علامه سترگ حضرت آیت اللَّه شیخ آقا بزرگ تهرانی، قدّس اللَّه نفسه در شب پنجشنبه یازدهم ربیع الاول 1293 ق در محلّه «پامنار» تهران دیده به جهان گشود. خاندان او همه از تجّاری بودند که به گمان قوی از گیلان به تهران مهاجرت کرده و از 1250 ق در این شهر ساکن گردیده و به «محسنی» شهرت داشتند. پدرش حاج علی آقا (م 1324 ق) از تاجران روشنفکر و عالم دوست بود که از او کتابی در تاریخ دخانیات و فتوای تحریم تنباکو در دسترس است (الذریعة 3/252) و خانه اش هماره مجمع روحانیان و اهل فضل و دانش بوده است.
شیخ آقا بزرگ پس از پشت سر نهادن دوران کودکی، در ده سالگی (1303 ق) به مدرسه مروی رفته و در مدت 12 سال علوم رایج زمان خویش (فقه، اصول، ادبیات، منطق، ریاضیات، تجوید و خط خوش) را فرا گرفت. برخی از اساتید دوره سطح او عبارتند از: حضرات آیات: سید عبدالکریم لاهیجی، سید محمد تقی تنکابنی، حاج شیخ علی نوری ایلکانی، شیخ محمد باقر معزالدوله ای و خطاط شهیر میرزا زین العابدین محلاّتی.
در 17 شعبان 1315 ق، پس از زیارت مخصوصه نیمه شعبان امام حسین علیه السلام در کربلا به حوزه علمیه نجف اشرف شتافته و در مجلس درس اساطین حوزه نجف زانوی ادب به زمین زد و مراتب علمی خویش را تکمیل نمود. برخی از اساتید فقه و اصول و رجال و حدیث و اخلاق وی عبارتند از حضرات آیات عظام:
آخوند ملا محمد کاظم خراسانی (م 1329 ق) صاحب «کفایةالاصول»، سید محمد کاظم طباطبایی یزدی (م 1337 ق) صاحب «عروة الوثقی»، ملاّ فتح اللَّه شریعت اصفهانی (م 1339 ق) صاحب «قاعده لاضرر»، میرزا محمد تقی حایری شیرازی (م 1338 ق) صاحب «حاشیه مکاسب»، حاج میرزا حسین نوری (م 1320 ق) صاحب «مستدرک الوسائل»، شیخ محمد طه نجف (م 1323 ق) صاحب «اتقان المقال فی علم الرجال»، سید مرتضی کشمیری (م 1323 ق) عالم اخلاقی معروف،
نیز از اساتید اجازه وی می توان از علمای ذیل نام آورد:
آیات عظام: سید ابوتراب خوانساری (م 1346 ق) صاحب «سبل الرشاد فی شرح نجاةالعباد»، سید حسن صدر کاظمی (م 1354ق) صاحب «تأسیس الشیعة الکرام لعلوم الاسلام»، سید محمد علی شاه عبدالعظیمی (م 1334 ق) صاحب «الایقاد فی وفیات المعصومین»،
ایشان در طول زمان زندگانی خویش به بسیاری از نام آوران و تاریخ سازان شیعه اجازه روایی عطا نمود، که برخی از آنان عبارتند از حضرات آیات عظام:
مرحوم آیت اللَّه العظمی بروجردی (م 1380 ق) صاحب «حاشیه بر کفایه» و «تجرید اسانید الکافی»، مرجع بزرگ مرحوم سید عبدالهادی شیرازی (م 1382 ق) صاحب «دارالسلام فی فروع الاسلام»، علامه سید عبدالحسین شرف الدین (م 1377 ق) - صاحب «المراجعات» و «النص والاجتهاد»، علامه مجاهد حاج شیخ عبدالحسین امینی (م 1390 ق) صاحب «الغدیر فی الکتاب والسنة والادب» و «شهداء الفضیلة»، علامه شیخ محمد حسن مظهر (م 1375 ق) صاحب «دلائل الصدق»، علامه سید هبةالدین شهرستانی (م 1386 ق) صاحب «الهیئة والاسلام » و «ماهو نهج البلاغه»، علامه شیخ محمد علی غروی اردوبادی (م 1370 ق) صاحب «علی ولید الکعبة»، علامه شیخ محمد رضا آل یاسین (م 1370 ق) صاحب «بلغة الراغبین فی فقه آل یاسین»، علامه سید محمد حسین طباطبایی (م 1402 ق) صاحب تفسیر المیزان، علامه بزرگ سید شهاب الدین نجفی مرعشی (م 1411 ق) صاحب «ملحقات احقاق الحق».
علامه تهرانی پس از درگذشت آخوند خراسانی در 1329 ق، برای استفاده از درس میرزای شیرازی دوّم و تدوین دائرةالمعارف بزرگ «الذریعة» به سامرا کوچ نموده و مدت 24 سال در آن شهر مقدس به تألیف و تصنیف و فراگیری دانش آل محمد(ص) اشتغال داشت. پس از فراغت از تحصیل بود که به تألیف موسوعه «الذریعه» دست یازید و در کنار آن موفق به نگارش کتاب های دیگر نیز شد.
شیخ آقا بزرگ تهرانی پس از پشت سر نهادن 97 سال عمر با برکت، سرانجام در تاریخ 13 ذی الحجة 1389 ق (12 اسفند 1348 ش) بدرود حیات گفت و پس از نماز بر پیکر پاکش وسیله مرحوم آیت اللَّه العظمی خویی، در کتابخانه اش به خاک سپرده شد.
جستجو در قاموس نور