چکیده مقاله
این پژوهش به منظور «بررسی وضعیت (میزان) مطالعه غیردرسی دانشآموزان دوره متوسطه استان قم» انجام شده است و هدف از اجرای آن ارائه تصویری از وضعیت و میزان مطالعه غیردرسی دانشآموزان دوره متوسطه به منظور فراهم کردن زمینه لازم جهت برنامهریزی فرهنگی برای دانشآموزان پسر و دختر دوره مذکور بوده است. برای تحقق این هدف سوالهایی در خصوص ابعاد کیفی و کمّی مطالعه غیردرسی مطرح و به بررسی نظر دانشآموزان در مورد آنها پرداخته شد.
* * *
امروزه مطالعه یا خواندن، یکی از مهمترین ابزارهای ارتباط انسان با جهان پیرامون و به ویژه آثار به جا مانده از دیگران است. نظامهای آموزشی جوامع پیشرفته علاوه بر تشویق دانشآموزان به مطالعه کتابهای درسی، آنها را به مطالعه منابع غیردرسی نیز هدایت میکنند و از این طریق به ایجاد عادت مطالعه در افراد همت میگمارند. از این رو در این جوامع مطالعه به یک عادت درونی شده تبدیل میشود و افراد حتی پس از پایان تحصیلات مدرسهای یا دانشگاهی مطالعه را یکی از نیازهای اساسی خود احساس میکنند. این در حالی است که به اعتقاد بسیاری از صاحبنظران مسایل تعلیم و تربیت آنچه از گذشته تا به امروز در فرایند آموزش، تدریس و امتحان در مدارس ما مطرح گردیده، صرفا افزایش سطح محفوظات و بازپس دادن آن بوده است. از این رو از مطالعه تنها به عنوان وسیلهای (در یک مقطع زمانی خاص) جهت نفوذ بر سدّی به نام «امتحان» استفاده شده است. به همین سبب مطالعه مستمر و به ویژه مطالعه غیردرسی در برنامه زندگی افراد جایگاه واقعی خود را پیدا نمیکند و به تدریج به ایجاد این باور منجر میشود که مطالعه همانا خواندن دروس مدرسه یا دانشگاه به منظور موفقیت در امتحان است. به نظر میرسد قبل از شناسایی عوامل مؤثر بر میزان مطالعه غیردرسی افراد، «وضعیت موجود شناسایی و ترسیم» شود. پژوهش حاضر با قبول این نکته، به بررسی وضعیت مطالعه غیردرسی دانشآموزان دوره متوسطه استان قم پرداخته است.
مسأله پژوهش
آموزش و پرورش به عنوان یکی از مهمترین نهادهای اجتماعی در زندگی بشری، از دیرباز وظیفه مهم توانا ساختن انسان برای انطباق با محیط پیرامونش را به عهده داشته است. شوق آموختن سابقهای به اندازه عمر جوامع دارد. جوامع به این نیاز به دو گونه پاسخ دادهاند: آموزش به شیوهای سنّتی یا غیر رسمی از طریق خانواده، بزرگسالان، ریشسپیدان و... و دیگر آموزش و پرورش رسمی. جامعه برای حفظ موجودیت خود به کمک این دو شیوه به اجتماعی کردن افراد خود پرداخته است.
آموزش و پرورش رسمی، آموزشی است که عمدتا در مدارس و سایر مؤسسات آموزشی با یک هدف و برنامه از پیش تعیین شده انجام میشود. در حالی که آموزش غیر رسمی،فرایند همیشگیآموزشو پرورشِ فرد در جامعهبه منظور انطباق او با زندگی اجتماعی است. چنین آموزشی علاوه بر افزایش اطلاعات فرد در حوزه آموزش رسمی به توسعه بینش، استعدادها و مهارتهای او در بیشترِ زمینههای فردی و اجتماعی منجر میشود.
تجربه کشورهای پیشرفته جهان معاصر نشان داده است که آموزش و پرورش در این کشورها علاوه بر تأکید بر آموزشهای برنامهای، تشویق دانشآموزان به مطالعه و تحقیق را سرلوحه اهداف خود قرار دادهاند و برای این مهم هر ساله سهم عظیمی از بودجه خود را به تحقیقات علمی و استفاده از علوم روز و بهرهمندی از آخرین دستاوردهای علمی بشری اختصاص دادهاند.
قرن حاضر به ما نشان داد؛ دانش بشری طی دورههای کوتاه، یعنی هر چهار یا پنج سال، دو برابر میشود. آیا مشغول کردن دانشآموزان، این ذخیرههای غنی و ارزشمند آینده، به بخش کوچکی از اطلاعات و وادار کردن آنان به حفظ مطالب کتابهای درسی، میتواند متناسب با نیازهای روز افزون جامعه ما باشد؟ آیا نظام اجتماعی (خانواده، مدرسه، رسانهها و...) توانسته است دانشآموزان را به آموختن فراتر از آنچه در مدارس یاد میگیرند، سوق دهد؟ چه عواملی موجب گرایش دانشآموزان به مطالعه مستمر میشود؟ و اساسا وضعیت مطالعه آنها (به ویژه مطالعه غیردرسی) چگونه است؟
پاسخ این پرسشها را در جاهای مختلف میتوان جستوجو کرد: خانواده، اجتماع، مطبوعات، رادیو و تلویزیون،... و مهمتر از همه مدارس.
مدارس کشور بهترین و مناسبترین مکان برای ترویج مطالعه میباشند. در این محیط، بسیاری از کودکان و نوجوانان زیر پوشش قرار میگیرند. مدارس ضمن اینکه انتقال معلومات و دانش را به فراگیران به عهده دارند، در بارور کردن استعدادهای ذهنی و جامعهپذیری دانشآموزان نقش مهمی ایفا میکنند.
متأسفانه دانشآموزان مدارس ما معمولاً رغبتی به مطالعه غیردرسی از خود نشان نمیدهند. به نظر میرسد این رسم غلط از گذشته تا به امروز در مدارس ما شکل گرفته است که دانش‌آموز تنها موظف است کتابهای درسیاش را بخواند، سپس امتحان بدهد و نتیجه تلاش او نمرهای باشد که در برگهای به نام کارنامه درج گردد. آموزش و پرورش با وجود استفاده از بیشترین منابع مادی و برخورداری از غنیترین منابع انسانی جامعه نتوانسته است ضرورت و اهمیّت مطالعه غیردرسی را برای دانشآموزان به یک ارزش درونی شده تبدیل نماید. به همین دلیل است که (به اعتقاد بسیاری از صاحبنظران) در سطوح بالاتر هم دانشآموزان صرفا به مطالعه کتابهای درسی میپردازند.
ارائه راهحل برای این مشکل، قبل از هر چیز مقتضی شناسایی دقیق وضعیت موجود مطالعه غیردرسی دانشآموزان دوره مورد نظر است. بنابراین مسأله اصلی پژوهش حاضر عبارت است از:
«نبودن اطلاعات لازم در مورد وضعیت و میزان مطالعه غیردرسی دانشآموزان دوره متوسطه نظری نقاط شهری استان قم»
اهداف پژوهش
هدف اصلی پژوهش حاضر عبارت است از:
«ارائه تصویری از وضعیت و میزان مطالعه غیردرسی دانشآموزان دوره متوسطه مناطق شهری استان قم به منظور فراهم کردن زمینه لازم جهت برنامهریزی فرهنگی برای دانشآموزان پسر و دختر دوره مذکور».
هدف فوق به اهداف اختصاصی زیر محدود میشود:
هدف اول بررسی وضعیت مطالعه غیردرسی دانشآموزان در ابعاد کیفی
برای رسیدن به این هدف، موارد زیر بررسی شده است:
موضوعات مطالعه غیردرسی، راههای تأمین منابع مطالعه غیردرسی، جهتدار بودن مطالعه غیردرسی، میزان کاربرد روشهای مطالعه از سوی دانش‌آموز و راهنمای مطالعه غیردرسی.
هدف دوم بررسی وضعیت مطالعه غیردرسی دانشآموزان در ابعاد کمّی
برای رسیدن به این هدف، موارد زیر بررسی شده است:
زمان مطالعه؛ مکان؛ امکانات و تجهیزات مطالعه؛ میزان مطالعه؛ نوع منابع مطالعه؛ و هزینه تأمین منابع مطالعه.
سؤالهای پژوهشی
سؤالهای پژوهشی که براساس اهداف اختصاصی پژوهش تعیین شده عبارتند از:
الف. سؤالهای مربوط به هدف (بررسی وضعیت مطالعه غیردرسی در ابعاد کیفی)
1. موضوعات مطالعه غیردرسی دانشآموزان به ترتیببیشترین میزاناستفاده کدامند؟
2. راههای تأمین منابع مطالعه غیردرسی دانشآموزان کدامند؟
3. راهنمایان و مشوّقهای مطالعه غیردرسی دانشآموزان چه افرادی هستند؟
4. موضوعاتمطالعه غیردرسیدانشآموزاندر جهت خاصیاست یا به صورتپراکندهاست؟
5 میزاناستفادهدانشآموزان از روشهایمختلف مطالعه در مطالعه غیردرسی،چقدر است؟
ب. سؤالهای مربوط به هدف (بررسی وضعیت مطالعه غیردرسی در ابعاد کمّی)
1. مطالعه غیردرسی دانشآموزان در طول روز، هفته و ماه چند دقیقه است؟
2. مطالعه غیردرسیدانشآموزان در طول شبانهروز،بیشتر در چه زمانی انجام میشود؟
3. مطالعه غیردرسی دانشآموزان در طول سال، بیشتر در چه فصلی انجام میشود؟
4. سهم هریک از منابع مطالعه غیردرسی در هزینههای دانشآموزان چقدر است؟
5 منابع مطالعه غیردرسی دانشآموزان به ترتیب بیشترین میزان استفاده کدامند؟
6. مطالعه غیردرسی، اولویت چندم فعالیّتهای زمان فراغت دانشآموزان است؟
7. وضعیت امکانات در اختیار دانشآموزان (مکان، تجهیزات و...) برای مطالعه غیردرسی چگونه است؟
یافتههای پژوهش
یافتههای پژوهش شامل سه بخش است: بخش اول به ویژگیهای جمعیت شناسانه، بخش دوم به ابعاد کیفی مطالعه و بخش سوم نیز به ابعاد کمّی مطالعه میپردازد.
الف. یافتههای مربوط به ویژگیهای جمعیت شناسانه گروه نمونه و رابطه آن با وضعیت مطالعه غیردرسی
1. پایه تحصیلی: دانشآموزان پایه اول 42 درصد، پایه دوم 30 درصد و پایه سوم 28 درصد از حجم نمونه پژوهش را تشکیل دادهاند. از نظر میانگین میزان مطالعه دانشآموزان در پایههای مختلف تحصیلی (اول، دوم، سوم)، اگرچه تفاوت معناداری مشاهده نشده است، اما به ترتیب دانشآموزان پایه دوم (32/14 دقیقه)، دانشآموزان پایه اول (15/13 دقیقه) و دانشآموزان پایه سوم (58/12 دقیقه)، بیشترین تا کمترین میزان مطالعه روزانه را داشتهاند.
2. رشته تحصیلی: دانشآموزان رشته علوم انسانی 49 درصد، علوم تجربی 33 درصد و ریاضی فیزیک 18 درصد از حجم نمونه پژوهش را (بدون احتساب دانشآموزان پایه اول) تشکیل دادهاند. از نظر میانگین میزان مطالعه دانشآموزان در رشتههای مختلف (علوم انسانی، علوم تجربی و ریاضی فیزیک) اگرچه تفاوت معناداری مشاهده نشده است، اما دانشآموزان رشتههای علوم تجربی (86/14 دقیقه)، ریاضی فیزیک (56/12 دقیقه) و علوم انسانی (55/12 دقیقه)، به ترتیب بیشترین تا کمترین میزان مطالعه را داشتهاند.
3. میزان تحصیلات والدین: بیش از 17 درصد از پدران و 36 درصد از مادرانِ گروه نمونه «بیسواد»، حدود 34 درصد دارای «تحصیلات دوره ابتدایی»، 17 درصد دارای «تحصیلات دوره راهنمایی» و تنها حدود 27 درصد از مادران دارای تحصیلات بیشتر از «دوره راهنمایی» بودهاند. با توجه به این ارقام، میانه تحصیلات والدین گروه نمونه در طبقه بیسواد و تحصیلات دوره ابتدایی قرار میگیرد. (یعنی بیش از نیمی از والدین دارای تحصیلات ابتدایی یا بیسواد بودهاند). با توجه به رابطه مثبت میان سطح تحصیلات والدین و میزان مطالعه فرزندان و نیز با توجه به این که مطالعه، اساسا در برنامه زندگی این گروه از والدین جایگاهی ندارد، بین میزان مطالعه فرزندانی که پدرانشان دارای سطح تحصیلات فوق دیپلم، دیپلم، راهنمایی و فوق لیسانس و بالاتر بودهاند با میزان مطالعه فرزندانی که پدرانشان در سایر سطوح تحصیلات بودهاند، تفاوت معنادار مشاهده شده است. بدین معنی که میزان مطالعه روزانه دانشآموزان در گروههای مذکور بیش از سایر گروهها بوده است. البته نکته قابل توجه در این پژوهش این است که بین میزان مطالعه فرزندان با میزان تحصیلات پدران یک رابطه مستقیم منظم مشاهده نشده است. به عنوان مثال میزان مطالعه فرزندانی که پدرانشان دارای سطح تحصیلات لیسانس بودهاند کمتر از دانشآموزانی است که پدرانشان دارای سطوح تحصیلات متوسطه، ابتدایی، راهنمایی، دیپلم و فوق دیپلم بودهاند. امّا به طور کلی افزایش میزان تحصیلات پدران، افزایش میزان مطالعه فرزندان را به دنبال داشته است.
4. نوع شغل والدین: پدران به ترتیب دارای «مشاغل آزاد» (41 درصد)، «کارگر یا کشاورز» (17 درصد)، «کارمند» (12 درصد)، «روحانی» (8 درصد)، «فرهنگی» (3 درصد)، و «نظامی» (3 درصد) بودهاند. حدود 15 درصد از پاسخگویان نیز اظهار داشتهاند پدرانشان «بیکار» یا «بازنشسته» بودهاند. همچنین بیش از 91 درصد از مادران «خانهدار» و بقیه نیز «شاغل» بودهاند. اگر چه میان شغل پدران و میزان مطالعه فرزندان رابطه معنادار مشاهده نشده است، اما بیشترین میزان مطالعه روزانه را فرزندانِ «فرهنگیان» (31/14 دقیقه) داشتهاند و در مقابل دانشآموزانی که اظهار داشتهاند پدرانشان «بیکار» بودهاند، کمترین میزان مطالعه روزانه را داشتهاند (18/7 دقیقه).
ب.یافتههایحاصلازبررسیسؤالهایمربوطبه«وضعیتمطالعهغیردرسیدرابعادکیفی»
در این بخش به یافتههای حاصل از بررسی توصیفی و استنباطی اطلاعات به دست آمده از سؤالهای مربوط به وضعیت مطالعه غیردرسی از نظر نوع موضوعات، راههای تأمین منابع، جهت و برنامه، استفاده از روشهای مطالعه و راهنمای مطالعه غیردرسی اشاره میشود:
1. موضوعات مطالعه غیردرسی: بررسی دادههای مربوط در این خصوص نشان داد: «موضوعات داستانی» بیشتر و «موضوعات هنری» کمتر از سایر موضوعات مورد مطالعه دانشآموزان قرار گرفته است. در مورد تفاوت موضوعات مورد مطالعه میان دو جنس، پسران بیش از دختران «موضوعات ورزشی سرگرمی» و دختران بیش از پسران «موضوعات داستانی» مطالعه میکنند. در خصوص «موضوعات علمی» اگرچه تفاوت معناداری میان دو جنس مشاهده نشده است؛ اما پسران بیش از دختران به مطالعه موضوعات علمی پرداختهاند. همچنین سایر موضوعات (مذهبی، اجتماعی و هنری) کمترین میزان مطالعه را از سوی دو جنس به خود اختصاص دادهاند.
2. راههای تأمین منابع مطالعه غیردرسی: دادههای بررسی شده در این خصوص نشان داد: «امانت از کتابخانه» بیش از سایرموارد (54 درصد) به عنوان راه تأمین منابع مطالعه غیردرسی انتخاب شده است و در مقابل «هدیه گرفتن» کمتر از سایر موارد (19 درصد) از سوی دانشآموزان انتخاب شده است. پسران به طور معناداری از دختران از طریق «امانت از کتابخانه» و دختران به طور معناداری بیش از پسران از طریق «امانت از دوستان» منابع مطالعه خود را تهیه کردهاند.
جدول (2) توزیع درصد فراوانی راههای تأمین منابع مطالعه غیردرسی توسط دانشآموزان
| راههای تأمین | پسر | دختر | کل |
| امانت از کتابخانه | 65 | 50 | 54 |
| امانت از دوستان | 54 | 57 | 56 |
| خریدن | 47 | 57 | 53 |
| هدیه گرفتن | 16 | 23 | 19 |
3. در مورد جهت و هدف مطالعه غیردرسی، دادههای پژوهش نشان داد: مطالعه با هدف «افزایش اطلاعات عمومی» بیشتر از سایر موارد از سوی دانشآموزان انتخاب شده است. در مقابل «کسب محبوبیت بین مردم» کمتر از سایر موارد به عنوان هدف مطالعه غیردرسی اظهار شده است.
در مورد تفاوت میان پسران و دختران در خصوص اهداف مطالعه، دختران بیش از پسران، مطالعه را به منظور «افزایش اطلاعات عمومی»، «کمک به فهم مطلب درسی»، و «کسب محبوبیت بین مردم» و در مقابل پسران بیش از دختران مطالعه را با هدف «سرگرمی» انجام دادهاند. همچنین مطالعه با هدف «شرکت در مسابقات» از سوی پسران و دختران به طور یکسان انتخاب شده است.
با توجه به اینکه یکی از عوامل مهم در تعیین کیفیت مطالعه، «جهتدار بودن» آن است و از این نظر مطالعهگران به دو گروه، مطالعهگران «جهتدار» و مطالعهگران «بیجهت» تقسیمبندی میشوند، دادههای این پژوهش نشان داد که تنها 29 درصد از دانشآموزان اظهار داشتهاند موضوعات در مورد مطالعه خود، دارای «جهت مشخصی» میباشند و بقیه (71 درصد) با مطالعه موضوعات متفاوت، در گروه «مطالعهگران بی جهت» قرار گرفتهاند. همچنین بین پسران و دختران در این مورد تفاوت معناداری مشاهده نشده است.
عامل دیگری که بر کیفیت مطالعه تأثیر میگذارد «برخورداری از برنامه مشخص» برای مطالعه میباشد. نتایج این پژوهش نشان داد که حدود 71 درصد از افراد نمونه مورد بررسی «فاقد برنامه مشخص» و تنها 29 درصد «دارای برنامه مشخص» در مطالعه غیردرسی بودهاند. در خصوص تفاوت میان دو جنس، دختران بیش از پسران (به طور معنادار) از «برنامه مشخص» در مطالعه غیردرسی پیروی کردهاند.
«داشتن سؤال قبل از مطالعه » از دیگر عوامل مهم در تعیین کیفیت مطالعه است. یافتههای پژوهش حاضر نشان داد تنها 36 درصد از دانشآموزان اظهار داشتهاند که قبل از مطالعه غیردرسی سؤالاتی در ذهن خود دارند که با مطالعه میخواهند به جواب آنها برسند. اگر چه تفاوت معناداری میان پاسخهای پسران و دختران در این خصوص مشاهده نشده است، اما دختران بیش از پسران به «داشتن سؤال قبل از مطالعه» اشاره کردهاند.
4. میزان استفاده از روشهای مطالعه: استفاده مناسب و بهنگام از روشهای مطالعه از جمله عواملی است که میتواند بر انگیزه مطالعه و استمرار آن تأثیر گذارد. میزان استفاده از روشهای مطالعه توسط دانشآموزان پسر و دختر در پژوهش حاضر، متفاوت بوده است. به طور کلی، بیشترین میزان استفاده از روشهای مطالعه به «روش خواندن برای درک زیبایی و جنبههای هنری مطلب» (76 درصد) و کمترین آن به روش «عبارتخوانی» (31 درصد) مربوط میشود. به جز دو روش «خواندن اجمالی» و «عبارتخوانی» در استفاده از سایر روشهای مطالعه یعنی «روش تندخوانی»، «دقیقخوانی»، «خواندن تجسّسی»، «روش خواندن انتقادی» و «روش خواندن برای درک زیبایی و جنبههای هنری مطلب، تفاوت میان پسران و دختران معنادار بوده، بدین ترتیب که دختران بیش از پسران از روشهای مذکور استفاده کردهاند.
ج.یافتههایحاصلازبررسیسؤالهایمربوطبه«وضعیتمطالعهغیردرسیدرابعادکمّی»
در این بخش به یافتههای حاصل از بررسی توصیفی و استنباطی اطلاعات به دست آمده از سؤالات مطرح شده در زمینه وضعیت مطالعه غیردرسی از نظر زمان، میزان، مکان، منابع، امکانات و تجهیزات و هزینه تأمین منابع مطالعه غیردرسی اشاره میشود.
1. زمان مطالعه غیردرسی: یکی از عومل اثرگذار بر نحوه و میزان مطالعه افراد، زمان مطالعه است. زمان مطالعه دارای جهات متفاوتی است؛ گاهی زمان مطالعه در اوقات شبانهروز مورد توجه است و گاهی این زمان مربوط به روزهای هفته، ماه و یا فصول سال میشود. در پژوهش حاضر زمان مطالعه در طول شبانهروز و در فصول سال بررسی شده است. نتایج حاصل از بررسی سؤالات مربوط به زمان مطالعه نشان داد: در طول فصول سال، بیشترین و کمترین میزان مطالعه غیردرسی دانشآموزان به ترتیب در فصل «تابستان» و در فصل «زمستان» بوده است. از نظر تفاوت میان دو جنس، پسران از سایر فصول یعنی «بهار» و «پائیز» و «زمستان» (به طور معنادار) بیش از دختران برای مطالعه غیردرسی استفاده میکنند. در مقابل، دختران (به طور معنادار) از فصل «تابستان» بیشتر از پسران برای مطالعه غیردرسی استفاده میکنند. از نظر زمان اختصاص یافته به مطالعه غیردرسی در طول شبانه روز تفاوت معناداری میان زمان مطالعه پسران و دختران مشاهده شده است. بدین ترتیب که پسران از اوقات «میان روز (قبل از ظهر)» و «ساعات آغاز شب» بیش از دختران و در مقابل، دختران از زمان «عصر» و «ساعات پایان شب» بیش از پسران، برای مطالعه غیردرسی استفاده میکنند.
2. سهم مطالعه غیردرسی در فعالیّتهای اوقات فراغت: انتخاب فعالیّتهای زمان فراغت از سوی افراد معمولاً به طور آزادانه و با توجه به امکانات مورد نیاز انجام میشود. بنابراین «مطالعه غیردرسی» میتواند سهمی از «اوقات فراغت» دانشآموزان را به خود اختصاص دهد. پرداختن به مطالعه غیردرسی تابع عواملی چون فرهنگ، عادات اجتماعی، نگرشهای افراد، میزان پیشرفت یا عقبماندگی جوامع و... میباشد. در جوامع پیشرفته، مطالعه به عنوان یک نیاز اجتماعی ممکن است در هر زمانی (کار، تحصیل، فراغت و...) از سوی افراد انجام شود. در حالی که در کشور ما به دلیل نبود فرهنگ مطالعه (که اکثر پژوهشهای پیشین به این مورد اشاره کردهاند)، تنها میتوان انتظار داشت مطالعه غیردرسی در اوقات فراغت انجام گیرد. یافتههای حاصل از پژوهش حاضر در این خصوص نشان داد که از میان چهار فعالیّت عمده زمان فراغت، «مطالعه غیردرسی» در مرتبه آخر قرار گرفته است. استفاده از «رادیو و تلویزیون»، «ورزش» «تفریح »و «مطالعه غیردرسی» به ترتیب بیشترین تا کمترین سهم را در اوقات فراغت دانشآموزان به خود اختصاص داده است. از نظر تفاوت میان دو جنس، دختران در مقایسه با پسرانبه طورمعنادار وقت بیشتری را به استفاده از «رادیو و تلویزیون» اختصاص دادهاند. در مقابل، پسران بیش از دختران به فعالیّتهای «ورزشی» پرداختهاند. در مورد زمان اختصاص یافته به «مطالعه غیردرسی»، دختران در مقایسه با پسران به طور معنادار زمان بیشتری را صرف «مطالعه غیردرسی» کردهاند.
3. میزان مطالعه غیردرسی، میزان وقت اختصاص یافته (روزانه، هفتگی، ماهانه و...) به مطالعه هریک از منابع روزنامه، مجله و کتب غیردرسی میباشد. بر اساس دادههای پژوهش حاضر، میانگین میزان مطالعه روزانه دانشآموزان دوره متوسطه به طور کلی «12/12 دقیقه» بوده است. مقایسه دادهها نشان داد که میانگین مطالعه روزانه دختران تقریبا در تمام نواحی آموزش و پرورش (به طور معنادار) بیش از پسران بوده است.
میانگین میزان مطالعه هفتگی «کتاب غیردرسی» توسط دانشآموزان حدود «31/24 دقیقه» بوده است. بررسی دادههای مربوط به میزان مطالعه کتاب غیردرسی نشان داد میزان مطالعه کتاب غیردرسی توسط دختران در تمام نواحی آموزش و پرورش در مقایسه با پسران (به طور معنادار) بیشتر بوده است.
میانگین میزان مطالعه هفتگی «مجلّه» توسط دانشآموزان حدود «18/20 دقیقه» بوده است. که در این خصوص میزان مطالعه دختران در مقایسه با پسران به طور معنادار بیشتر است. بدین معنی که دختران وقت بیشتری را در طول هفته به مطالعه مجلّه اختصاص دادهاند.
میانگین میزان مطالعه هفتگی «روزنامه» توسط دانشآموزان حدود «47/19 دقیقه» بوده است. بررسی دادههای مربوط به میزان مطالعه روزنامه نشان داد: اگر چه تفاوتمعناداری میان میزانمطالعهپسرانودخترانو دانشآموزاننواحی مختلف مشاهده نشده است، اما میزان مطالعه هفتگی روزنامه توسط دختران بیش از پسرانبوده است.
4. مکان، منابع، امکانات و تجهیزات مطالعه: از جمله عوامل مهم که در مسیر مطالعه و میزان بازدهی آن نقش دارد، مکان مطالعه است. مکان مطالعه از جهات مختلف مورد مقایسه است. از یک سو نوع مکانی که برای مطالعه انتخاب میشود (منزل، کتابخانه، مدرسه، پارک و...) و از سوی دیگر ویژگی ها و شرایط مکان انتخاب شده برای مطالعه، در پژوهش حاضر مکان مطالعه از نظر نوع، شرایط عضویّت، امکانات، منابع و میزان استفاده از هریک از مکانها، بررسی شده است.
در مورد نوع مکان مطالعه از بین مکانهای مورد نظر برای مطالعه (منزل، مدرسه، پارک، کتابخانه عمومی، کتابخانه مسجد و کتابخانه مدرسه)، به ترتیب بیشترین میزان استفاده، مربوط به «منزل» (89 درصد) و کمترین میزان استفاده مربوط به «کتابخانه مسجد» (5 درصد) بوده است. بررسی دادههای مربوط نشان داد: در استفاده از پنج مکان منزل، مدرسه، پارک، کتابخانه عمومی و کتابخانه مسجد بین پسران و دختران تفاوت معنادار مشاهده نشده است، اما در خصوص استفاده از «کتابخانه مدرسه»، دختران به طور معنادار بیش از پسران از این مکان برای مطالعه غیردرسی استفاده میکنند.
جدول (3) توزیع درصد فراوانی مکانهای مورد استفاده دانشآموزان برای مطالعه غیردرسی
| مکان | پسر | دختر | کل |
| منزل | 85 | 95 | 89 |
| مدرسه | 33 | 43 | 38 |
| پارک | 18 | 28 | 22 |
| کتابخانه مدرسه | 10 | 16 | 14 |
| کتابخانه عمومی | 15 | 13 | 14 |
| کتابخانه مسجد | 8 | 3 | 5 |
براساس تحقیقات به عمل آمده، میزان برخورداری دانشآموزان از کتابخانه (عمومی، آموزشگاهی و اختصاصی) به طور قابل توجهی بر میزان و کیفیت مطالعه آنان اثر میگذارد. در خصوص «وجود کتابخانه در نزدیکی محل سکونت» بیش از 35 درصد از دانشآموزان اظهار داشتهاند هیچ یک از انواع کتابخانهها در نزدیکی منزل آنها وجود ندارد. در مورد استفاده از کتابخانههای عمومی و مساجد، دادههای بررسی شده نشان میدهد که بیش از 63 درصد از دانشآموزان از هیچ یک از کتابخانههای مذکور استفاده نمیکنند. همچنین میزان عدم استفاده دانشآموزان دختر از این کتابخانهها به طور معنادار بیش از پسران بوده است.
در مورد برخورداری از «مکان مشخص (اتاق و...) برای مطالعه در منزل»، بیش از 47 درصد از دانشآموزاناظهار داشتهاند«فاقدمکان مشخص»برای مطالعهدر منزل میباشند. در این خصوص میزان برخورداری دختران به طور معنادار بیش از پسران بوده است.
در خصوص «برخورداری از کتابخانه شخصی در منزل» تنها 24 درصد از دانشآموزان اظهار داشتهاند که در منزلشان «کتابخانه شخصی» وجود دارد. در این مورد تفاوت معناداری میان پاسخهای پسران و دختران و نیز دانشآموزان نواحی مختلف مشاهده نشده است.
بررسیها نشان میدهد که بین میزان برخورداری از امکانات مطالعه با میزان و کیفیت مطالعه افراد ارتباط مستقیم وجود دارد. براساس دادههای پژوهش حاضر بیش از 65 درصد از دانشآموزان اظهار داشتهاند که «فاقد امکانات مطالعه در منزل» بودهاند. از این نظر میان پاسخهای دانشآموزان نواحی مختلف تفاوت معناداری مشاهده نشده است، اما میزان برخورداری دختران از امکانات مطالعه در منزل (به طور معنادار) بیش از پسران بوده است.
«کتابخانههای آموزشگاهی» به دلیل داشتن توانایی در فراهم کردن منابع مطالعاتی مورد نیاز دانشآموزان در بین سایر مکانها از اهمیّت بیشتری برخوردارند. کتابخانههای مدارس در پرورش عادت مطالعه در نوجوانان و جوانان هم به منظور سرگرمی و هم به منظور گردآوری اطلاعات نقش مهمی ایفا میکنند. براساس دادههای پژوهش حاضر، بیش از 95 درصد از دانشآموزان اظهار داشتهاند که در مدرسهشان کتابخانه وجود دارد، که از این نظر میزان برخورداری مدارس دخترانه از کتابخانه بیشتر از مدارس پسرانه است. در خصوص «زمان فعالیّت کتابخانه مدرسه»، 13 درصد از دانشآموزان اظهار داشتهاند که کتابخانه مدرسهشان در «هیچ زمانی فعالیّت نداشته است» و 38 درصد نیز زمان فعالیّت آن را فقط در «زنگهای تفریح» اعلام کردهاند.
جدول (4) توزیع درصد فراوانی برخورداری دانشآموزان از کتابخانه و امکانات مطالعه
| محتوا | پسر | دختر | کل |
| برخورداری از مکان مشخصبرایمطالعهدرمنزل | 57 | 51 | 53 |
| برخورداری از کتابخانه شخصی در منزل | 24 | 25 | 24 |
| برخوداری از امکانات مطالعه در منزل | 24 | 44 | 35 |
| برخوداری از کتابخانه در مدرسه | 93 | 97 | 95 |
در خصوص «میزان استفاده از کتابخانه مدرسه» بیش از 67 درصد از دانشآموزان اظهار کردهاند که اصلاً از کتابخانه مدرسه استفاده نکردهاند، از نظر تفاوت میان دو جنس، دختران به طور معنادار بیش از پسران از کتابخانه مدرسه خود استفاده کردهاند.
در خصوص «وجود کتابهای غیردرسی و مجلاّت علمی و فرهنگی در کتابخانه مدرسه»، بیش از 78 درصد از دانشآموزان اظهار داشتهاند کتابخانه مدرسهشان «فاقد منابع غیردرسی مورد نیاز آنها» بوده است.
5 یکی از مهمترین عوامل مؤثر بر میزان و کیفیت مطالعه افراد «هزینههای مربوط به تهیه منابع مطالعه» است. پژوهش حاضر، میزان هزینه اختصاص یافته از سوی دانش‌آموز (یا خانواده او) به هریک از منابع غیردرسی (کتاب، روزنامه، مجله، هفتهنامه، ماهنامه، حقّ عضویت کتابخانه، حقّ اشتراک روزنامه یا مجلّه) و نیز «تعداد کتابهای خریداری شده» توسط دانشآموزان در طول یک سال را مورد بررسی قرار داده است. براساس دادههای بررسی شده میانگین هزینه اختصاص یافته به هر یک از منابع مطالعه غیردرسی در طول ماه به ترتیب عبارت است از: «روزنامه، 132 ریال»، «مجلّه، هفتهنامه و ماهنامه: 100 ریال»، «کتاب غیردرسی: 100 ریال»، «حقّ عضویّت کتابخانه: 59 ریال» و «حق اشتراک روزنامه یا مجله 33 ریال».
جدول (5) توزیع فراوانی میزان هزینه اختصاص یافته به تأمین هریک از منابع مطالعه غیردرسی دانشآموزان(هزینه در ماهبه تومان)
| جنس | کتابغیردرسی | روزنامه | مجله،هفتهنامه،ماهنامه | حقعضویتکتابخانه | حقاشتراکروزنامه |
| میانگین | انحرافمعیار | میانگین | انحرافمعیار | میانگین | انحرافمعیار | میانگین | انحرافمعیار | میانگین | انحرافمعیار | |
| پسر | 67 | 115 | 124 | 159 | 68 | 120 | 56 | 109 | 18 | 67 |
| دختر | 121 | 152 | 138 | 164 | 128 | 163 | 57 | 84 | 45 | 113 |
| کل | 100 | 135 | 132 | 162 | 100 | 142 | 59 | 97 | 33 | 91 |
در خصوص تفاوت میان دو جنس در اختصاص هزینه به هر یک از منابع مطالعه، دادهها نشان میدهند که در مورد کتاب غیردرسی، روزنامه، مجله و حق اشتراک روزنامه و مجلات، دختران به طور معنیداری بیش از پسران برای تأمین این منابع هزینه بیشتری اختصاص دادهاند.
در خصوص «تعداد کتابهای خریداری شده در طول سال»، بیش از 22 درصد از دانشآموزان اظهار داشتهاند که در طول سال «اصلاً کتاب غیردرسی نخریدهاند». حدود 25 درصد بین «1 تا 2 جلد»، 28 درصد بین «3 تا 4 جلد»، 19 درصد بین «5 تا 6 جلد»، 4 درصد بین «7 تا 8 جلد»و تنها 2 درصد، «9 جلد» و بیشتر کتاب غیردرسی خریدهاند. از نظر تفاوت میان دو جنس، دختران (به طور معنادار) بیش از پسران در طول سال اقدام به خرید کتاب غیردرسی کردهاند.
پیشنهادهای پژوهش
براساس یافتههای پژوهش حاضر پیشنهادهایی به شرح ذیل ارائه میشود:
1. با توجه به یافتههای پژوهش حاضر مبنی بر «پایین بودن میزان مطالعه دانشآموزان » از یک سو و «عدم راهنمایی آنها از طرف مدرسه» از سوی دیگر، پیشنهاد میشود:
در برنامههای توجیهی به دبیران، مربیان و سایر مسؤولان مدرسه توصیه شود در خصوص تشویق دانشآموزان به مطالعه غیردرسی نقشی فعالتر به عهده گیرند.
2. یافتههای پژوهش حاضر نشان داد بیشتر دانشآموزان از داشتن «امکانات مناسب مطالعه در منزل، مدرسه و اجتماع محروم بودهاند». بنابراین پیشنهاد میشود:
«کتابخانههای مدارس از نظر امکانات، وسایل و منابع مطالعه به نحو قابل قبول تجهیز شده و زمان فعالیّت آنها متناسب با نیاز دانشآموزان » باشد. چنانچه تجهیز کتابخانههای تمام مدارس امکانپذیر نیست در هر منطقه آموزشی، کتابخانه و سالن مطالعه مدارسی که مرکزیت بیشتری در آن منطقه دارند، تجهیز شده و تمهیدات لازم برای استفاده همه دانشآموزان آن منطقه از این نوع کتابخانهها به کار گرفته شود.
3. با توجه به «جهتدار نبودن موضوعات مورد مطالعه بیشتر دانشآموزان» از یک سو و نقش ضعیف «مسابقات کتابخوانی» در تشویق دانشآموزان به مطالعه، پیشنهاد میشود:
مسئولین فرهنگی در طول سال و مناسبتهای مختلف اقدام به «برگزاری این نوع مسابقات کرده و به جهت دادن موضوعات مورد مطالعه دانشآموزان همت گماشته و موجبات افزایش میزان مطالعه جهتدار در آنان» را فراهمآورند.
4. بر اساس یافتههای پژوهش حاضر، بیشتر دانشآموزان با «روشهای مطالعه آشنایی نداشتهاند». بنابراین پیشنهاد میشود:
نسبت به آشنا کردن دانشآموزان با « روشهای مطالعه از طریق انتشار جزوات (و دیگر وسایل ارتباطی) یا برگزاری دورههای آموزشی » اقدام شود. پیشنهاد ویژه در این خصوص، «برگزاری کارگاههای آموزشی مطالعه و کتابخوانی در مناطق آموزشی » میباشد.
5 با توجه به «پایین بودن درآمد اکثر خانوادههای دانشآموزان» مورد بررسی در پژوهش حاضر (که امکان اختصاص هزینه برای تأمین منابع مطالعه را کاهش میدهد)، «عدم تکافوی کتابخانههای عمومی» و «سخت بودن شرایط عضویت» در آنها، ضمن تأکید مجدد بر پیشنهاد شماره 2، به مسؤولان فرهنگی پیشنهاد میشود:
نسبت به «افزایش تعداد این نوع کتابخانهها» اقدام نمایند. چنانچه انجام این مهم در زمان کوتاه امکانپذیر نیست، از طریق «برنامههای ارشادی و تبلیغی» مردم را به ایجاد و تجهیز کتابخانههای مساجد محل تشویق و ترغیب نمایند و تدابیر لازم جهت جذب دانشآموزان (به ویژه دختران) را به این مراکز به کار برند.
جستجو در قاموس نور