.
3. شنیدن از بچه یا کسی که قصد تلاوت ندارد یا ضبط صوت، سجده کردن را واجب نمی کند، اگر چه احتیاط در آن است که سجده بجا آورد.
4. در سجده واجب قرآن نمی شود بر چیزهای خوراکی و پوشاکی سجده کرد، ولی سایر شرایط سجده را که در نماز است، لازم نیست مراعات کنند.[1]
5. هر گاه در سجده واجب قرآن، پیشانی را به قصد سجده به زمین بگذارد، اگر چه ذکر نگوید کافی است و گفتن ذکر، مستحب است و بهتر است بگوید: «لٰا إِلٰهَ إِلَّا اللّٰهُ حَقّا حَقّا لَا إِلٰهَ الّا اللّٰهُ ایماناً وَ تَصْدِیقاً لَا إِلٰهَ إِلَّا اللّٰهُ عُبُودِیةً وَ رِقًّا سَجَدْتُ لَک یٰا رَبِّ تَعَبُّداً وَ رِقًّا لَا مُسْتَنْکفاً وَ لَا مُسْتَکبِراً بَلْ أَنَا عَبْدٌ ذَلِیلٌ ضَعِیفٌ خَائِفٌ مُسْتَجِیرٌ».[2]
6. سوره های سجده دار را نباید در نماز خواند و موجب بطلان نماز می شود.[3]
7. بر فرد جنب و حائض حرام است خواندن کلمه یا آیه ای از این سوره ها؛ چه آیه سجده باشد یا آیات دیگر این چهار سوره.[4]
در برخی از روایات که از ائمه معصومین علیهم السّلام نقل شده آمده است که باید موقع خواندن یا شنیدن آیاتی از قرآن کریم سجده کرد.[5] به آن آیات، آیات عزائم و به سوره هایی که آن آیات را در بردارند، سُور عزائم می گویند. و ائمه علیهم السّلام که این روایات را از پیامبر اکرم صلّی الله علیه و آله نقل کرده اند و پیامبر صلّی الله علیه و آله نیز از خداوند نقل کرده است. پس این دستور سجده که از ائمه علیهم السّلام صادر شده در واقع دستور خداوند است و ما از روی تعبد آن را قبول می کنیم و به آن عمل می نمائیم.
از طرف دیگر در این آیات، دستور سجده به صورت فعل امر آمده است و می دانیم که خداوند در قرآن به شیوه مردم با آنها سخن گفته است، و وقتی مردم دستوری را از یک شخص بزرگی می شنوند، انجام آن را واجب می دانند و فهم آنها از آن سخن این است که آن کار باید فوراً انجام شود.
حال وقتی خداوند به عنوان آفریننده، پروردگار و مدیر جهان هستی چنین دستوری می دهد به طریق اولی انجام آن بر بندگان لازم و ضروری است. با دقت در مضامین آیات این سوره ها و سیاق آیات و توجه به فضای نزول این سوره ها می توان به برخی از حکمت های این فرمان الهی پی برد.
در این سوره ها به خلقت انسان و آسمان ها و زمین اشاره شده است. خداوند در قرآن ضمن بیان کیفیت خلقت انسان و مراحل آن به خود آفرین گفته و فرموده: «فَتَبَارَک اللَّهُ أَحْسَنُ الْخَالِقِینَ؛[6] بزرگ است خدایی که بهترین آفرینندگان است» همچنین خداوند خلقت آسمان ها و زمین را بزرگ تر از خلقت انسان اعلام کرده و فرموده: «لَخَلْقُ السَّمَاوَاتِ وَالأرْضِ أَکبَرُ مِنْ خَلْقِ النَّاسِ وَلَکنَّ أَکثَرَ النَّاسِ لا یعْلَمُونَ؛[7] همانا آفرینش آسمان ها و زمین از آفرینش انسان ها مهم تر است، ولی بیشتر مردم نمی دانند.»
با دقت در سیاق آیات این سوره ها، انسان به عظمت بی انتهای خداوند پی می برد، تدبیر او را در تمام عالم مشاهده می کند، همه چیز را وابسته به لطف او می بیند و بازگشت همه چیز را به سوی او می بیند. با این حال خود را در برابر او پست و بی مقدار احساس می کند و در مقابل آن غنی بالذات اعتراف به فقر خود می کند، در چنین حالی سزاوار است که ظاهر و باطن باهم همراه و هماهنگ شوند و با ذرات عالم که همه حمد و تسبیح حضرتش را می گویند، هم نوا شوند.
سجده کردن، سوره های سجده دار
کسی که برای خداوند سجده می کند، نهایت تواضع و اخلاص را از خود نشان می دهد. این سوره ها در فضای شرک آلود مکه نازل شده اند. آنجا که برای بتها و معبودهای دروغین سجده می کردند. مشرکان خداوند را به عنوان خالق هستی قبول داشتند، ولی او را پروردگار نمی دانستند آنها می گفتند: خداوند تدبیر امور عالم را به واسطه هایی سپرده است و آنها شفیعان ما نزد خداوند هستند و ما با عبادت و پرستش آنها، خود را به خدا نزدیک می کنیم.
خداوند با باطل اعلام کردن این تفکر، خالقیت و ربوبیت را مخصوص خود اعلام کرد و عبادت را نیز مخصوص خود دانست و برای اینکه شرک عملاً از جامعه زدوده شود، دستور می دهد که برای او سجده کنند و او را پرستش کنند و با این عمل به او تقرب جسته، روح یکتاپرستی و توحید را در جامعه زنده کنند. خداوند در این سوره ها و سوره های دیگر مردم را دعوت به تدبر و تفکر در آیات خداوند و آفریده های او می کند تا با دید واقعی به عالم بنگرند و به دور از تعصب و تقلید جاهلانه، دنبال حقیقت بروند. در این صورت می بینید که آفریدگار هستی و پروردگارشان یکی است، تنها رو به سوی او می کنند و فقط او را عبادت می کنند و از او یاری می جویند.
جالب است بدانیم که وقتی پیامبر اسلام صلّی الله علیه و آله آیات سورة نجم را تلاوت می کردند، به گونه ای این آیات در دل شنوندگان تأثیرگذاشته بود که وقتی آن حضرت آیة سجده را خواندند همة حاضرین اعم از مؤمنین و مشرکین به سجده افتادند به جز ولیدبن مغیره که بخاطر ناراحتی نمی توانست خم شود و مشتی خاک برداشت و پیشانی بر آن خاک گذاشت.[8]
یکی از حکمت های سجده در برابر خداوند این است که تکبر را از وجود انسان زایل می کند. چون کسی که در پیشگاه خداوند سجده می کند و شریف ترین موضع بدن خود یعنی پیشانی را به خاک می ساید، نهایت تواضع و اخلاص را از خود نشان می دهد، چنین کسی آمده است که هر دستوری از خداوند صادر شود بدون چون و چرا انجام دهد اما اگر کسی در وجودش تکبر باشد باعث می شود نافرمانی کند همانطور که شیطان تکبر ورزید و از سجده به آدم علیه السلام امتناع کرد و به خاطر همین از درگاه ربوبی طرد شد و مستوجب آتش گردید.
اما ملائکه اطاعت کردند و همچنان در جوار قرب الهی باقی ماندند. و این جریان تا قیامت باقی است، کسانی که از فرمان خداوند سرپیچی کنند، مستحق عذاب و قهر خداوند می شوند و کسانی که مطیع باشند، رحمت بی انتهای الهی آنها را فراگرفته و خداوند از آنها راضی و خشنود می باشد.
پی نوشت ها:
[1] توضیح المسائل محشی، إمام الخمینی، ج 1، ص 595، مسأله 1097.
[2] توضیح المسائل محشی، إمام الخمینی، ج 1، ص 596، مسأله 1099.
[3] تحریر الوسیله، امام خمینی، ج 1، ص169.
[4] تحریر الوسیله، امام خمینی، ج 1، ص40.
[5] صدوق، خصال، ترجمه آیت الله کمره ای، تهران، انتشارات کتابچی، چاپ چهارم، 1376 قمری، ج1، ص231.
[6] مؤمنون: 14.
[7] غافر: 57.
[8] مکارم شیرازی، ناصر، تفسیر نمونه، تهران، انتشارات دارالکتب الاسلامیه، چاپ نهم، 1371، ج22، ص576.
جستجو در قاموس نور