آیت الله حاج شیخ محمد محققی لاهیجانی سال 1328 قمری در شهر عالم پرور لاهیجان و در میان خانواده مذهبی دیده به جهان گشود. دروس مقدماتی را در لاهیجان و رشت و تهران به پایان رساند و در مسیر کسب تحصیلات عالی و علوم جدید، زبان های فرانسه، انگلیسی و آلمانی و روسی و عربی را نیز فراگرفت. او در حدود 20 سالگی به تهران مهاجرت و در مدرسه مروی مشغول به تحصیل مقدمات علوم دینی گردید و پس از مدتی به خراسان عزیمت کرد و در مدرسه جعفری مشهد به عنوان مدرّس ریاضیات پذیرفته شد و در حین تدریس به تحصیل علوم الهی هم پرداخت. وی در سال 1351 قمری به قم مهاجرت کرد و در نزد اساتید و بزرگان نامدار علمی به تکمیل معلومات خویش پرداخت و مبانی علمی خویش را استوار ساخت.
مؤلف آیینه دانشوران درباره وی می نویسد: تدریس علم هیأت، فیزیک و دیگر شعبات علوم طبیعی در حوزه علمیه قم بر عهده آقا شیخ محمد محققی لاهیجانی بود. طرز تدریس فلسفه جدید آقای محققی نظر حضرت آیت الله بروجردی را به خود جلب کرد و مورد توجه خاص آن بزرگوار قرار گرفت. وی همزمان در دانشکده معقول و منقول دانشگاه تهران نیز تدریس می نمود. حضرت آیت الله حاج سیدموسی زنجانی می فرماید: آقای حاج شیخ محمد محققی رشتی یک درسی هم داشت که در آن اطلاعات جدیدی که غالب طلاب به آن احتیاج داشتند به صورت تلفیقی با دروس حوزوی مطرح می کردند. بنده هم در درس ایشان می رفتم و در آن درس نیز اتفاقاً آقا سیدعبدالجواد جبل عاملی که استاد شرح لمعه ما بود شرکت می کردند.
یکی از کارهای مؤثر و تاریخی آیت الله العظمی بروجردی (ره) اعزام مبلّغ به آلمان بود. در سال 1334 شمسی عده ای از تجار ایرانی مقیم آلمان به محضر آیت الله العظمی بروجردی رسیده و از ایشان درخواست مبلّغ برای آلمان کردند و تأکید داشتند که این مبلّغ علاوه بر تسلط بر علوم و معارف دینی باید با زبان خارجی نیز آشنا باشد.
از آیت الله العظمی فاضل لنکرانی (ره) در این باره نقل شده است: در اعزام مبلغ به آلمان، آیت الله العظمی بروجردی (ره) تا مدتی کسی را که واجد شرایط باشد نیافته بودند. در این رابطه با پدرم مشورت می کنند. مرحوم پدرم این قضیه را با من در میان گذاشتند. بنده به پدرم عرض کردم به نظر من آقای محققی شایستگی این کار را دارد. ایشان استاد دانشگاه بود و مرد بسیار روشن و آشنا به علوم روز و متدین. در تهران سکونت داشت و گاه به قم می آمد و برای طلبه ها درس هیئت می گفت از قبل با هم ارتباطی داشتیم به تهران رفتم و مسئله را با آقای محققی در میان گذاشتم خلاصه ایشان را راضی کردم که به آلمان بروند. مرحوم پدرم نتیجه را به آقای بروجردی گفتند. ایشان هم خوشحال شدند و فرمودند: من باید آقای محققی را ببینم آقای محققی خدمت ایشان آمدند و پس از توصیه های راهگشا ایشان روانه هامبورگ شدند و بسیار هم موفق بودند. مسجد هامبورگ به دستور آیت الله العظمی بروجردی و به دست ایشان تأسیس شد که هم اکنون از مراکز مهم اسلامی است.
آیت الله محققی می گفت: آیت الله العظمی بروجردی (ره) سفارش اکید نمودند که کاملاً مواظب باشم و بهانه ای به دست مغرضین ندهم، کاری کنم که اقامتم طولانی شود و با آرامش بتوانم مشغول کار شوم. پس از چند ماه که ماندم در برگشت آیت الله العظمی بروجردی پرسیدند در مضیقه نیستی؟ گفتم چرا از لحاظ آمد و رفت در مضیقه هستم کشیش ها در آلمان هر کدام اتومبیل دارند ولی من با این لباس روحانی باید کنار خیابان بایستم و تاکسی بگیرم و به جایی بروم. ایشان فرمود: حتماً اتومبیل خوبی خریداری کن اگر مایلی خودت تمرین رانندگی بکن و پشت فرمان بنشین وگرنه راننده استخدام کن و ابداً از این لحاظ در مضیقه نباش. من هم اتومبیل خوبی خریدم و خودم پشت فرمان می نشستم. وی می گفت: این کار آیت الله العظمی بروجردی اثر محسوس و بسیار مطلوبی در قشر جوان و ایرانیان مقیم آلمان و اروپا داشت.
وی در خلال یکی از مسافرت های خویش به حضور آیت الله العظمی بروجردی رسید و ضمن گزارشی از برنامه های خویش از بدحجابی برخی از خانم ها در مسجد اظهار نگرانی کرد و گفت آقایان نوعاً همراه با خانم هایشان به مسجد می آیند و متأسفانه خانم ها وضع حجاب شان مناسب نیست. اگر سخت گیری کنیم کار پیش نمی رود چه باید بکنیم؟ آیت الله العظمی بروجردی فرمود: سخت گیری نکنید! به حداقل حجاب اسلامی اکتفا کنید این ها بعداً که بیشتر آمدند و آشنا شدند درست می شوند. ابتدا سخت نگیرید! آقای محققی از این وسعت نظر آقای بروجردی بسیار خوشش آمد.
آیت الله دکتر محققی در سال 1344 شمسی از آلمان مراجعت کرد و در قم رحل اقامت افکند. مرحوم دوانی می گوید: این بزرگ مرد عارف مثل این که از لحاظ مخارج در مضیقه بود و در اواخر عمرش به ناچار جهت امرار معاش کتابفروشی باز کرد و دستگاه فتوکپی آورده بود و از آن راه امرار معاش می کرد. من به حال او غصه می خوردم. دکتر محققی در 21 مرداد 1349 شمسی در سن 61 سالگی دارفانی را وداع گفت و در قبرستان ابوحسین قم مقبرة العلما مدفون گشت.
جستجو در قاموس نور