میزان و نحوه گذران اوقات فراغت جوانان استان قم(27)

تلخیص و انتخاب: دبیرخانه مشترک شورای پژوهشی و شورای فرهنگ عمومی

یکی از موضوعاتی که در چند دهه اخیر ذهن بسیاری از جامعه‏شناسان وصاحب‏نظران مسایل اجتماعی را به خود مشغول کرده است، بحث اوقات فراغت و نحوهگذران آن است. این امر، از مهم‏ترین راه‏های شناخت جوامع و نیز معیار مهمی برایسنجش تمایلات مردم در عرصه فرهنگ محسوب می‏شود. اوقات فراغت، عرصه وقوعآفرینش‏های فرهنگی و هنری و شکل‏گیری فرآیند اجتماعی شدن انسان است. اوقاتفراغت در آسیب‏شناسی نیز پارامتر مهمی است، به گونه‏ای که می‏توان گفت هیچ انحرافیدر جامعه بدون ملاحظه چگونگی گذران اوقات فراغت افراد جامعه قابل بررسی نیست.

در جوامع انسانی، مسأله اوقات فراغت و لوازم آن،مسأله‏ای‏بسیار مهم‏و تأمل‏برانگیزیاست که همه اقشار جامعه، به ویژه جوانان، را در برمی‏گیرد. «مسلم است که احتیاج به رفعخستگی و سرگرمی همواره وجود داشته است. لیکن در عصر جدید، مخصوصا در دهه‏هایاخیر، آگاهانه‏تر و بیشتر و متنوع‏تر مورد توجه قرار گرفته است. امروزه تفریح و سرگرمی‏بهعنوان یک درخواست گروهی و یک ارزش اجتماعی ظاهر شده و در عین حال که نقشتمدد اعصاب و استراحت از کار روزانه را دارد، وظیفه دینامیک دیگر آن این است کهشخصیت فردی و شکوفا شدن روحیه جمعی را نیز ایفا می‏کند.»⁽²⁸⁾

ضرورت غنی‏سازی اوقات فراغت به ویژه با ابعاد وسیع و ملموسی که در سطح جواناندارد، بر همگان، مخصوصا علمای تعلیم و تربیت روشن است. در این راستا، نهادها وسازمان‏های متعددی با اهدافی چون تعلیم و تربیت، پاسخگویی به نیازهای روحی و روانیمخاطبین، مشارکت‏دهی جوانان در امور اجتماعی، فرهنگی و علمی، انتقال دانش فنی وآموزش علوم مهارتی و حرفه‏ای و پیشگیری از آسیب‏های گوناگون اجتماعی، به این مسألهپرداخته‏اند. اما چیزی که آدمی‏را نگران می‏کند، ناکامی نسبی نهادهای فرهنگی در جذباکثریت نسبی نوجوانان و جوانان به برنامه‏ها و فعالیت‏های فرهنگی، هنری، ورزشی و فنیو مهارتی می‏باشد. طبق آمار رسمی سازمان ملی جوانان، در تابستان سال 1378 در حدود000/500/5 نفر از نوجوانان و جوانان جذب فعالیت‏های غنی‏سازی اوقات فراغت در سطحکشور شده‏اند.⁽²⁹⁾

جوان بودن جمعیت کشور، ضرورت توجه جدی به نیازها و مشکلات جوانان وبرنامه‏ریزی صحیح برای رفع آنها، و اهتمام به شناخت این نیازها و مشکلات را آشکارمی‏سازد.

استان قم با توجه به بافت فرهنگی، اجتماعی، اقتصادی، و جغرافیایی خود، وضعیتخاصی دارد که در مورد گذران اوقات فراغت، برنامه‏ریزی‏های دقیق و حساب شده‏ای رامی‏طلبد. تحقیق حاضر، در همین راستا و با توجه به ضرورت شناخت کمبودها ونارسایی‏ها و نیز به منظور برنامه‏ریزی مؤثر و مفید در خصوص اوقات فراغت جوانان قمصورت گرفته است.

اهداف تحقیق

هدف از این تحقیق، تبیین الگوی گذران اوقات فراغت جوانان قم و همچنین تبیینالگوی علایق، تمایلات و نیازهای جوانان قمی در زمینه گذران اوقات فراغت با بررسیتأثیر عواملی چون میزان درآمد و سطح تحصیلات والدینِ پاسخگویان بر میزان و نحوهگذران اوقات فراغت فرزندانشان، رابطه وضعیت شغلی و تحصیلی پاسخگویان با اوقاتفراغت، رابطه بین جنسیت با میزان و الگوهای فراغتی و همچنین رابطه میان سن جوانانقمی و رضایت آنان از فراغت، می‏باشد.

در واقع به چند سؤال پاسخ داده می‏شود:

جمعیت نمونه مورد مطالعه، در روزهای مورد پرسش، یعنی یک روز عادی و روزجمعه، چه مدت اوقات فراغت داشته‏اند و آن را چگونه گذرانده‏اند؟ سهم هر یک از عواملینظیر تماشای تلویزیون، ورزش، معاشرت با اعضای خانواده و دوستان، مطالعه غیر درسی،گردش در شهر و رفتن به پارک و نظایر اینها چقدر بوده است؟ و کدام عامل بیشترین سهمرا در گذران اوقات فراغت پاسخگویان داشته است؟ چند درصد از پاسخگویان از نحوهگذران اوقات فراغت خود راضی و چه تعداد ناراضی هستند؟ و والدین آنها تا چه اندازه درمیزان و نحوه گذران اوقات فراغت دخالت می‏کنند؟ انتظارات پاسخگویان در این رابطهچه بوده است؟ چگونه دانش‏آموزان را به استفاده صحیح از اوقات فراغت علاقه‏مندسازیم؟ چگونه می‏توان لذت استفاده درست از اوقات فراغت جوانان را محسوس وملموس کرد؟

از آنجا که هدف از تحقیق اجتماعی، «ثبت و ضبط و تعبیر نظام‏وار واقعیت‏هایاجتماعی»⁽³⁰⁾ می‏باشد، هدف این تحقیق، بررسی و تحلیل اوقات فراغت به عنوان یکواقعیت اجتماعی، در جهت شناخت و برنامه‏ریزی بهتر این واقعیت اجتماعی می‏باشد.

ضرورت و اهمیت تحقیق

اوقات فراغت و چگونگی گذران آن، از مباحث نسبتا جدیدی است که مورد توجهاندیشمندان علوم اجتماعی قرار گرفته است، به طوری که شاخه جدیدی از جامعه‏شناسیرا تحت عنوان جامعه‏شناسی اوقات فراغت به وجود آورده است. اهمیت و نحوه گذراناوقات فراغت افراد یک جامعه تا حدودی نشان دهنده کیفیت تمدن آن جامعه است:«وضعی که یک قوم یا یک اجتماع با آن وضع اوقات فراغت خود را می‏گذراند، بهترینوسیله تشخیص سلامت آن قوم یا اجتماع است».⁽³¹⁾ به عبارت دیگر ؛ «یکی از نزدیک‏ترینراهها، مستندترین مطالعات و نتیجه‏مندترین آنها در شناخت یک جامعه، مطالعه در نحوهگذران اوقات فراغت مردم آن جامعه است».⁽³²⁾

امروزه، عالمان علم الاجتماع، اوقات فراغت و نحوه گذران آن را یکی از پارامترهایمهم در آسیب‏شناسی اجتماعی می‏دانند.

«متفکران اجتماعی در دنیای پرهیاهوی قرن بیستم به این حقیقت پی برده‏اند که درصورت نبود تدابیر اصولی نسبت به اوقات فراغت، به ویژه در ارتباط با نسل جوان، چهخطرات عظیمی جامعه را تهدید می‏کند و هشدار دادند که در صورت بی‏توجهی بهچگونگی گذران اوقات فراغت، اختلالات غیرقابل جبرانی در رفتار و کردار، و در نتیجهشخصیت، افراد پدیدار شده و بسا مایه کجروی‏ها و انحرافات اجتماعی بشود. به عقیدهبسیاری از متفکران و دانشمندان علوم اجتماعی امر تفریح و چگونگی گذران اوقاتفراغت، وسیله موثری برای پرورش قوای فکری و جسمی و اخلاقی افراد بوده و در نتیجهعاملی برای جلوگیری از کجروی‏های اجتماعی محسوب می‏شود.»⁽³³⁾

اهمیت مسأله وقتی بیشتر مشخص می‏شود که بُعد دیگر تحقیق به جوانان مربوطمی‏شود. نیروی جوانان برای همه جوامع، به ویژه جامعه ما که بیش از نیمی از جمعیت آنرا جوانان تشکیل می‏دهند، اهمیت بسیاری دارد. جوانان در سنین پرالتهاب از فراز ونشیب‏های روانی - اجتماعی بسیاری عبور می‏کنند. از این‏رو شناخت و نحوه گذران اوقاتفراغت جوانان و برنامه‏ریزی درست در آن راستا، یکی از مناسب‏ترین راه‏های مصونساختن آنان از آسیب‏ها و کجروی‏های اجتماعی، در این دوره بحرانی و حساس می‏باشد.

«جوانان طبیعتا مایلند در ساعات فراغت خود از تفریحات لذت‏بخش و نشاط‏آوراستفاده کنند و بدین وسیله موجبات مسرت خاطر و آرامش خود را فراهم آورند.... اگرجوانان به حال خود واگذار شوند، احتمال انحراف، بزهکاری و اعتیاد آنان می‏رود».⁽³⁴⁾

بنابراین «هر جامعه باید برای تفریح و گذران اوقات فراغت بیکاری جوانانبرنامه‏ریزی‏های اجتماعی و تفریحی داشته باشد، تا به طور غیرمستقیم از انحرافات آنانجلوگیری کند.»⁽³⁵⁾

اوقات فراغت در ایران معاصر

در جامعه ما که جوانی جمعیت یکی از ویژگی‏های اصلی آن است، ضرورت توجه بهاوقات فراغت به خوبی ملموس و مشهود است. آنچه در جامعه ما کمتر مورد توجه قرارگرفته است، برنامه‏ریزی و سرمایه‏گذاری برای گذران اوقات فراغت است.

در شهرهای بزرگ ایران که دارای جمعیت انبوه و متراکمی هستند، امکانات آموزش وپرورش، تربیت بدنی، شهرداری و سایر سازمان‏های دست‏اندرکار فراغت، به هیچ وجهپاسخگوی نیازهای مردم نیست و از طرف دیگر برای اکثر مردم ما استفاده از یک مکانورزشی و یا تفریحی سالم، هزینه گزافی را می‏طلبد که معمولاً از عهده آنان بر نمی‏آید، بههمین سبب اوقات تابستان برای اکثر نوجوانان و جوانان به بطالت و بیهودگی می‏گذرد وحتی مشکلاتی را برای خانواده‏ها بوجود می‏آورد. امکانات ورزشی و تفریحی مناسب،معمولاً در مناطقی بیشتر وجود دارد که دارای تراکم جمعیتی کمتری است. مثلاً مناطقپائین و فقیرنشین شهر دارای سالن‏های معدود ورزشی و امکانات کم تفریحی با خیلعظیم علاقه‏مندان و مشتاقان است و مناطق بالا و مرفه شهر دارای سالن‏ها و مکان‏هایورزشی و تفریحی بیشتر و جمعیت کمتر می‏باشد.

از این بدتر، کمبود امکانات تفریحی، ورزشی در شهرکها و محله‏های جدید است کهامکانات آن حتی به اندازه مناطق پائین شهر پیش بینی نشده است و در کنار واگذاریزمین، توجهی به ایجاد مراکز و فضاهای تفریحی، هنری و فرهنگی مناسب، برای اینجمعیت نشده است.

با پیروزی انقلاب اسلامی، در زمینه اماکن مربوط به گذران اوقات فراغت، سیاستهایجدید اعمال شد؛ مراکز فساد و فحشاء و تخریب کننده شخصیت نسل جوان بر چیده شد وتلاش‏های گوناگون در بهره‏برداری مطلوب از اوقات فراغت، به خصوص برای نسل جوان،به عمل آمد. «در جامعه ما هر چند، هنوز گذران اوقات فراغت به رسمیت شناخته نشدهاست، ولی دگرگونیهای عظیم اجتماعی و فرهنگی جامعه اسلامی‏در چند سال گذشته بهخوبی اثر عمیق این تغییرات را در کلیه شئونات زندگی اجتماعی انسانها، از جمله اوقاتفراغت، نشان می‏دهد. در سال 1342، متوسط ساعت کار در 83 شهر ایران، حدود 58ساعت در هفته بود، که این رقم اخیرا تا حدود چهل ساعت در هفته تقلیل پیدا کرده استو علاوه بر آن تعطیلی‏های رسمی به بیش از سه ماه در سال می‏رسد و نیز مرخصی‏هایسالیانه، به خوبی نشان می‏دهد که تا چه اندازه وقت آزاد برای قشرها و گروهای مختلفاجتماعی وجود دارد و پرداختن به این مهم تا چه اندازه ضرورت پیدا می‏کند.»⁽³⁶⁾

خوشبختانه در چند سال اخیر، مسأله گذران اوقات فراغت مورد توجه جدی مسؤولانامور شهری قرار گرفته و توسعه بی‏وقفه فضاهای سبز، پارک‏ها، فرهنگ‏سراها، مراکزورزشی، تفریحی و فرهنگی بیانگر تلاش‏های گسترده در همین زمینه‏هاست.

در حال حاضر شهرداری‏ها به دلیل گستردگی فعالیت شهری و وزارت آموزش و پرورشبه دلیل ارتباط وسیع با نوجوانان و جوانان، می‏توانند نقش عمده‏ای در پر کردن اوقاتفراغت مردم داشته باشند. امید است با مشخص شدن متولی خاص غنی‏سازی اوقاتفراغت در بین نهادهای برنامه ریز دولتی، مسأله غنی سازی اوقات فراغت نوجوانان وجوانان ابعاد جدی‏تر و وسیع‏تری به خود بگیرد.

عوامل موثر بر گذاران اوقات فراغت

1. طبقه اجتماعی

طبقه اجتماعی و اوضاع و احوال اقتصادی، اجتماعی افراد جامعه یکی از مهم‏ترینعوامل تأثیر گذار بر اوقات فراغت و چگونگی گذران آن می‏باشد.«تفاوت طبقات اجتماعیدر فراغت، بسیار زیاد می‏باشد،زیرا از تفاوت در درآمد، مالکین اتومبیل، شرایط تحصیلیو ساعات کاری متوجه می‏شویم که افراد طبقه متوسط و کارگر اغلب فعالیتهای فراغتیمتفاوتی دارند.»⁽³⁷⁾

میشل آرگیل (Michael Argyle) می‏گوید: «طبقات مختلف فعالیتهای فراغتیمختلفی دنبال می‏کنند، طبقات پایین‏تر در انواع فراغتهایی که ارزان هستند و از نظرجسمی طاقت فرسا نیست شرکت می‏جویند و در این جهت تماشای تلویزیون ارزان استو فعالیت جسمی کمتری را می‏طلبد.»⁽³⁸⁾ همین جامعه‏شناس در تحقیقی که در مورد جامعهانگلیس انجام داده، به این نتیجه رسیده که: «طبقات متوسط توانایی این را دارند که خرجبیشتری برای فراغت کنند، خانواده هایی که بالای 300 پوند در هفته درآمد داشتند3/18% درآمدشان را صرف فراغت کرده‏اند و آنهایی که زیر 100 پوند در هفته درآمد دارند،3/11% درآمدشان را صرف فراغت می‏کنند.⁽³⁹⁾

روزن باوم (Rosen boum)، جامعه شناس آلمانی، در این زمینه می‏گوید: «پایگاهاجتماعی خانواده، که خود به موقعیت شغلی پدر بستگی دارد، تا حد زیادی حوزه رفت وآمدهای خانوادگی بیرون از محدوده خویشاوندان را نیز مشخص می‏کند. میزان درآمد،تعیین کننده مسافرت‏های مشترک خانواده، مدت و محل آن است.یعنی هر چقدر میزاندرآمد بیشتر باشد، مدت مسافرت و امکان استفاده از وسایل رفاهی جدیدتر نیز افزایشمی‏یابد. استفاده از تعطیلات آخر هفته دقیقا به میزان درآمد بستگی دارد.⁽⁴⁰⁾

روزن باوم در مورد تفاوت اوقات فراغت کارگران با کارمندان می‏نویسد: «فرق زندگیخانوادگی کارگران با کارمندان، در میزان رفت و آمد با خویشاوندان نیز دیده می‏شود.قسمت اعظم رفت و آمدها و تماس‏های خانوادگی کارگران، با خویشاوندان صورتمی‏گیرد، در حالی که تعداد کثیری از رفت و آمدهای کارمندان مثل سایر گروه‏های قشرمتوسط، در داخل محدوده همکاران اداری است.»⁽⁴¹⁾

در اینجا نتایج یک تحقیق داخلی را که در آن تفاوت نحوه گذران اوقات فراغت طبقاتمختلف جامعه را به خوبی نشان داده، ذکر می‏کنیم. این تحقیق، گذران اوقات فراغتساکنین دو شهرک اطراف تهران را؛ یکی مهرشهر با اکثریت بازاری و کارمند و دیگریآق‏تپه که عمده ساکنین آن را کارگران و مغازه‏داران خرده‏پا و کشاورزان تشکیل می‏دهد،مقایسه کرده است که در اینجا به آن اشاره می‏کنیم:

«انتخاب نمونه در دو حوزه نشان می‏دهد که فرزندان ساکنان حوزه مهرشهر اغلباوقاتشان را در تعطیلات، در درجه اول با رفتن به کلاس‏های تقویتی، مخصوصا زبانانگلیسی، و فعالیت‏های ورزشی پر می‏کنند و در صورت داشتن وقت اضافی، به آموزشخیاطی، گلدوزی و آرایشگری و امور دیگری نظیر کمک به والدین و دیدار اقواممی‏پردازند. در صورتی که فرزندان ساکنان آق‏تپه، اغلب اوقاتشان را در تعطیلات، در درجهاول فعالیت‏های اجتماعی (کمک به جبهه و دیدار مجروحین) و کمک به والدین و یاآموزش‏های گلدوزی، خیاطی و بافتنی تشکیل می‏دهد، و در صورت داشتن وقت اضافی،به مطالعه کتاب‏های درسی و غیر درسی، یا دیدار اقوام و ورزش می‏پردازند. در اینجا بایدبه این نکته توجه کرد که والدین مهرشهری‏ها در درجه اول سعی می‏کنند فرزندانشان راهرچه بیشتر آزاد بگذارند تا به درس و تقویت آگاهیشان بیفزایند، در صورتی که برایوالدین آق‏تپه‏ای‏ها، آنچه مهم است کمک فرزندان به والدین در جهت تأمین امرار معاشاست. یا این که در یک مقایسه دیگر بین این دو حوزه از نظر گذران اوقات فراغت فرزندان،تفاوتی است که در زمینه مطالعه کتاب‏های غیر درسی و یا تماشای فیلم مشاهدهمی‏گردد، زیرا اغلب فرزندان مهرشهری‏ها در زمینه‏های علمی و تاریخی مطالعه می‏کنند ویا اغلب به تماشای فیلم‏های کمدی و تاریخی علاقه نشان می‏دهند، در صورتی کهآق‏تپه‏ای‏ها بیشتر به مطالعه کتابهای رمان و داستان ادبی و تاریخی و به تماشای فیلم‏هایجنگی و کمدی علاقه نشان می‏دهند. ضمنا مقایسه‏ای که بین تماشای برنامه‏هایتلویزیونی و یا نوع ورزش‏های انجام شده بین دو حوزه انجام شده، تفاوت بارزی را در ایندو حوزه نشان می‏دهد، به طوری که مهرشهری‏ها اغلب برنامه‏های تفریحی و علمیتلویزیون را می‏بینند و آق‏تپه‏ای‏ها اغلب برنامه‏های تفریحی و مذهبی تلویزیون را تماشامی‏کنند و یا نوع ورزش‏ها را در مهرشهر عمدتا شنا، اسکی، والیبال و ژیمناستیک تشکیلمی‏دهد، و در آق‏تپه عمدتا والیبال و وسطی و هفت سنگ».⁽⁴²⁾

2. سن

تحقیقات نشان می‏دهد که چرخه عمر به نحو روزافزونی تعیین کننده چگونگی گذراناوقات فراغت و متمایز کننده مراحل زندگی شده است. نوع، میزان و نحوه گذران اوقاتفراغت نوجوانان و جوانان با افراد میانسال و سالمند تفاوت اساسی دارد و هر نسلی بهالگوهای فراغتی خاصی گرایش و علاقه نشان می‏دهد.

«سن، تأثیر قابل ملاحظه‏ای بر انتخاب فعالیت‏های فراغتی دارد، جوانان مجرد تمایلدارند فراغت خود را خارج از خانه، در گروه همسالان، سپری کنند.⁽⁴³⁾

ماسگریو (Musgrave) در این زمینه می‏نویسد: «نوجوانان و جوانان، به خصوص درایام آزادی و تعطیلات، بیشتر دور هم جمع می‏شوند و فعالیت‏هایی از قبیل تشکیلمهمانی یا تنظیم اردوهای گردشی و کارهای تفریحی می‏کنند و حتی مواقعی مثل شبهاکه نمی‏توانند فعالیت‏های دیگری داشته باشند خود را به صحبت کردن و دور هم نشستنقانع می‏کنند.»⁽⁴⁴⁾ وی در ادامه می‏افزاید: «هرچه بچه بزرگتر شود بیشتر به طرف فعالیت‏هایدسته جمعی که خارج از خانه و خانواده تشکیل می‏شود گرایش پیدا می‏کند و بیشتر تحتتأثیر گروه همسالان قرار می‏گیرد.⁽⁴⁵⁾

3. جنسیت

عامل جنسیت یکی دیگر از عوامل موثر در چگونگی گذران اوقات فراغت افراد جامعهمی‏باشد. به دیگر سخن، دختران و پسران و زنان و مردان هر کدام با توجه به نوع جامعه‏ایکه در آن زندگی می‏کنند و موقعیتشان در آن جامعه، و با توجه به چگونگیجامعه‏پذیرشدنشان، الگوهای فراغتی متفاوتی دارند. «جنسیت یک شخص تأثیر مهمی برانتخاب فعالیت فراغت او دارد، در نتیجه نقش جنسیت در اجتماعی شدن مردان و زنانبیانگر این است که علایق فراغتی و برخی فعالیت‏های فراغتی با جنس مرد ارتباطبیشتری دارد.»⁽⁴⁶⁾

براساس تحقیقی در آمریکا مشخص شد که: «در مدارس متوسطه پسر و دختر، بُعدتفریحات و مشغولیاتشان با هم خیلی متفاوت است، پسران علاقه خودرا بیشتر به ورزش وکارهای فنی نشان می‏دهند در حالی که دختران خود را بیشتر به خیاطی و کاردستی وآشپزی مشغول می‏دارند، حتی وقتی یک پسر و دختر به یک کار علاقه دارند باز همتفاوت‏هایی دیده می‏شود. مثلاً یک پسر و دختر به ورزش علاقه‏مند هستند، ولی پسربیشتر به فوتبال علاقه دارد و دختر به شنا، پسران سفر می‏کنند تا خود را مفید نشاندهند و در گروه خود هم‏آهنگی داشته باشند. دختران نیز دور هم جمع می‏شوند که ازخودشان حرف بزنند و موضوع اصلی آنها، لباس و کارهای روزانه مدرسه است.»⁽⁴⁷⁾

در همین زمینه تحقیقی دیگر نشان داد که: «دخترها طرز استفاده‏شان از وسایلارتباط جمعی با پسرها متفاوت است. دخترها بیشتر به مردم و لباس و مسایل اجتماعیتوجه دارند و اصولاً از برنامه‏هایی که بزرگترها به آن اشتیاق دارند استقبال می‏کنند.دخترها به طور عمومی از فیلم‏ها و برنامه‏هایی استقبال می‏کنند که هنرپیشه‏های آن توجهآنها را جلب بکنند ولی پسرها بیشتر از فیلم‏های جنگی و جاسوسی لذت می‏برند. پسرها بهداستان‏های کمدی و جنگی و قهرمانی بیشتر توجه دارند تا دخترها»⁽⁴⁸⁾

مبانی روشی پژوهش

در تحقیق حاضر، حجم نمونه 320 نفر و از روش نمونه‏گیری تصادفی خوشه‏ای استفادهشده است. آنگاه فنون آماری به کار رفته در تحقیق مشخص می‏شود. در این تحقیق،پرسشنامه، مناسب‏ترین ابزار جمع‏آوری اطلاعات می‏باشد. روش مناسب در این تحقیق،روش پیمایشی انتخاب شده است، هرچند از روش همبستگی و مقایسه‏ای نیز استفادهشده است.

در پایان، تعاریف عملیاتی و کدگذاری متغیرهای اصلی، شامل جنس، سن، سطحتحصیلات، درآمد، شغل، میزان اوقات فراغت مشخص گردیده است.

جامعه آماری

جامعه آماری این پژوهش، جوانان دختر و پسر 24-18 ساله می‏باشد که در سال 1379در قم سکونت داشته‏اند. تعداد آنها براساس آخرین آمار سازمان برنامه و بودجه استان قم(سرشماری سال 1375) 99501 نفر می‏باشد که از این تعداد، 47950 نفر پسر و 51551نفر دختر می‏باشد.

حجم نمونه و شیوه نمونه‏گیری

در پژوهش حاضر، تعداد نمونه مناسب، 316 نفر محاسبه شده که برای افزایش اعتبار ونتایج بدست آمده، تعداد نمونه مورد بررسی 320 تفر در نظر گرفته شد. چون نسبت هریک از دو جنس دختر و پسر در جامعه آماری تقریبا مساوی است، بنابر این نمونه مناستجمعیت هز یک از دو جنس دختر و پسر، 160 نفر محاسبه گردید.

فنون آماری

فنون آماری به کار رفته در این تحقیق، فراوانی، درصد، میانگین و استفاده از آزمونخی دو می‏باشد.

ابزار جمع آوری اطلاعات

برای گرد آوری داده‏های مورد نیاز در تحقیق حاضر، پرسشنامه‏ای تهیه گردید. جهتتهیه پرسشنامه، ابتدا چند پرسشنامه که در تحقیقات مشابه قبلی به کار رفته بودجمع‏آوری و خلاصه شد. با ترکیب پرسشنامه‏های موجود و نیز اضافه کردن سؤالات موردنیاز، پرسشنامه اولیه تدوین گشت. سپس برای تعیین اعتبار صوری و نیز یافتن سؤالات وکلمات نامفهوم این پرسشنامه روی 30 نفر از جوانان دختر و پسر قم اجرا شد، که درنهایت با تصحیح سؤالات و حذف برخی از سؤالات بی‏مورد، پرسشنامه نهایی با 19 سؤالبه صورت سؤالات بسته و باز تهیه گردید. سؤالات به گونه‏ای طراحی شد که پاسخگو بتوانددقیقا مدت زمان اوقات فراغت را در تابستان و روزهای جمعه محاسبه کند.

روش پژوهش

در این تحقیق از روش پیمایشی استفاده شده است زیرا «برای بررسی توزیعویژگی‏های یک جامعه آماری روش تحقیق پیمایشی به کار می‏رود.» اینگونه پژوهش بهتوصیف جامعه براساس یک یا چند متغیر می‏پردازد».⁽⁴⁹⁾

همچنین برای مشخص کردن ارتباط بین متغیرها از روش همبستگی استفاده شدهاست و چون جامعه آماری در تحقیق حاضر مرکب از دختران و پسران می‏باشد از روشمقایسه‏ای نیز استفاده شده است.

تجزیه و تحلیل داده‏ها

ویژگی‏های جمعیت نمونه

جدول‏های ذیل گویای ویژگی‏های جمعیت نمونه می‏باشد.

جدول (1) توزیع جنسی جمعیت نمونه

جدول (2) توزیع سنی جمعیت نمونه

جدول (3) توزیع جمعیت نمونه بر حسب وضعیت تاهل

تحصیلات

جدول (4) وضعیت تحصیلی پاسخگویان

جدول (5) وضعیت تحصیلی پدران پاسخگویان

جدول (6) وضعیت تحصیلی مادران پاسخگویان

میزان مشارکت، حجم و ابعاد فراغت

داده‏ها حاکی از آن است که در ایام غیرتعطیل تابستان 2/22% از پاسخگویان از 300دقیقه، 1/43% بین 300 تا 599 دقیقه و 1/34% 600 دقیقه و بالاتر اوقات فراغت داشته‏اند.در روز جمعه نیز 7/14% کمتر از 300 دقیقه، 6/41% بین 300 تا 599 دقیقه و 8/43% 600دقیقه و بیشتر اوقات فراغت داشته‏اند.

میزان مشارکت جمعیت نمونه در گذران اوقات فراغت

تماشای تلویزیون با 6/74% (5/77% پسران و 8/71% دختران) در روز جمعه، مهمترینشکل گذران اوقات فراغت جمعیت نمونه را تشکیل می‏دهد. و پس از آن به ترتیب،معاشرت با اعضای خانواده (8/62%)، گفتگو و معاشرت با دوستان (8/61%) گوش دادن بهموسیقی (7/43%)، گردش در شهر (3/34%) .

بیشترین سهم را در گذران اوقات فراغت جوانان قمی در ایام غیر تعطیل تابستان ازنظر میزان مشارکت داشته است.

در ایام تعطیل (جمعه) نیز پس از تماشای تلویزیون، معاشرت با اعضای خانواده(2/61%) معاشرت با دوستان (3/55%) رفتن به خانه اقوام (6/35%) گردش در شهر (3/34%)به ترتیب بیشترین سهم را در گذران اوقات فراغت جوانان قم داشته است.

جدول شماره (7) میزان مشارکت پاسخگویان در صور گوناگون اوقات فراغت در ایام غیرتعطیل

جدول شماره (8) میزان مشارکت پاسخگویان در صور گوناگون اوقات فراغت در روز جمعه

حجم و ابعاد فراغت جمعیت نمونه

میانگین مدت صرف شده جهت تماشای تلویزیون برای هر جوان قمی در ایام غیرتعطیل تابستان 5/100 دقیقه و جمعه 2/117 دقیقه می‏باشد. بعد از تماشای تلویزیون بهترتیب معاشرت با اعضای خانواده 2/58 دقیقه، معاشرت با دوستان 7/55، مطالعه 5/43،رفتن به خانه اقوام 4/41 دقیقه، بیشترین حجم فراغت پاسخگویان را در ایام غیر تعطیلتابستان داشته است.

در روز جمعه بعد از تماشای تلویزیون معاشرت با اعضای خانواده 68 دقیقه، گفتگو ومعاشرت با دوستان 5/66 دقیقه، رفتن به خانه اقوام 1/63 و فعالیت‏های مذهبی 5/38دقیقه به ترتیب بیشترین حجم فراغت پاسخگویان را تشکیل می‏دهد.

جدول (9) حجم و ابعاد فراغت پاسخگویان در ایام غیر تعطیل به دقیقه

جدول شماره (10) حجم و ابعاد فراغت پاسخگویان در روز جمعه به دقیقه

الگوها و آرزوهای فراغتی جمعیت نمونه

جدول شماره (11)، آرزوها و الگوهای فراغتی جمعیت نمونه را مشخص می‏کند. داده‏هاحاکی از آن است که تماشای تلویزیون، که قبلاً بیشترین سهم را در گذران فراغتپاسخگویان داشت، در اینجا از نظر اولویت در مرتبه ششم با 3/10% قرار می‏گیرد و مطالعهبا 3/30%، فعالیت‏های هنری با 6/25%، گفتگو و معاشرت با دوستان با 19%، گردش و تفریحبا 4/18% و ورزش با 6/14%، به ترتیب در اولویت اول تا پنجم آرزوهای فراغتی پاسخگویان(و مقدم بر تماشای تلویزیون) قرار می‏گیرند. البته تماشای تلویزیون برای پاسخگویان پسراولویت نهم را دارد (با 5/7%). در دسترس بودن تلویزیون و احتمالاً عدم جذابیت و تنوع دربرنامه‏های آن باعث شده که تماشای آن در اولویت‏های مهم آرزوهای فراغتی جواناننباشد. البته برای پاسخگویان دختر مهم‏ترین الگوی فراغتی، فعالیت‏های هنری می‏باشد و6/45% از پاسخگویان دختر، جذاب‏ترین الگوی فراغتی خود را فعالیت‏های هنری انتخابکرده‏اند. ضمن آن که برای پاسخگویان دختر، مطالعه جذابیت بسیار بیشتری نسبت بهپاسخگویان پسر دارد. یعنی در مقابل 8/23% از پاسخگویان پسر که مطالعه را عمده‏ترینالگوی فراغتی خود انتخاب کرده‏اند، 36% از پاسخگویان دختر، مطالعه را جذاب‏ترین آرزوو الگوی فراغتی خود انتخاب کرده‏اند، و این نکته‏ای است باید مورد توجه مسؤولان وبرنامه‏ریزان قرار بگیرد و در امر توسعه کتابخانه‏ها و مراکز فرهنگی -هنری اقدام جدی بهعمل آید.

نکته قابل توجه دیگر این که، معاشرت با اعضای خانواده که قبلاً، چه از نظر میزانمشارکت پاسخگویان و چه از نظر حجم و ابعاد فراغت، در ردیف دوم قرار داشت، در جدولآرزوها و الگوهای فراغتی پاسخگویان، به مرتبه دوازدهم تنزل می‏کند زیرا فقط 5/4% ازپاسخگویان آن را در الگوهای فراغتی خود قرار داده‏اند. شاید علت این باشد که چونجوانان مرتبا با خانواده در ارتباط بودن و همیشه خانواده در دسترس آنان می‏باشد، دیگرجایگاه عمده‏ای در آرزوها و الگوهای فراغتی جوانان ندارد.

همچنین تماشای فیلم ویدئویی با 2/1% و گوش کردن به رادیو با 62/0% کمترین سهم وجایگاه را در آرزوها و الگوهای فراغتی پاسخگویان داشته است، ضمن آن که هیچ کدام ازپاسخگویان پسر، گوش کردن به رادیو را در آرزوهای فراغتی خود ذکر نکرده‏اند. که این امرباید مورد توجه مسؤولین مربوطه قرار گیرد و در برنامه‏ریزی‏های خود آن را لحاظ کنند.

جدول شماره (11) آرزوها و الگوهای فراغتی پاسخگویان

انتظارات پاسخگویان

جدول شماره (12) فراوانی و درصد نوع انتظارات جمعیت نمونه را از مسؤولین نشانمی‏دهد، مطابق این جدول 5/37% از جوانان قمی - 5/37% پسران و 5/37% دختران -خواستار توسعه و گسترش مراکز تفریحی هستند که عمده‏ترین خواسته آنها از مسؤولینمی‏باشد. همچنین 7/28% - 6/30% پسران و 8/26% دختران - خواستار توسعه مراکز وباشگاههای ورزشی، 1/28% - 40% پسران و 2/16% دختران - خواستار گسترش پارک‏ها وفضای سبز، 3/15% - 20% پسران و 6/10% دختران - خواستار توجه به قشر جوان، 8/12% - 1/13% پسران و 5/12% دختران - خواستار ایجاد و گسترش فرهنگسراها و کانون‏هایفرهنگی، 8/11% - 3/4% پسران و 3/19% دختران - خواستار گسترش کلاسهای آموزشی وکاهش هزینه آنها، 3/10% - 3/14% پسران و 2/6% دختران - خواستار ایجاد اشتغال برایجوانان، 8/7% - 7/3% پسران و 8/11% دختران - خواستار افزایش کمی و کیفی کتابخانه‏ها،8/7% - 10% پسران و 6/5% دختران - خواستار ایجاد و گسترش سینماها، 10% - 3/14% وپسران 6/5؛ دختران - سایر انتظارات را از مسؤولین ذی‏ربط داشته‏اند. همچنین 9/15%- 7/13% پسران و 1/18% دختران - به این سؤال پاسخی نداده‏اند. جدول مذکور نشانمی‏دهد که در مورد توسعه و گسترش مراکز تفریحی، ورزشی و فرهنگی تفاوت چندانیمیان انتظارات پسران و دختران قمی وجود ندارد اما درصد پسرانی که خواستار گسترشسینماها بوده و نیز انتظارات دیگر دارند، بسیار بیشتر از دختران می‏باشد، در مقابل،درصد دخترانی که خواستار گسترش کلاسهای آموزشی و کتابخانه‏ها هستند، بسیار بیشتراز پسران می‏باشد.

نتایج جدول ذیل نشان می‏دهد که مکان‏ها و محیط‏های فعلیِ گذران اوقات فراغت قم(مراکز تفریحی، ورزشی، فرهنگی، آموزشی و فضای سبز)، تکافوی نیازمندیهای گذرانفراغت جوانان قمی را ندارد و بنابراین، همت مسؤولین امر را در توسعه و گسترش اینمراکز می‏طلبد.

جدول شماره (12) فراوانی و درصد انتظارات جمعیت نمونه

تحصیلات و حجم فراغت

داده‏ها در جدول شماره (13) تاثیر تحصیلات پاسخگویان بر حجم فراغتشان را نشانمی‏دهد. ردیف عمودی 3 (حجم فراغت بیش از 600 دقیقه)، نشان دهنده آن است کهدرصد پاسخگویان با تحصیلات پائین، بسیار بیشتر از درصد پاسخگویان دارای تحصیلاتمتوسط و بالا می‏باشد، به طوری که در برابر 7/43% از پاسخگویان با تحصیلات پائین کهفراغتی بیش از 600 دقیقه داشته‏اند، 6/31% از پاسخگویان با تحصیلات متوسط و 9/33%از پاسخگویان با تحصیلات بالا قرار دارند که اوقات فراغتی بیش از 600 دقیقه در ایام غیرتعطیل داشته‏اند. این نکته به خوبی مبیّن تأثیر تحصیلات بر حجم فراغت پاسخگویاناست. شاید علت این باشد که افراد با تحصیلات متوسط و بالا، در مقایسه با پاسخگویان باتحصیلات پایین، مسؤولیت‏های بیشتر و مهم‏تری دارند و کمتر فرصت گذران اوقاتفراغت با حجم زیاد را دارند. البته در روز جمعه، به علت این که پاسخگویان با تحصیلاتمتوسط و بالا از نظر مطالعاتی و مسؤولیت‏های شغلی و غیره تا اندازه‏ای آزاد هستند،تفاوت چندانی از نظر حجم فراغت بین آنها و پاسخگویان با تحصیلات پائین به چشمنمی‏خورد.

محاسبه خی‏دو در جدول شماره (13) نشانگر این است که در ایام غیر تعطیل، بینسطح تحصیلات پاسخگویان با میزان فراغتشان در سطح 1/98% رابطه معنادار وجود داردو بدین ترتیب فرضیه این تحقیق، اثبات می‏گردد.

جدول شماره (13) رابطه تحصیلات پاسخگویان با حجم فراغت در ایام غیر تعطیل

×2 = 11.8 DF= 4 S= %1.9

تحلیل و نتیجه‏گیری

اوقات فراغت، میزان و نحوه گذران آن

در این پژوهش میزان اوقات فراغت جوانان قم در دو مقطع زمانی، یکی ایام غیرتعطیل تابستان و دیگر روز جمعه، مورد سؤال قرار گرفت. داده‏ها حاکی از آن است کهجوانان قمی در روز جمعه حدود 1 ساعت بیشتر از ایام غیرتعطیل زمان فراغت دارند.تفاوت ارقام زمان فراغتی جوانان در ایام غیرتعطیل و جمعه طبیعی است و بیانگر آناست که جوانان در ایام غیر تعطیل، بعضی به علت مسؤولیت‏های شغلی و تحصیلی درمقایسه با روز جمعه فراغت کمتری دارند.

تفاوت میزان اوقات فراغت جوانان قم از نظر جنسیت نیز کاملاً محسوس است. در ایامعادی تابستان، متوسط اوقات فراغت پاسخگویان پسر، 9 ساعت و 50 دقیقه و متوسطاوقات فراغت پاسخگویان دختر، 7 ساعت و 20 دقیقه می‏باشد.

در روز جمعه نیز متوسط اوقات فراغت پاسخگویان پسر، 10 ساعت و 50 دقیقه ومتوسط اوقات فراغت پاسخگویان دختر، 8 ساعت 15 دقیقه می‏باشد، و این امر حاکی ازآن است که پاسخگویان پسر، چه در ایام عادی و غیرتعطیل تابستان و چه در روز جمعه،روزانه حدود 2 ساعت و نیم بیشتر از پاسخگویان دختر، اوقات فراغت دارند و دختران بهعلت برخی محدودیت‏ها، از جمله رسیدگی به امور خانه، در مقایسه با پسران پاسخگواوقات فراغت کمتری دارند.

اقلام اساسی فراغت جوانان

سؤال عمده در این بخش این است که زمان اوقات فراغت جوانان پسر و دختر قمی،صرف چه رفتارهای فراغتی می‏شود؟ کدام یک از صورگوناگون گذران اوقات فراغتبیشترین سهم را در گذران اوقات فراغت جوانان شهر قم داشته است؟ و به چه میزان؟ بهبیان دیگر جوانان در برابر تنوع رفتارهای فراغتی چه واکنشی از خود نشان می‏دهند و بهکدامیک گرایش بیشتری نشان می‏دهند و کدامیک از رفتارهای فراغتی، کمتر در گذراناوقات فراغت جوانان نقش دارد؟ و چرا؟

از داده‏های تحقیق چنین بر می‏آید که رایج‏ترین رفتار فراغتی جوانان پسر و دخترشهر قم که مهم‏ترین سهم را در گذران اوقات فراغت جوانان این شهر دارد، تماشایبرنامه‏های تلویزیون می‏باشد، به طوری که 75% جوانان (78% پسران و 72% دختران) درایام غیر تعطیل و 77% جوانان (76% پسران و 79% دختران) در روز جمعه بخش عمده‏ایاز اوقات فراغت خود را صرف تماشای تلویزیون کرده‏اند و این می‏رساند که در دیدنبرنامه‏های مختلف تلویزیون (از نظر مشارکت افراد) تفاوت چندانی بین ایام تعطیل و غیرتعطیل وجود ندارد. البته در ایام غیر تعطیل، پاسخگویان پسر نسبت به پاسخگویان دختر6% و در روز جمعه پاسخگویان دختر نسبت به پاسخگویان پسران 3% بیشتر به برنامه‏هایتلویزیونی گرایش داشته‏اند.

اما در مورد زمان صرف شده جوانان باید گفت که جوانان قمی حدود یک پنجم (20%)از اوقات فراغت خود را، چه در ایام غیر تعطیل و چه در روز جمعه، همراه با تلویزیونمی‏گذرانند.

هر چند از نظر گرایش جوانان به برنامه‏های تلویزیون در ایام غیر تعطیل و روز جمعهتفات چندانی وجود ندارد، اما از نظر زمانی، جوانان در روز جمعه در مقایسه با ایام غیرتعطیل، وقت بیشتری را در ارتباط با تلویزیون می‏گذرانند و این به خاطر تعطیلی روزجمعه و تنوع برنامه‏های تلویزیونی در این روز می‏باشد. اما به هر حال، چه در ایام تعطیلو چه در روز جمعه، تلویزیون، فضای فراغت جوانان قم را کاملاً تسخیر کرده است. شایدیکی از علل این امر، سهولت دسترسی به آن و عدم نیاز به تحرک و فعالیت فرد باشد.

تلویزیون امروزه در هر خانه‏ای هست و معمولاً اعضای خانواده در کنار هم به تماشایآن می‏پردازند. در اینجا این سؤال مطرح است که جوانان به کدام برنامه‏ها و شبکه‏هایتلویزیون گرایش بیشتری نشان می‏دهند؟ مطابق داده‏های تحقیق، در بین برنامه‏هایتلویزیون، فیلم و سریال، برنامه‏های ورزشی و اخبار و تفسیر سیاسی به ترتیب بیشترینجاذبه را برای جوانان دارد. همچنین شبکه‏های 3و5 مخاطبین بیشتری را به خود جلبکرده است. در این رابطه مسؤولین ذی ربط باید جاذبه، تنوع و نشاط سایر برنامه‏ها وشبکه‏ها را برای جوانان بیشتر کنند. پس از تماشای تلویزیون، گفتگو و معاشرت با اعضایخانواده و دوستان، مهم‏ترین اولویت را در گذران اوقات فراغت جوانان پسر و دختر قمی،از نظر میزان مشارکت و حجم و ابعاد، داشته است.

در مقابل تماشای تلویزیون و گفتگو و معاشرت با اعضای خانواده و دوستان، کهمهم‏ترین زمان فراغتی جوانان را اشغال کرده است، رفتن به سینما، پارک، شهر بازی وکلاس‏های تقویتی و آموزشی، کمترین زمان فراغتی و کمترین مشارکت جوانان را به خوداختصاص داده است. محدود بودن این مراکز و امکانات و بالا بودن هزینه آنها، باعثگرایش اندک جوانان قمی به آنها شده است.

تفاوت واقعیات و خواست‏ها در الگوهای فراغتی جوانان

مقایسه بین میزان مشارکت جوانان در صور گوناگون گذران اوقات فراغت با آرزو والگوهای فراغتی آنان، نشان دهنده عدم تطابق واقعیات با آرمان‏ها و الگوها در زمینهگذران اوقات فراغت می‏باشد، در حالی که واقعیات و ارایه داده‏ها، حاکی از آن است کهتماشای تلویزیون، مهم‏ترین رفتار فراغتی جوانان را تشکیل می‏دهد، اما همین امر در ردهششم آرزوها و الگوهای فراغتی جوانان جای می‏گیرد. این نکته بیانگر این است کهبسیاری از جوانان به خاطر در دسترس نبودن یا گرانی هزینه صور دیگر گذران اوقاتفراغت، ناگزیر به تلویزیون روی می‏آورند و بیشتر زمان فراغت خود را با آن می‏گذرانند.

همچنین، مطالعه، که در جدول مربوط به گذران اوقات فراغت جوانان در رتبه چهارمتا هشتم قرار داشت، اولین الگو و خواست فراغتی جوانان قمی را تشکیل می‏دهد. وقتیدر این زمینه، عوامل عدم تطابق بین واقعیت و خواست را پی می‏جوییم، محدود و معدودبودن کتابخانه‏ها و فزونی قیمت کتاب می‏تواند توجیه‏گر این تفاوت‏ها باشد.

فعالیت‏های هنری که از نظر مشارکت و حجم فراغتی جوانان رتبه‏های نهم تا یازدهم رااشغال کرده بود، دومین الگوی فراغتی پسران، و اولین الگوی فراغتی دختران را تشکیلمی‏دهد. علت عمده این تفاوت نیز محدود بودن مراکز هنری و فرهنگسراها و بالا بودنهزینه فعالیت‏های هنری است. رفتن به سینما نیز که در ردیف‏های هفدهم تا بیستمجداول میزان مشارکت افراد و حجم فراغت قرار داشت، در الگوهای فراغتی جایگاهیازدهم را به خود اختصاص داده است. شاید علت این امر، محدود بودن سینماهای قم ومسوؤلیت‏های شغلی و خانوادگی باشد.

از تفاوت‏های دیگری که در این مقایسه‏ها دیده می‏شود این است که معاشرت بااعضای خانواده، که دومین سهم را در گذران اوقات فراغت جوانان قم داشت، در الگوها وآرزوهای فراغتی جوانان به رده دوازدهم تنزل نموده است. البته این بدان سبب است کهجوانان در حال حاضر بخش عمده‏ای از اوقات فراغت خود را در گفتگو و معاشرت بااعضای خانواده می‏گذرانند و بنابراین در الگوها و آرزوهای مهم فراغتی آنان قرار نگرفتهاست. و شاید هم نشان دهنده استقلال‏خواهی جوانان باشد. نکته دیگر؛ رفتن به پارک، کهدر ردیف چهاردهم تا نوزدهم جدول گذران اوقات فراغت قرار داشت، در جدول الگوها وآرزوهای فراغتی در اولویت هشتم قرار می‏گیرد. علاوه بر آن، گردش و تفریح نیز در اولویتچهارم آرزوهای فراغتی جوانان قرار می‏گیرد، در حالی که در جدول گذران اوقات فراغتجایگاه مهمی ندارد؛ علت آن نیز محدود بودن پارک‏ها و مراکز تفریحی و بالا بودنهزینه‏های آن می‏باشد که باعث شده تا سهم اندکی را در گذران اوقات فراغت جوانان قمیداشته باشد، در حالی که در الگوهای فراغتی جوانان گرایش شدیدی به گذران اوقاتفراغت در مراکز تفریحی و پارک‏ها وجود دارد.

به هر حال، تفاوت و تمایز میان خواست‏ها و واقعیت‏ها، در زمینه گذران اوقات فراغتجوانان قم، چشمگیر و محسوس است و مسؤولین امر باید در برنامه‏ریزی‏های فرهنگی،اجتماعی و فراغتی، این تفاوت‏ها را مورد توجه قرار دهند.

نظریه خلاء فراغت

همچنان که قبلاً مشخص شد، تماشای تلویزیون و گفتگو و معاشرت با اعضای خانوادهو دوستان مهمترین رفتارهای فراغتی جوانان قمی را تشکیل می‏دهد و رفتن به سینما،رفتن به پارک، شهربازی و کلاس‏های تقویتی و آموزشی، کمترین سهم را در فراغت جواناندارد. حال با توجه به داده‏های تحقیق، چند سؤال در زمینه گذران اوقات فراغت جوانان بهذهن خطور می‏کند.

آیا جوانانی که مهمترین زمان فراغتی خود را صرف تماشای تلویزیون، گفتگو ومعاشرت با اعضای خانواده و دوستان کرده‏اند، زمان تماس آنان خالص است یا ناخالص؟مثلاً در حالی که پاسخگویان در کنار تلویزیون قرار گرفته‏اند، به امور دیگری نیزپرداخته‏اند یا خیر؟ چه مقدار از مدت زمان صرف شده در برابر تلویزیون یا معاشرت بااعضای خانواده و دوستان، کاملاً با حضور روانی پاسخگو همراه بوده و چه مدت پاسخگوفقط از نظر جسمانی حاضر، اما از نظر روانی غایب به حساب آمده است؟ باید دید زمانتماس پاسخگویان با تلویزیون، معاشرت با اعضای خانواده و دوستان، طبق خواستپاسخگو بوده یا این که چون امکانات و وسایل فراغتی دیگر در دسترس او نیست و یاهزینه آنان زیاد می‏باشد، پاسخگو ناگزیر به تلویزیون، معاشرت با اعضای خانواده ودوستان روی می‏آورد؟ به بیان دیگر درک جوانان از مهمترین رفتارهای فراغتی خودچیست؟

همچنین در مورد برخی از رفتارهای فراغتی مانند رفتن به سینما و پارک و کلاس‏هایتقویتی و آموزشی که پاسخگویان کمتری در آنها مشارکت داشته‏اند و زمان اندکی ازفراغت جوانان را اشغال می‏کند، آیا جوانان واقعا به این رفتارها علاقه‏مندی و گرایشنشان نمی‏دهند یا اینکه بر عکس، این فعالیتها برای آنها جاذبه دارد، اما عوامل خاصیموجب شده که جوانان کمتر به این نوع رفتارها بپردازند. همچنان که قبلاً دیدیم مقایسهشکل‏های کنونی گذران اوقات فراغت جوانان با الگوها و آرزوهای فراغتی آنان، حکایت ازعدم تطابق بین واقعیات و خواست‏ها و آرزوها دارد و تفاوتهای چشمگیری در این زمینهبه چشم می‏خورد. به بیان دیگر هر چند تماشای تلویزیون و گفتگو و معاشرت با اعضایخانواده از مهم‏ترین رفتارهای فراغتی جوانان در شرایط کنونی است، اما هیچکدام از اینرفتارهای فراغتی در اولویت‏های مهم آرزوهای فراغتی جوانان وجود ندارد واین نشانگراین است که جوانان از روی عدم علاقه‏مندی و خشنودی، مدت زمان مهمی از اوقاتفراغت خود را صرف تماشای تلویزیون می‏کنند، و یا بدون برنامه و هدف خاصی و از رویناچاری در خانه می‏گذرانند. کمبود امکانات و وسایل گذران اوقات فراغت باعث شده تاجوانان کمتری توان استفاده ار آن امکانات را داشته باشند و ناگریز به وسایل و رفتارهایقابل دسترس و کم هزینه‏ای همچون تماشای تلویزیون و یا معاشرت با اعضای خانوادهروی آورند و بدین وسیله اوقات فراغت خود را سپری می‏کنند.

حال با توجه به اینکه از نظر جامعه‏شناسان، رضایت، خشنودی، آزادی و اختیار ازمهم‏ترین ویژگیهای اوقات فراغت می‏باشد و از طرف دیگر ارایه داده‏ها حاکی از این بود کهجوانان به ناگریز، و بدون هدف و برنامه خاص، مهمترین زمان فراغتی خود را سپریمی‏کنند، به این نتیجه می‏رسیم که در اینجا نه با فراغت فعال، بلکه با خلاء فراغت جوانان،مواجه هستیم، زیرا در چنین وضعیتی، پاسخگویان با عدم تنوع وسایل گذران اوقاتفراغت مواجه هستند و علیرغم خواست و تمایل خود، مدت زمان زیادی به تماشایتلویزیون می‏نشینند یا در خانه سپری می‏کنند. همچنین ارایه داده‏ها حاکی از گسترشفراغت غیر فعال و انفعالی در میان جوانان می‏باشد. زمانی که جوان روزانه چند ساعت ازاوقات فراغت خود را به تماشای تلویزیون، یا بدون برنامه خاصی در خانه، سپری می‏کنددر واقع از حرکت، که لازمه رشد اوست، باز می‏ماند و منفعل و غیر فعال می‏شود که اینامر مسلما عوارض نامطلوبی در سلامت روحی و جسمی او خواهد داشت. به این ترتیباین مسأله برای مسؤولین وسیاستگذاران فرهنگی کشور مطرح می‏شود که نیاز وخواسته‏های اساسی جوانان به منظور رشد استعدادها و تواناییها و جلوگیری از بسطفراغت غیر فعال، کدام‏ها هستند و چه برنامه ریزیهایی برای رسیدن به این اهداف لازم وضروری است.

جوانان، انتظارات، میزان رضایتشان از فراغت

بر اساس داده‏های تحقیق، درصد افرادی که از گذران اوقات فراغتشان ناراضی هستند،بسیار بیشتر از افرادی است که از گذران اوقات فراغتشان رضایت دارند. این نکته باید دربرنامه ریزی‏های فرهنگی نسل جوان، و برای تحقق خواسته‏ها و نیازهای اصلی جوانان درزمینه گذران اوقات فراغت مورد توجه خاص مسؤولان فرهنگی و شهری قرار گیرد.

البته درصد افرادی که از گذران اوقات فراغتشان نا راضی هستند در پسران پاسخگو،بیشتر از دختران پاسخگو می‏باشد. بنابراین در این مورد، سطح توقعات و انتظاراتپاسخگویان پسرنسبت به دختران بسیار بیشتر است.

اما در مورد انتظارات جوانان از مسؤولان دست اندر کار، باید گفت که مهم‏ترینانتظارات جوانان، توسعه و گسترش مراکز تفریحی، فرهنگی و کاهش هزینه این مراکز،توسعه مراکز و باشگاه‏های ورزشی، گسترش پارک‏ها و فضای سبز و توجه بیشتر به قشرجوان است. از آنجا که قم شهری مذهبی و به شدت مهاجرپذیر است، فضاهای تفریحی،ورزشی و فرهنگی، جواب‏گوی نیازهای جمعیت انبوه و فزاینده آن نیست.

پیشنهادها

با توجه به داده‏های تحقیق، و به ویژه انتظارات جوانان، توصیه‏های ذیل ارائه می‏گردد:

الف - در بُعد اجرایی

- ایجاد و توسعه مراکز تفریحی، پارک‏ها و فضای سبز

- ایجاد و توسعه مراکز ورزشی

- ایجاد و توسعه مراکز فرهنگی و فرهنگسراها

- ایجاد و توسعه کتابخانه‏های عمومی

- توجه بیشتر به قشر جوان

ب - دربُعد تحقیقی

با توجه به فراهم آمدن زمینه اولیه در تحقیق حاضر، پیشنهاد می‏شود؛ در آینده درمورد میزان و نحوه گذران اوقات فراغت نوجوانان قم، مطالعه‏ای صورت گیرد و نتایج آن باتحقیق حاضر مقایسه شود.

همچنین پیشنهاد می‏گردد؛ در زمینه مراکز تفریحی، ورزشی، فرهنگی و زیارتی شهرقم و نقش آنان در گذران اوقات فراغت جوانان قم، تحقیقی صورت گیرد.