در اواخر سده دوم هجری در خاندان مردی از تبار اشعریان قم، به نام «یعلی اشعری» فرزند پسری پا به عرصه وجود گذاشت. این کودک زندگی را در خاندان اشعری طراواتی دیگر بخشید، و چنانکه نام گذاری رسم عموم انسان هاست، نام این نورسیده، حمزه انتخاب شد. کنیه اش، ابویعلی است و منسوب به قبیله اشعریان قم است؛ بنابراین اشعری و قمی نامیده می شود.
حمزة بن یعلی در قم، به کسب دانش حدیث پرداخت، اما از آنجا که شعله دانش طلبی، و رسیدن به فیض حضور و زیارت امامان معصوم(ع) منتهای آرزوی او بود. وی را بر آن داشت که رنج سفر و هجرت از دیار خود را، با جان و دل بر خویش هموار سازد. با این انگیزه بوده که وی از قم به سمت حجاز، شهر مدینه و یا احیاناً به خراسان یا بغداد، حرکت کرد. و در جرگه یاران و محدّثان حضرت امام رضا و حضرت امام جواد(ع) قرار گرفت.
اسامی چند استاد بزرگوار او به این شرح است:
زکریّا بن آدم قمی، محمد بن حسن بن شبنوله اشعری قمی، علی بن ادریس، محمد بن سنان، محمد بن خالد برقی قمی، عبدالله بن حسن، محمد بن داود بن محمد نَهدی، حسن بن معاویه، محمد بن فضیل.
نام جمعی از شاگردان وی عبارت است از:
احمد بن محمد بن خالد برقی؛ محمد بن علی بن محبوب قمی؛ احمد بن محمد بن عیسی قمی؛ سعد بن عبدالله اشعری قمی؛ محمد بن احمد بن یحیی قمی؛ محمد بن حسن صفّار قمی.
او دارای کتابی است که گروهی از عالمان و محدّثان شیعی آن را روایت کرده اند. متأسفانه در مورد نام این کتاب، هیچ اطلاعی در دست نیست.
شاید بتوان گفت: چون کنیه حمزة بن یعلی ابویعلی است، پس او فرزندی داشته به نام یعلی؛ اما اینکه فرزندش هم از سلسله محدّثان است، اطلاعی در دست نیست.
سرانجام حمزة بن یعلی، بعد از عمری تلاش، در راه نشر و گسترش اخبار امامان معصوم(ع)، دیده از جهان فرو بست. اینکه وی در چه سالی و در کدام شهر از دنیا رفته و مکان خاک سپاری اش کجا بوده، باز هم در پرده ای از ابهام قرار دارد. با توجّه به اینکه یکی از شاگردان او به نام محمد بن حسن صفّار در سال 290 ق. از دنیا رفته، شاید بتوان گفت او قبل از این تاریخ، در اوائل نیمه دوم سده سوم هجری، جان به جان آفرین تسلیم نموده است.
جستجو در قاموس نور