علما و مفاخر  /  علما و بزرگان دینی  /  قرن چهاردهم

محمد خیابانی

شیخ محمد خیابانی (۱۳۳۸-۱۲۹۷ ق) عالم و مبارز دوران مشروطیت و از نمایندگان مردم آذربایجان در مجلس آن دوره بود. او از دوران جوانی، از طریق محراب و منبر با عموم مردم در ارتباط بود و مسائل دینی و علمی و فرهنگی و اجتماعی را خود برای آنان بیان می کرد. شهید خیابانی، سرانجام در راه مبارزه با استعمار، توسط مزدوران داخلی به شهادت رسید.

تعداد بازدید : 8667     تاریخ درج : 1387/07/18    

شیخ محمد خیابانی در سال ۱۲۹۷ق (۱۲۵۸ش) در قصبۀ «خامنه» از توابع شبستر دیده به جهان گشود. پدرش حاجی عبدالحمید، در شهر پطروفسکی روسیه به تجارت اشتغال داشت. خیابانی، تحصیلات ابتدایی را در زادگاهش سپری کرد. آنگاه عازم روسیه شد و مدتی نزد پدرش به تجارت پرداخت. اما گرایش روحی او به آموختن علم و دانش بیش از هر چیز بود. بنابراین در بازگشت به خامنه، کسب و کار تجاری را رها کرد و در تبریز به سلک روحانیت درآمد. وی در کنار آموخته های خود از علوم دین، به فراگیری علوم هیئت، نجوم، حساب، فلسفه، طبیعیات و تاریخ نیز پرداخت. دوره عالی فقه و اصول را نزد آیتالله سید ابوالحسن انگجی، و هیأت و نجوم را در محضر منجم معروف میرزا عبدالعلی، طی کرد. کسروی، خیابانی را مردی درس خوانده، سیاستدان و اهل محاسبه و موقع شناس و آداب دان می داند که دارای جذابیت و نفوذ طبیعی در بین هوادارانش بود. شیخ بنا به رسم دیرین حوزه های علمیه، خود به تدریس فقه، اصول، نجوم و ریاضی پرداخت. تقویم های رقومی می نوشت و به تعلیم و تربیت طلاب جوانتر همت می گماشت. وی به زودی در زمرۀ علمای مطرح تبریز درآمد و در پیمودن مسیر ترقی و پس از ازدواج با دختر آیت الله سید حسین حسینی خامنه ای، به امامت مسجد جامع و مسجد کریمخانِ تبریز رسید. می گویند هزار نفر در نماز جماعتش شرکت می کردند. بدین ترتیب شیخ از همان دوران جوانی از طریق محراب و منبر و نماز و ارشاد با مردم در ارتباط بود. شیخ در «مسجد خانۀ اوغلی» (مدرسه طالبیه) به تدریس هیئت بطلمیوس می پرداخت و به خاطر اقامت در محله «خیابان» بود که به خیابانی معروف گردید. خیابانی علاوه بر فضائل و کمالات علمی، اخلاقاً نیز مقام ارجمندی داشت؛ و نیز بیانش به زبان مادری و به لسان فارسی بسیار رسا و شیرین و در زهد و تقوا و پرهیزکاری نیز مشهور و معروف همگان بود.۶ قرار گرفتن خیابانی در جایگاه امام جماعت و نیز مدرس، به وی امکان داد با توده ها و نخبگان جامعه ارتباط برقرار کند. این وجه از شخصیت خیابانی، بعدها در قیام فروردین ۱۲۹۹ش به اوج ظهور خود رسید.

بعد از صدور فرمان مشروطیت، خیابانی به انجمن ملی تبریز (انجمن ایالتی) پیوست و توانست خدمات مهمی در سطح شهر و کشور به انجام رساند. در انقلاب مشروطیت ایران، هنگامی که قوای محمدعلی شاه شهر تبریز را محاصره و راه آذوقه و آب را بر مردم شهر بسته بودند، دوش به دوش مجاهدین و آزادیخواهان از شهر دفاع کرده و با نیروی استبداد نبرد میکرد. در دوره دوم قانونگذاری (۱۳۲۷ق) از تبریز به نمایندگی مجلس انتخاب گردید. در رابطه با مجلس همواره اظهار میداشت: «ما مجلسی میخواهیم که نمایندگان دلخواه مردم در آن نشسته و با آلام و احتیاجات دمکراسی آشنا باشد نه یک دام خیانت و تزویر که در دارالخلافۀ تهران گسترانیده شده باشد». در جریان اولتیماتوم ۱۳۲۹ق روس به ایران، خیابانی یکی از عوامل مهم معترضین بوده و کاملاً با اقلیت مجلس متفق و داخل فراکسیون آنها شده و رسماً عضو مهم تشکیلات فرقه دمکرات ایران گردید و سخت با اولتیماتوم مخالفت نمود. بعد از انقلاب فوریه و سقوط دولت استبدادی روس، آزادیخواهان آذربایجان دست به کار شدند و خیابانی حزب دمکرات آذربایجان را که پنج سال به حال تعطیل بود، از نو تشکیل داد و روزنامه «تجدد»، ارگان حزب را دایر کرد.

خیابانی در کنار علما و چهره های نیرومند مذهبی و مردمی بویژه آیت الله سیدحسن مدرس (۱۲۸۷- ۱۳۵۶ق) از مخالفین جدی قرارداد ۱۹۱۹م ایران و انگلیس بود. این موضوع از آن رو اهمیت داشت که مدرس سیاستمداری زیرک و متین بود و نظراتش در تمامی محافل سیاسی، وزن و اهمیت قابل ملاحظهای داشت. شهید مدرس که تابعیت و محکومیت ایران را برنمیتافت، قرارداد وثوقالدوله را بهمنزله تحکیم مواضع ابرقدرتها و دو چندان گشتن رنج ملت ایران دانست و به محض انتشار خبر انعقاد قرارداد، با شور و هیجان بسیار پا به میدان ستیز استعمار نهاد و با آن مخالفت ورزید. ایشان در مخالفت با قرارداد ۱۹۱۹ که ماهیت آن را زوال استقلال مالی و نظامی ایران میدانست از پشتیبانی امام جمعۀ خویی بهره میبرد. از نظر سر پرسی کاکس مخالفت این دو شخصیت، چنان حائز اهمیت بود که میبایست آن را به لندن گزارش دهد. بعد از انتشار مواد قرارداد در جراید، تحریکات شدیدی علیه وثوق الدوله رئیس الوزرا و عاقد قرارداد، صورت گرفت و جمعی از دمکراتها و سایر آزادیخواهان که مرکزشان گاهی منزل حاج امام جمعه خویی و گاهی منزل مرحوم مدرس بود، شبنامهها و مقالات شدیداللحنی بر ضد دولت منتشر ساختند. بدین ترتیب نهضتی متشکل از رجال، روحانیون، روزنامه نگاران و خطبا به رهبری سیدحسن مدرس تشکیل گردید.

قرارداد ۱۹۱۹ در داخل و خارج به عنوان سند تبدیل ایران به سرزمینی تحت الحمایۀ انگلیس تلقی می شد و با خشم و حرارتی فزاینده از سوی مردم مردود اعلام گردید. اعتراض شوروی و انتقاد تند آمریکا و فرانسه به قرارداد، حتی در ذهن بیشتر میانه روهای ایران تردیدی باقی نگذاشت که ایران را به انگلیس فروخته اند. در همین راستا و در تاریخ ۱۷ فروردین ۱۲۹۹ش (۱۳۳۸ق) دمکرات های تبریز تحت قیادت و پیشوائی خیابانی قیام نمودند و با راهپیمائی گروهی از دانش آموزان شهر و حمایت مردم از آنها و تعطیل بازارها، قیام علنی شد. روزنامه تجدد در رابطه با قرارداد مذکور نوشت: «مادامی که قرارداد به تصویب مجلس نرسیده، ورق پارهای بیش نیست.» این قیام شش ماه طول کشید. مرحوم خیابانی همه روزه، عصرها، در ضمن نطق و بیان کافی، مرام و منظور آزادی خواهان و ملیون آذربایجان را به سمع عموم رسانیده و مردم را برای حفظ آزادی و استقلال ایران تشویق مینمود و بالاخره در تاریخ ۲۸ ذیالحجه ۱۳۳۸ق به فرمان حاج مخبرالسلطنه هدایت، که از طرف کابینه مشیرالدوله برای فرمانفرمائی آذربایجان اعزام شده بود، بساط قیام خیابانی برچیده شد و خود او نیز به قتل رسید.

کلمات کلیدی
شهادت  |  مشروطیت  |  زندگینامه  |  تحصیلات  |  شیخ محمد خیابانی  |  قیام شیخ محمد خیابانی  |  مجلس شورای ملی  |  تولد  |  بازگشت به تبریز  |  نطق در مجلس  |  بسته شدن مجلس  |  روزنامه تجدد  |  مبارزه با غارتگران  |  قرداد 1919  |  اهداف قیام  |  گفتارهای حکیمانه  | 
لینک کوتاه :