نقش نماز در تعالی اخلاق
مقدمه
امروزه هر جوان شیفتة معنویت را که می یابی، اولین سؤالی که مطرح می کند این است که برای سیر و سلوک معنوی آیا دستورالعملی وجود دارد که انسان را سریع به مقصود برساند؟ نام بعضی از علما و اولیای الهی را می برد و از راه رسیدن به مقام آن ها سؤال می کند و گاهی از نرسیدن به مقامات بالای معنوی اظهار تأسف نموده، از راهنمایی نکردن برخی از سالکان و عدم توجه آن ها اظهار گلایه و شکایت می نماید! از دام ها و گام های شیطان می گوید و خود را در مقابل آن ها بی سپر می?بیند و درخواست کمک می کند! حال باید دید بهترین و مطمئن ترین و سریع ترین راه کدام است؟ کدام داروی شفابخش درمان درد افراد جامعه است و غفلت را از بین می برد و چرک گناه را زایل و سیئات را تبدیل به حسنات می کند؟!
موهبت الهی
آنچه پرورش فضائل اخلاقی در عالم ملک و تکامل معنوی آدمی را در این جهان در پی دارد، و بال پرواز به سوی عالم ملکوت است، نماز است؛ چراکه انسان هنگام ایستادن به نماز از جهان محدود ماده و عالم طبیعت بیرون می رود، با سیر در ملکوت آسمان ها، با فرشتگان هم?صدا و هم?راز می?شود، و بدون هیچ واسطه خود ر در برابر خدا می بیند و با او به مناجات می پردازد. تکرار این عمل در شبانه روز، آن?هم با تکیه بر صفات رحمانیت و رحیمیت و عظمت خداوند متعال، اثر قابل ملاحظه ای در پرورش فضائل اخلاقی دارد.
###ارزنده ترین گوهر مقصود نماز است #زیبنده ترین هدیه به معبود نماز است#
#این نکته رسول مدنی گفت به سلمان#سرّی که به توفیق تو افزود نماز است##1
در مورد این موهبت الهی می توان از زوایای متعددی سخن گفت؛ اما آنچه در این مقاله درصدد بیان آن هستیم، پیوند نماز با مباحث اخلاقی و معنوی است. امید است خواننده محترم با خواندن این نوشتار به آثار آن دست یابد و تصدیق نماید که عمود دین می تواند مؤمن را به معراج رساند. حضرت آیت الله بهجت رحمه الله می??فرماید: «چقدر بین افراد تفاوت وجود دارد! همین امور ساده و آشکار مثل نماز، بعضی را به سماوات می رساند و برای عده ای هیچ خبری نیست. برای بعضی اعلی علیین است، و برای بعضی هیچ معلوم نیست که آیا این معجون شور است و یا شیرین؟» 2
اهمیت نماز در گفتار معصومین علیهم السلام
نماز از ارکان دین شمرده شده و پذیرش عبادات دیگر، بستگی به پذیرفته شدن نماز دارد.3
در قـرآن کریم ماده «صلاه» و مشتقات آن حدود صد بار آمده است. بدیهی است که این تعداد، بار معنایی خاصی دارد. معصومین علیهم السلام در موقعیت های مناسب به تشریح ابعاد وسیع نماز و نـقـش سـازنـده آن مـی پـرداخـتـنـد. در میان فـروع دیـن بـه هـیـچ مسئله بـه انـدازه نـماز اهمیت داده نشده است. دو کتاب وسائل الشیعه و مستدرک الوسائل، روایات فقهی مکتب شیعه را جمع آوری کرده اند. در این دو کتاب حدود شصت هزار روایت آمده که از این تعداد بیست هزار روایت راجع به نماز است. که نشان دهندة اهمیت فوق العادة آن در روایات است.4
هر انسانی در آخرین لحظات عمر خود سعی می کند که دربارة بزرگ ترین و عزیزترین آرمان خویش سخن بگوید. امام صادق علیه السلام فرمودند:
أحَبُّ الْأعْمَالِ إِلَی اللهِ عَزَّ وَ جَلَّ الصَّلَاةُ وَ هِی آخِرُ وَصَایا الْأنْبِیاء؛5
نماز محبوب ترین اعمال نزد خداوند و آخرین سفارش پیامبران است.
برگزیدگان الهی، به عنوان الگوهای حقیقی، اهمیت خاصی به این فریضه می دادند که پرداختن به آن نیاز به نوشتاری دیگر دارد.
امام باقر علیه السلام می فرمایند: «ای کسی که در طلب دانشی! نماز بگزار قبل از آنکه نه شب قُدرت بر نماز داشته باشی و نه روز. نمازگزار چون کسی است که بر سلطانی وارد شود و آن سلطان به سخنان وی گوش فرا دهد تا از ذکر خواسته هایش فارغ گردد. انسان مسلمان نیز این چنین است. تا وقتی که در نماز است، خداوند متعال به او گوش می دهد و نظر و توجه می کند تا از نمازش فارغ شود».6
اهمیت نماز در گفتار و رفتار علما
عالمان ربانی به این ستون دین و معراج مؤمن اهتمام خاصی داشته و در بیانات و آثار مکتوب خود به آن توصیه نموده اند.
مرحوم آیت الله حسن علی نخودکی در یکی از نامه های خود می نویسد:
«عرض می شود به تمام احبا اظهار فرمایید که طریقه فلانی غیر از طریقی است که شنیده?اید. همه بدانند که طریقه حقیر، طریقتی است که تمام مطالب شرع را نهایت اهتمام دارد؛. ..در طریقه حقیر، خصوصاً نماز خیلی مورد توجه است که هرچه زحمت و توجه است، به نماز معطوف دارید.
و اعلموا رحمکم الله ان مدار الامر یدور علی ثلاثة اشیاء: السهر و اکل الحلال، و التوجه فی الصلوة و حضور القلب فیها؛
خداوند رحمت کند شما را بدانید و آگاه باشید که اساس طریقت حقیر بر این سه پایه محکم و استوار است: بیداری سحرها، غذای حلال و توجه به نماز و حضور قلب در هنگام نماز».7
آیت الله بهاءالدینی رحمه الله می فرماید: «اگر کسی بخواهد از نفوس بشری به نفوس الهی و از نفوس ناری به نفوس نوری حرکت کند و به آن برسد و به تربیت های الهی تربیت شود، باید به صبر و صلاة استعانت جوید».8
مقام معظم رهبری (مدظله) در پیام به اجلاس سراسری نماز اهمیت این فرضیه را چنین بیان کردند: «نماز یک شربت مقوّی و شفابخش است. باید آن را با دل و جان خود نوشید و از هر نقطه که در آن واقع شده ایم، یک گام یا یک میدان به بهشت رضوان نزدیک شد. از این روست که نه حَی علی الجهاد و نه حَی علی الصوم و نه حَی علی الإنفاق، نگفته اند؛ ولی در هر روز بارها سروده اند: حی علی الصلاة. در دوران انقلاب و جنگ تحمیلی، نماز، ما را در حرکتمان مصمم?تر و نیرومندتر می کرد، و امروز که خطر غفلت و عیش بارگی و آرزوهای حقیر و تنگ نظرانه و عادت ها و روزمرّگی ها ما را تهدید می کند، نماز به ما مصونیت می بخشد و بن بست های پنداری را می شکند و راه ما را روشن و افق را درخشان می سازد. این تنها برگی از کتاب مناقب نماز است، و همین برای به راه انداختن حرکتی جدّی تر از گذشته، می تواند انگیزه ای ژرف و کارآمد پدید آورد».9
ایشان دربارة نیاز انسان به نماز در پیام به اولین اجلاس سراسری نماز می نویسند: «انسان همیشه به نماز محتاج است و در عرصه های خطر، محتاج تر».10
نماز برای ذائقه های سالم لذتی دارد که قابل وصف نیست، در سخنی از آیت الله بهجت رحمه الله آمده است: «در کلام الله از هر طرف صدا شنیده می شود، و تنعّم و لذّت حاصل از آن به مراتب گواراتر از لذت اکل و شرب است. در روایتی از امام صادق علیه السلام دربارة آیة «ایاک نعبد»11؛ آمده است که فرمود: «ما زلت أکررها حتی سمعتها من قائلها؛12 پیوسته آن را تکرار کردم، تا اینکه آن را از گوینده اش (حضرت حق) شنیدم»...
حضرت رسول اکرم صلی الله علیه و آله وسلم می فرماید: «حُبِّبَ إِلَی مِنْ دُنْیاکمُ النِّسَاءُ وَ الطِّیبُ وَ جُعِلَ قُرَّةُ عَینِی فِی الصَّلَاة؛13 از دنیای شما سه چیز مورد علاقة من است: عطر و بوی خوش، زنان، ولی نور چشم من در نماز قرار داده شده است».
هر کدام از این ها محبوبیت و لذت تکوینی دارد؛ ولی لذتی که در نماز است، بیشتر از لذت آن دو است. اما چه کنیم که ذائقة? ما شور و تلخ است. لذا می?خواهیم هر چه زودتر نماز را به آخر برسانیم و از آن فارغ شویم! بعضی از پروانه?ها و زنبورها نیز بوی خوش را طالبند، بهره گرفتن از جنس مخالف هم مشترک بین حیوانات است. ولی این از مختصات و امتیازات انسان کامل است که از نماز لذت می برد».14
نقش نماز در تعالی اخلاق
نماز ارتباط تنگنا?تنگی با اخلاق دارد؛ از این رو بی تردید اقامة آن می تواند جامعه را به کمال برساند.
در ریشه کن کردن برخی از رذائل اخلاقی، نماز بهترین ابزار است. نماز معجون شفابخشی است که می تواند شخص مبتلا به بیماری گناه و صفات زشت اخلاقی را بهبودی بخشد.
آیت الله جوادی آملی- حفظه الله- می نویسند: «نماز، هم انسان را در برابر مشکلات اخلاقی، حقوقی و منکرات فقهی بیمه می کند: «إِنَّ الصَّلاَةَ تَنْهَی عَنِ الْفَحْشَاءِ وَ الْمُنْکَر» 15و هم در مشکلات مادّی زندگی، او را از آسیب پذیری مصونیت می بخشد؛ زیرا انسانْ «هلوع» آفریده شده است؛ هلوع کسی است که وقتی دچار حادثه دردناکی می شود، جزع و بی تابی می کند و اگر خیری نصیبش شود انحصارطلب و مَنُوع می گردد و از دادن آن خیر به دیگران امتناع می ورزد:َ «إِنَّ الْإِنْسَانَ خُلِقَ هَلُوعاً إِذَا مَسَّهُ الشَّرُّ جَزُوعاً وَ إِذَا مَسَّهُ الْخَیرُ مَنُوعاً» 16غافل از اینکه اگر اهل سخاوت باشد آن خیر نازل، هم به دیگران می رسد و هم برای خودش می ماند، و اگر منع کند هم دیگران را از آن محروم و هم خود را بی بهره ساخته است. آنچه انسان را از این صفت زشت می رهاند و او را از بخل در عطا و از آسیب پذیری در حوادث نجات می دهد، نماز است. تنها نمازگزارانند که از چنین صفت مذمومی به دورند: «إلاّ المصلّین».17
ایشان دربارة با نقش محوری اقامه نماز در نیل به مقام ابرار می نویسند: «برای نیل به مقام ابرار همان گونه که باید به اصول دین معتقد بود، و باید از مال محبوب خود در امور مذکور صرف کرد، باید نماز را نیز برپاداشت: «وأقامَ الصَّلاة».18
خدای سبحان که انسان را جامع ملک و ملکوت قرار داد و در این باره او را احسن تقویم و خود را احسن الخالقین نامید، مطالب سه گانه راجع به آفرینش بشر را تفکیک کرد؛ یعنی جنبه فطرت او را ستود، جنبه جمع بین فطرت و طبیعت وی را نیکو نامید؛ ولی جنبه طبیعت او را بیش از پنجاه بار با عناوین نکوهیده هلوع، جزوع، منوع، قتور، عجول، ظلوم، جهول و... یاد کرد.
خداوند سبحان برای تعدیل و نه تعطیلِ آن بخشِ سرکش و طغیانگر از وجود آدمی، رهنمودهایی مهم ارائه فرمود که ستون دین، یعنی نماز، یکی از بهترین آن هاست، از همین رو عامل اساسی تعدیل هلوع بودن وی را نماز اعلام کرد: «... إلاَّالمُصَلّین» و نماز را به عنوان ناهی از فحشا و منکر که همة آن اوصاف نکوهیده را دربرمی گیرد، یاد کرد».19
دستورها و احکام نماز نیز دارای حکمت هایی است که رعایت هر یک از آن ها می تواند در جلوگیری از صفات زشت و متصف شدن به فضائل، انسان را مدد نماید. مثلاً شرط حلال بودن مکان و لباس نمازگزار، انسان را از تجاوز به حقوق دیگران باز می دارد. رعایت شرط پاک بودن آب وضو، مکان، لباس و بدن نمازگزار، انسان را از آلودگی و بی مبالاتی دور می کند. شرط اخلاص، انسان را از شرک، ریا و سُمعه باز می دارد. شرط قبله، انسان را از بی هدفی و به هر سو توجه کردن باز می دارد. رکوع و سجده، انسان را از تکبّر باز می دارد. توجّه به پوشش مناسب در نماز، انسان را از برهنگی و بی حیایی حفظ می کند... نماز جماعت، انسان را از گوشه گیری نابجا نجات می دهد. احکام و شرایط نماز جماعت، بسیاری از ارزش ها را زنده می کند؛ از جمله: مردمی بودن، عدم پیشی گرفتن از رهبر، عقب نماندن از جامعه، سکوت در برابر سخن حقّ امام جماعت، نظم و انضباط، ارزشمند دانستن انسان های با تقوا، دوری از تفرقه، دوری از گرایش های مذموم نژادی، اقلیمی، سیاسی و حضور در صحنه که ترک هر یک از آن ها، منکر است.20
اگر نماز با شرایط و آداب اقامه شود، دارای آثار زیادی در دنیا و آخرت است که البته بروز برخی از این آثار، به مقدار خشوع و توجه بستگی دارد. آیت الله بهجت رحمه الله می فرماید: «نماز، بالاترین وقت ملاقات و استحضار و حضور در محضر خداست. چقدر مردم در مراتب قوس صعود و نزول با هم تفاوت دارند! نماز برای خضوع و خشوع جعل شده است با همة مراتب خضوع و خشوع، ولی چقدر تفاوت دارد نماز و حال کسی که حقیقتاً نمازگزار و حاضر است، با نماز و حال کسی که ادای نمازگزار را درمی آورد و شبیه نمازگزار است. البته چنین کسی نیز تکلیفش ساقط است و عقاب ندارد؛ ولی نماز او آثار و خواص نماز را ندارد.. ..به خلاف نماز سلمان رحمه الله که آن همه خواص و آثار در تنویر قلب داشت».21
مباحث دیگر نماز از جمله آثار و راهکارهای اهتمام به نماز در شمارگان آینده خواهد آمد؛ ان شاءالله.
ادامه دارد...
پی نوشت ها:
1. جواد محدثی.
2. در محضر آیت الله العظمی بهجت، ج1، ص283.
3. قَالَ رَسُولُ اللهِ: «إِنَّ عَمُودَ الدِّینِ الصَّلَاةُ وَ هِی أَوَّلُ مَا ینْظَرُ فِیهِ مِنْ عَمَلِ ابْنِ آدَمَ فَإِنْ صَحَّتْ نُظِرَ فِی عَمَلِهِ وَ إِنْ لَمْ تَصِحَّ لَمْ ینْظَرْ فِی بَقِیةِ عَمَلِهِ». عَنْ مُعَاوِیةَ بْنِ وَهْبٍ أنَّهُ سَأَلَ أَبَا عَبْدِ اللهِ عَنْ أَفْضَلِ مَا یتَقَرَّبُ بِهِ الْعِبَادُ إِلَی رَبِّهِمْ. فَقَالَ: «لَا أَعْلَمُ شَیئاً بَعْدَ الْمَعْرِفَةِ أَفْضَلَ مِنَ الصَّلَاةِ»؛ تهذیب الأحکام، شیخ طوسی، ج 2، ص237و236.
4. نماز بهشت خلوت انس، ص 65، به نقل از آیت الله استادی.
5. کافی، ج 3، ص 264.
6. یا بَاغِی الْعِلْمِ صَلِّ قَبْلَ أَنْ لَا تَقْدِرَ عَلَی لَیلٍ وَ لَا نَهَارٍ تُصَلِّی فِیهِ إِنَّمَا مَثَلُ الصَّلَاةِ لِصَاحِبِهَا کمَثَلِ رَجُلٍ دَخَلَ عَلَی ذِی سُلْطَانٍ فَأَنْصَتَ لَهُ حَتَّی فَرَغَ مِنْ حَاجَتِهِ. فَکذَلِک الْمَرْءُ الْمُسْلِمُ بِإِذْنِ اللهِ عَزَّ وَ جَلَّ مَا دَامَ فِی الصَّلَاةِ لَمْ یزَلِ اللهُ عَزَّ وَ جَلَّ ینْظُرُ إِلَیهِ حَتَّی یفْرُغَ مِنْ صَلَاتِهِ. عدة الداعی و نجاح الساعی، ابن فهد حلی، ص 154.
7. نشان از بی نشان ها، ج1، ص126.
8. نردبان آسمان، ص167.
9. پیام به اجلاس سراسری نماز، 15/06/1380.
10. پیام به اجلاس سراسری نماز 6/7/1370.
11. سوره فاتحه: 5.
12. أنَّهُ کانَ یصَلِّی فِی بَعْضِ الْأَیامِ فَخَرَّ مَغْشِیاً عَلَیهِ فِی أَثْنَاءِ الصَّلَاةِ فَسُئِلَ بَعْدَهَا عَنْ سَبَبِ غَشْیتِهِ. فَقَالَ: مَا زِلْتُ أُرَدِّدُ هَذِهِ الْآیةَ حَتَّی سَمِعْتُهَا مِنْ قَائِلِهَا. شیخ بهایی، مفتاح الفلاح فی عمل الیوم و اللیلة، ص 372.
13. بحارالأنوار، ج 73، ص 142.
14. در محضر آیت الله العظمی بهجت، ج1، ص 105.
15. سوره عنکبوت: 45.
16. سوره معارج: 19 ـ 21.
17. تسنیم، ج 4، ص 187.
18. بقره: 177
19. همان، ج9، ص 122.
20. ر.ک: تفسیر نور(10جلدی)، ج 7، ص 152.
21. در محضر آیت الله العظمی بهجت، ج1، ص222.