حسن بن فضل طبرسی

ابوعلی فضل بن حسن بن فضل طبرسی معروف به امین الاسلام طبرسی در حدود سال های 460 تا 470 هجری قمری در مشهد مقدس به دنیا آمد. ایشان را بسیاری از بزرگان منسوب به طبرستان دانسته اند که در این صورت طَبَرسی خوانده می شود. اما بنابر تحقیق چنین نیست، بلکه طبرسی منسوب به تفرش است و تلفظ آن طَبرِسی است بر وزن تَفرِشی زیرا اولا: اگر از طبرستان بود نسبت او طبری می شد نه طبرسی ثانیا؛ بیهقی در کتاب تاریخ بیهق او را منسوب به تفرش می داند و با توجه به هم عصر بودن آنان و اینکه هر دو چند سال در بیهق بوده اند و با یکدیگر آشنایی نزدیک داشته اند، قول بیهقی صحیحتر به نظر می رسد.[1]

خاندان طبرسی از خاندان های معروف بین شیعیان است، مثلا پدر او حسن بن فضل طبرسی، خود از علمای عصر خویش بوده است، فرزند او رضی الدین طبرسی، حسن بن فضل طبرسی نیز چون خورشیدی در آسمان علم و زهد و تقوا می درخشد. او از شاگردان پدر بوده و مؤلف کتب فراوانی از جمله مکارم الأخلاق می باشد. نوه امین الاسلام طبرسی نیز دنبالۀ راه پدر و جد خویش را گرفته و کتابی ارزشمند چون مشکاة الأنوار از او به یادگار مانده است.

طبرسی در آغاز جوانی در مشهد مقدس سرگرم تحصیلات بوده و سال های متمادی در رشته های مختلف علمی و فنون تفسیری مانند فقه، حدیث و رجال، ادبیات و لغت از محضر اساتید بزرگی مانند ابوعلی طوسی، فرزند شیخ الطائفه، شیخ طوسی - حسن بن حسین، جد شیخ منتجب الدین صاحب کتاب فهرست - موفق الدین بکر آبادی - ابوالحسن، عبید الله بیهقی و شیخ جعفر دوریستی که از شاگردان شیخ مفید است، علومی آموخته. مراتب علمیش بیشتر از مکتب ابوعلی طوسی(مفید ثانی) شیخ منتخب الدین رازی جدّ صاحب فهرست و ابوالوفای رازی می باشد. علامه امینی در شهداء الفضیله راجع به مقام علمی ایشان می نویسد: «امین الاسلام معروف به شیخ طبرسی پرچمدار علم و آیت هدایت بود. وی از برجسته ترین زعمای دین و پیشوایان مذهب شیعه به شمار می آید. تفسیر وی، مجمع البیان به تنهائی کافیست که دریای فضل و تبحر علمی او را بنمایاند. تفسیری که از آن نور حقیقت می بارد و پرتوی دانش و بینش وحی الهی از آن می تابد کتابی که هیچ کس از آن بی نیاز نتواند بود».

بیست و پنج سال از بهترین ایام خود را در شهر سبزوار به تدریس دانشجویان دینی و تألیف و تحقیق گذرانید، شاگردانی که توسط ایشان تربیت شدند از ستارگان درخشان آسمان علم و دانش گردیدند که از جمله چهره های سرشناس آنها می توان به فرزند بزرگوار او رضی الدین حسن بن فضل طبرسی، صاحب کتاب شریف مکارم الأخلاق - ابن شهرآشوب مازندرانی، مؤلف کتاب معالم العلماء- شیخ منتجب الدین صاحب فهرست - قطب الدین راوندی - عبد الله بن جعفر دوریستی و شاذان بن جبرئیل قمی اشاره نمود.

بزرگانی چون بیهقی وقتی سخن از تألیفات طبرسی به میان آورده اند تألیفات او را «کثیر» دانسته اند، که طبرسی دارای تألیفات زیادی است. اما آنچه به دست ما رسیده به 20 عنوان نمی رسد و قطعا تألیفات او بیشتر از این مقدار بوده. از جمله کتب طبرسی عبارتند از:

مجمع البیان در تفسیر قرآن؛ الکاف الشّاف من کتاب الکشاف؛ جوامع الجامع؛ المستمد من البیان؛ الوافی در تفسیر قرآن؛ إعلام الوری بأعلام الهدی؛ در فضائل ائمه علیهم السلام؛ تاج الموالید در اَنساب؛ الآداب الدینیة للخزانة المعینیة؛ النور المبین؛ کنوز النجاح؛ عدة السفر و عمدة الحضر؛ معارج السؤال؛ رسالة حقائق الأمور؛ العمدة فی اصول الدین و الفرائض و النوافل؛ الفائق.

سرانجام مفسر بزرگ قرآن و عالم ربانی، امین الاسلام طبرسی پس از حدود 90 سال زندگی سراسر تلاش و مجاهدت در سال 548 هجری قمری در بیهق از دنیا رفت. بنابر نقل بزرگانی چون علامه سید محسن امین، طبرسی به مرگ طبیعی از دنیا نرفت، بلکه به دست دشمنان به شهادت رسید، از مطالعۀ تاریخ ایران و همچنین کامل ابن اثیر چنین استفاده می شود که در سال 547 قمری، طائفه غزان که از عمّال ستمگر سلطان سنجر سلجوقی به تنگ آمدند به نواحی خراسان(مرو، طوس) و بعضی بلاد دیگر هجوم سختی نمودند و در این حمله عدّه زیادی از رجال و علما و مردم ایران مظلومانه شهید شدند (زنان نیز به اسارت رفتند) که از جمله یکی از شخصیت های بزرگ علمی که در این حمله شهید شد امین الدین طبرسی بود.[2] بدن مطهر ایشان را از بیهق به مشهد مقدس انتقال داده و در جوار مرقد امام هشتم شیعیان علیه السلام به خاک سپردند.

پی نوشت ها: