اگرچه در کتاب های رجالی از تاریخ ولادت و وفات محمد بن یحیی العطار سخنی به میان نیامده است، ولی از آنجا که وی از محضر استادانی چون محمد بن احمد بن یحیی ابن عمران اشعری (وفات ۲۸۰ ق) و محمد بن حسین بن خطّاب (وفات ۲۶۲ ق) استفاده کرده است و نیز استاد کلینی و جمعی از راویان معروف دیگر چون شیخ صدوق و محمد بن حسن بن ولید قمی بوده، پس باید وی در نیمه دوم قرن سوم تا اوایل قرن چهارم زیسته باشد. کنیه محمد بن یحیی، ابوجعفر است.
هر کدام از رجال شناسان که از محمد بن یحیی عطّار نامی برده اند، او را به بزرگی و عظمت یاد کرده و به وثاقت و صداقت و علم و تقوا ستوده اند.
نجاشی می نویسد:
«محمد بن یحیی، ابوجعفر قمی، استاد اصحاب ما در زمان خود بود. شخصیتی مورد توجه و اعتماد، صاحب امتیاز و کثیرالحدیث بود. وی کتاب های زیادی تألیف کرد که «مقتل الحسین» و «النّوادر» از جمله آنهاست. عده ای از اصحاب ما تمام کتاب های او را از فرزندش احمد و وی هم از پدرش برای ما نقل نموده اند».
شیخ طوسی و حسن بن علی ابن داود وی را از جمله کسانی شمرده اند که از ائمه معصومین(ع) بدون واسطه روایتی نقل نکرده اند. نیز وی را از اهل قم و استاد ثقة الاسلام کلینی دانسته اند.
شیخ صدوق می گوید:
«تمام روایاتی که در کتاب من لا یحضره الفقیه از علی بن جعفر نقل کرده ام، از پدرم (رضی الله عنه)، از محمد بن یحیی عطّار، از عمرکی بن علی بوفکی روایت کرده ام و تمام روایاتی که از عمر بن یزید روایت کرده ام از پدرم (رضی الله عنه)، از محمد بن یحیی عطّار، از یعقوب بن یزید، از محمد بن ابی عمیر و صفوان بن یحیی نقل نموده ام».
نام محمد بن یحیی که در سلسله اسناد بسیاری از روایات آمده، بین چند نفر مشترک است.
- محمد بن یحیی بن سلیمان خثعمی کوفی که از اصحاب امام صادق(ع) بوده و بیش از ۲۹ روایت از وی با این مشخّصات نقل شده است.
- محمد بن یحیی خزّاز اهل کوفه که از اصحاب امام کاظم(ع) است.
- محمد بن یحیی عطّار قمی.
شهید ثانی می گوید:
«هر سه از راویان مورد وثوق هستند، در صورتی که محمد بن یحیی به طور مطلق در سلسله سند قرار گیرد، از طریق طبقه و زمان حیات و روایاتی که از وی نقل شده، تشخیص داده می شود. هر کجا ثقة الاسلام کلینی در اوّل سند نام «محمد بن یحیی» را ذکر کند، مقصود محمد بن یحیی عطّار قمی است؛ چون وی در طبقه استادان کلینی است».
روایاتی که از محمد بن یحیی (به طور مطلق) نقل شده به ۵۹۸۵ روایت می رسد که با توجه به قرائنی از قبیل نقل راویانی چون، علی بن الحسین بن بابویه، محمد بن علی ماجیلویه، محمد بن الحسن بن ولید قمی و محمد بن یعقوب کلینی که از شاگردان محمد بن یحیی عطّار قمی می باشند، تعداد زیادی از آن روایات از وی است؛ اما روایاتی که به عنوان محمد بن یحیی، با وصف عطّار، نقل شده، به ۵۸ روایت می رسد.
هر کجا کلینی احادیثی را تحت عنوان «عدّة من اصحابنا عن احمد بن محمد بن عیسی» آورده، مقصودش از «عّدة» محمد بن یحیی، علی بن موسی کمیدانی، داود بن کوره، احمد بن ادریس و علی بن ابراهیم هاشم است.
کتاب هایی که وی، تألیف کرده است، عبارتند از:
- مقتل الحسین(ع) که درباره حادثه کربلا و شهادت ابا عبدالله الحسین(ع) است.
- النّوادر
استادان: ابراهیم بن هاشم قمی، احمد بن ابی زاهر، احمد بن محمد بن عیسی اشعری قمی، ایوب بن نوح، عبدالله بن جعفر حمیری، عبدالله بن محمد بن عیسی، عمرکی بن علی بوفکی، محمد بن عبدالجبار ابی صهبان قمی، محمد بن احمد بن یحیی بن عمران اشعری، محمد بن حسین بن ابی خطاب، محمد بن عبدالجبار، محمد بن علی بن محبوب، یعقوب بن یزید
شاگردان: محمد بن یعقوب کلینی، علی بن حسین بن بابویه قمی، محمد بن حسن بن احمد بن ولید، فرزندش احمد بن محمد بن یحیی، محمد بن علی ماجیلویه قمی، محمد بن موسی بن متوکل
جستجو در قاموس نور