«علی بن حسین بغدادی» مشهور به «سیدمرتضی» در سال ٣٥٥ قمری در بغداد متولد شد. همۀ تذکره نویسان در باب لقب و کنیۀ اصلی این دانشمند اتفاق نظر دارند. نام وی «علی»، لقب او «مرتضی» و کنیه اش «ابوالقاسم» است. القاب دیگری هم مانند «الاجل» «ذی المجدین» و «علم الهدی» برای ایشان ذکر شده است. یکی دیگر از القاب سیدمرتضی «ثمانینی» بود؛ علت ملقب شدن وی به ثمانینی آن بوده است که بسیاری از مسائلی مربوط به او، حول عدد ٨٠ دور می زده است. سیدمرتضی مالک ٨٠ قریه و ٨٠ هزار جلد کتاب بوده و حدود ٨٠ سال عمر کرده است.
پدر سیدمرتضی، «حسین بن احمد» نام داشت. وی بارها به عنوان نقابت و سرپرستی علویان انتخاب شد. مادر ایشان دختر بافضیلت «حسین بن احمد علوی»، معروف به داعی صغیر، بود.
این بانو «فاطمه» نام داشت و بنا به گفتۀ برخی دانشمندان، شیخ مفید کتاب احکام النساء را به خاطر این بانو نوشته است. همچنین سیدمرتضی برادر «سیدرضی»، جمع آورندۀ نهج البلاغه است.
بدون تردید سیدمرتضی یکی از پرکارترین علمای امامیه محسوب می شود. ایشان عمر طولانی ٨١ سالۀ خود را صرف علم و همچنین رسیدگی به امورشیعیان کرده است. سیدمرتضی از سال ٤١٣ قمری، سال وفات شیخ مفید، تا سال ٤٣٦ قمری، سال وفات خودش، مرجعیت شیعه را برعهده داشت و در نهایت پس از عمری فعالیت و خدمت به اسلام، در بغداد وفات یافت.
سیدمرتضی تا آن زمان که خود بر فراز کرسی استادی تکیه زد، در نزد شماری از پاکان عصر خویش برای فراگیری علوم دینی بهره ها برد. اولین استاد سیدمرتضی در یادگیری علوم، پدرش بود، البته ایشان بیشتر از اینکه به عنوان یک شخصیت علمی شناخته شود، یک شخصیت سیاسی بود. پدر سیدمرتضی صاحب منصب نقابت و نظارت دیوان مظالم و سرپرستی حجاج بود که در واقع سه منصب مهم آن زمان بوده است.
شیخ مفید (متوفی، ٤١٣ ه) در شکل گیری شخصیت علمی و معنوی سیدمرتضی نقشی اساسی داشت. گویند هنگامی که سیدمرتضی و برادرش سیدرضی کودک بودند، مادر ایشان آن ها را برای تحصیل نزد شیخ مفید برد. شیخ مفید از علمای بزرگ مذهب امامیه است که علاوه بر عهده داری مسئولیت های اجتماعی و تربیت شاگردان ممتاز، تألیفات فراوانی از خویش به یادگار گذاشت.
شیخ صدوق (متوفی ٣٨١ ه) از دیگر اساتید به نام و تأثیرگذار سیدمرتضی است. بزرگی شخصیت صدوق آن چنان است که دانشمندان معروف اسلامی، اعم از شیعه و سنی، هرجا به نام وی رسیده اند، زبان به مدح او گشوده و او را به بزرگی یاد کرده اند.
خود سیدمرتضی نیز شاگردان زیادی تربیت و به دنیای اسلام تقدیم کرد:
شیخ الطائفه طوسی (متوفی ٤٦٠ ه)، ٢٨ سال ملازم و مصاحب سید بوده است. از کتب مهم وی می توان به خلاف و امالی اشاره کرد. ایشان بعد از وفات سیدمرتضی، جانشین وی شد و در سال ٤٦٠ (ه. ق) پس از تأسیس حوزۀ نجف درگذشت.
سلار دیلمی (متوفی ٤٤٨ یا ٤٦٣ ه) اهل طبرستان است و در حضور سید کسب دانش کرد. او نایب استاد خود در تدریس بوده و در مواقع لازم به جای سیدمرتضی تدریس می کرد. کتب متعددی از او به جا مانده است. از جمله پس از آنکه ابوالحسن بصری کتابی بر رد شافی سیدمرتضی نوشت، سلار کتاب او را با نوشتن کتاب مشروحی رد کرد. کتاب دیگر او المراسم العلویه است که یک دورۀ مختصر فقه شیعه و مشتمل بر عادات و معاملات است.
ابن البراج (متوفی ٤٨١ ه)، نام وی «عبدالعزیز» و از شاگردان شهیر سید است. وی از طرف سید به طرابلس فرستاده شد و بنابر روایات مختلف بین ٢٠ تا ٣٠ سال منصب قضا را در آن شهر عهده دار بود. یکی از کتاب های ابن البراج شرح جمل العلم والعمل سیدمرتضی است.
کارهای سیدمرتضی را به طور خلاصه می توان در سه رشتۀ مهم «کلام»، «فقه و اصول» و «ادبیات» تقسیم کرد. شیخ طوسی در الفهرست به تعدادی از تألیفات سید اشاره دارد، اما تمامی کتب وی را می توان در کتاب الذریعه نوشته آقابزرگ تهرانی یافت.
بیش از ١٥ کتاب از آثار سیدمرتضی در موضوعات کلامی نوشته شده که مهم ترین آن ها عبارت اند از:
١. کتاب الشافی، این کتاب در موضوع امامت و در رد کتاب المعنی نوشته قاضی عبدالجبار همدانی، به رشته تحریر درآمده است ؛
٢. الذخیره فی اصول الدین: عمده ترین موضوعات کلامی که محور آثار سیدمرتضی است، مسئله عصمت، امامت، قضا و قدر و حدوث عالم است. از ای جا می توان حدس زد در عصر وی، موضوعات یاد شده بحث انگیز بوده است. این کتاب هم به همین موضوعات اشاره دارد؛
٣. تنزیه الانبیاء: نجاشی در رجال نام این کتاب را تنزیه الانبیاء والائمه و شیخ طوسی آن را التنزیه نوشته است. ظاهرا بهترین و کامل ترین همان است که نجاشی نوشته است، زیرا در این کتاب علاوه بر مباحث مربوط به عصمت انبیاء، در مورد پنج نفر از ائمۀ شیعه یعنی حضرت علی (ع) و دو فرزند بزرگوار ایشان یعنی حسنین (ع)، حضرت علی بن موسی الرضا (ع) و حضرت ولی عصر (عج) نیز مباحث جداگانه ای را آورده است.
آثار فقهی:
١. الذریعه الی اصول الشیعه: این کتاب تبحر سید را در علم اصول فقه مشخص می کند و بهترین اثر جامع و ارزنده ای است که تا آن زمان در علم اصول نزد شیعه پدید آمده است؛
٢. انتصار: در این کتاب مجموعه مواردی را که فقهای اهل سنت پنداشته اند شیعه در آن منفرد است، جمع آوری کرده و نشان داده این احکام منطبق با کتاب و سنت است. انتصار مایه و محرک شیخ طوسی در نگارش کتاب خلاف و علامه حلی برای نگارش مختلف الاحکام است. این کتاب از فصل طهارت آغاز می شود و پاره ای از مباحث مثل نماز، روزه، اعتکاف و...
را شامل می شود. سیدمرتضی این کتاب را برای عمیدالجیوش، وزیربهاءالدوله، تألیف کرده است؛
٣. جمل العلم والعمل: این کتاب شامل مباحث آب ها و احکام آن، نماز، روزه، اعتکاف، حج و زکات است. سیدمرتضی در این کتاب اختصاصات فقه شیعه از قبیل خمس را مطرح کرده است.
جستجو در قاموس نور