بابْوَیه یا بابُویه که نام جد بزرگ ابن بابویه است، یک نام کهن ایرانی است که در روزگار پس از ظهور اسلام نیز افرادی به این نام موسوم بوده اند. ابن بابویه مؤسس خاندانی دانشور بوده است که افراد آن تا اواخر سده ۶ ق/۱۲ م معروف بوده اند و منتجب الدین آخرین دانشمند این خاندان نیز همین کنیه و نام ابوالحسن علی بن بابویه را داشته است.
بحرانی شرح حال افراد این خاندان را در کتابی به نام فهرست آل بابویه و علماء البحرین گرد آورده است.
از زندگی ابن بابویه جز مواردی معدود، اطلاعی در دست نیست. این موارد هم مربوط به نامه امام حسن عسکری(ع) خطاب به ابن بابویه، دیدار او با حسین بن منصور حلاج (درگذشت: ۳۰۹ق / ۹۲۱م) و یادی از سفرهای او به بغداد است. نامه امام حسن عسکری (ع) به ابن بابویه، با توجه به تاریخ وفات امام، بر درازی عمر او دلالت دارد.
دیدار ابن بابویه با حلاج در قم بوده است. طبق این حکایت، حلاج خود را سفیر و خلیفه مهدی موعود و دارای کرامات می دانسته و در ملاقات با ابن بابویه مورد خشم وی قرار گرفته و از قم اخراج شده است.
در منابع تاریخی، سه سفر ابن بابویه به عراق ذکر شده است؛ نخستین سفر احتمالا اندکی پس از وفات محمد بن عثمان (د ۳۰۴ یا ۳۰۵ق / ۹۱۶م ) بوده است، سفر دوم در ۳۲۶ق /۹۳۸م که تلعکبری از او استماع حدیث کرده است و آخرین سفر او به بغداد در ۳۲۸ق /۹۴۰م بوده که ابوالحسن عباس بن عمر کلوذانی معروف به ابن ابی مروان از او اجازه گرفته است.
بر اساس قول مشهور تاریخ نگاران، علی بن بابویه در سال ۳۲۹ق در قم درگذشت. مزار او در کنار مزار پسرش حسین، در نزدیکی قبرستان شیخان قم است. نجاشی و چند تن دیگر، وفات او را در بغداد و در سال ۳۲۸ قمری دانسته اند.
ابن ندیم می نویسد که علی بن حسین از فقیهان و ثقات شیعه بوده است. ابن بابویه علاوه بر داشتن مقام علمی، مردی بازرگان و صاحب مکنت نیز بوده و حجره و دفتر داشته است.
فرزندش، معروف به شیخ صدوق از او به عنوان یکی از مشایخ روایات خویش یاد کرده است.
ابن بابویه فقیهی معتمد، جلیل، شیخ و پیشرو قمی های روزگار خویش بود. شهید اول در کتاب ذکری نوشته است: اصحاب ما در مواردی که متن حدیث در دسترس نبود و یا اینکه در متن حدیث شبهه ای به نظر می رسید، به فتاوای او در کتاب الشرایع (رساله) رجوع می کردند. چون اعتماد و اطمینان کاملی به او داشتند.
ابن بابویه از گروهی چون عبدالله بن حسن مؤدب، علی بن موسی کمیدانی، سعد بن عبدالله، محمد بن یحیی، علی بن حکم روایت کرده است. فهرستی از نامهای مشایخ او در مدخل بحار الانوار آمده است.
در شمار کسانی که از او روایت کرده اند، علاوه بر دو فرزندش ابوجعفر محمد صدوق و ابوعبدالله حسین، از محمد بن احمد بن داوود و هارون بن موسی تلعکبری و سلامه بن محمد نیز نام برده اند.
ابن بابویه دانشمندی پر تألیف بوده است. چنانکه ابن ندیم به خط شیخ صدوق دیده است که او ۱۰۰ تألیف پدر خویش را به شخصی اجازه داده بوده است.
نجاشی تألیفات او را چنین برشمرده است:
الوضوء، الصلوة، الجنائز، الامامه و التبصره من الحیره، الاملاء، نوادر کتاب المنطق، الاخوان، النساء و الولدان، الشرایع که برای فرزندش فرستاده است؛ التفسیر، النکاح، مناسک الحج، قرب الاسناد، التسلیم، الطب، المواریث، المعراج.
ابن بابویه ۳ پسر داشت:
محمد و حسین که از فقیهان برجسته بودند و حسن که مردی عابد و زاهد بود و با مردم ارتباط چندانی نداشت.
ابوالحسن علی بن بابویه را نیز صدوق خوانده اند.
جستجو در قاموس نور