صاحب ابوالقاسم اسماعیل بن ابی الحسن عباد طالقانی اصفهانی در سال ٣٢٦ هجری قمری در طالقانچه اصفهان متولد گردید. محل تولد او به اختلاف بین مورخین در قزوین یا طالقان یا استخر فارس بوده است. او را دو لقب است:
«صاحب» و «کافی الکفاة». او را صاحب میگویند به علت آنکه مصاحب و شاگرد ابوالفضل بن عمید بوده و یا آنکه مصاحبت با امیر مؤید الدوله دیلمی داشته است. لقب دیگر او «کافی الکفاة» یعنی کفایت او در امور دیگران است.
پدر وی ابوالحسن عباد، برای رکن الدوله دیلمی کتابت و وزارت میکرد؛ او در سال ٣٣٥ هجری درگذشت و مادر صاحب، کفالت و تربیت او را که در آن وقت نه ساله بود بر عهده گرفت. صاحب پس از فراگیری مقدمات، در کسب علوم ادبی و فقه، حدیث و تفسیر، اصول مذهب و کلام مشغول گردید. در حدود سال ٣٤٧ ق در حالی که هنوز جوان بود، ابن عمید او را به کتابت مؤید الدوله، فرمانروای اصفهان انتخاب کرد؛ و در پرتو تربیت آن وزیر شهیر، فنون ادب را تکمیل و در کتابت و انشاء و فصاحت و بلاغت در نظم و نثر سرآمد اقران زمان گردید.
صاحب در اصفهان بساط علم و ادب گسترد و به ترویج فضل و دانش و تشویق فضلا و دانشمندان همت گماشت؛ نویسندگان و شعرا را گرد خود جمع کرد و آستان اش مجمع علم و ادب و مجتمع علما و ادبا گردید.
مدت اقامت و ریاست صاحب در اصفهان از سال ٣٤٧ تاسال ٣٦٦ ق که نخستین سال وزارت او می باشد، نوزده سال است. در سال ٣٥٩ ق ابوالفضل بن عمید که استاد و مربی صاحب بود، در همدان وفات یافت. رکن الدوله پسر او- ابوالفتح - را که جوانی فاضل و ادیب و نویسنده ای توانا ولی کم تجربه و مغرور بود به جای پدر به وزارت انتخاب کرد؛ ابوالفتح تا سال ٣٦٦ بر وزارت باقی ماند، و صاحب در همان سال به عنوان وزیر کل مملکت مؤید الدوله انتخاب شد.
مدت زندگانی صاحب پنجاه و هشت سال و سه ماه، و مدت کتابت و وزارت او در اصفهان و ری و گرگان، سی و یک سال بوده است.
صاحب بن عباد در فراگیری دانش به یک رشته قناعت نکرد، و در بسیاری از علوم و فنون آن روزگار، صاحبنظر گردید. او پشتکاری عظیم و شیفتگی خاصی به فراگرفتن معارف گوناگون داشت.
علومی که وی آموخته و به آن آشنایی داشته است، عبارت اند از:
علم تفسیر قرآن، علم حدیث، علم کلام، علم لغت، علم نحو، علم عروض، نقد ادبی، علم تاریخ، علم طب.
مرحوم صاحب شیعه اثنی عشری بلکه مروج و مؤسس این طریقه حقه بوده و در زمان او پایه ترویج این مذهب به همت او و یاری سلاطین دیالمه استوار گردید. بسیاری از علمای بزرگ و مورخین تصریح به تشیع وی نموده اند.
اما تألیفاتی صاحب بن عباد:
١- الابانة عن مذهب العدل بحجج القرآن والعقل.
٢- کتاب الاقناع فی العروض و تخریج القوافی.
٣- الامثال السائرة من شعر المتنبی.
٤- کتاب الکشف عن مساوی شعر المتنبی.
٥- کتاب التذکرة.
٦- دیوان صاحب.
٧- رسائل صاحب.
٨- رسالة فی احوال عبدالعظيم.
٩- رسالة فی الطب.
١٠- رسالة فی الهدایة والضلالة.
١١- عنوان المعارف وذکر الخلائف فی التاريخ.
١٢- کتاب الفرق بین الضاد والظاء.
١٣- المحيط فی اللغة.
١٤- المنظومة الفریدة.
١٥- الروزنامجة.
جستجو در قاموس نور