زندگی در مکتب خداجویان به ارزش هایی برتر از اعتبارات مادی متکی است. از این روی هر گاه اراده کنند زنجیرهای تعلق را گشوده، چون مرغی سبک بال تا بیکرانههای کمال بال و پر میگشایند.
درک راستین چنین مکتبی و تلاش در مسیر آن، الگویی جاویدان فرا راه جویندگان ارزش های اصیل در عرصه اندیشه و عمل قرار میدهد. تاریخ گواهی میدهد که زنجیره آثار کمال یافتگان، از خلقت آدم تا به امروز، در هیچ برههای قطع نشده و رنگ نباخته است؛ و آنان با حضوری آسمانی حجت بر زمینیان گشتند. صفحات درخشان کتب تاریخی انباشته از نام پرافتخار راه یافتگان و پویندگان جادههای آرمانی واصلان کوی دوست است. در این سلسله نور، بانوان فضیلتگرا فراوانند؛ بانوانی که با چنگ زدن به رشته ولایت الهی خود را از فرو رفتن در ارزش های خاکی رهانیدند و به مراتبی از درجات معنوی دست یافتند. گذر بر زندگی این فرزانگان زمینی و درک لحظههای آسمانی شدن آنان، درهای عروج را بر روی مشتاقان میگشاید و برای لحظاتی ما را با کمال یافتگان همراه میسازد. در این مقاله منظومهای از اختران را، که بر گرد ماهتاب فضیلتها جمع شدهاند، معرفی خواهیم کرد.
لحظه حضور
الا و ان قم الکوفة الصغیرة؛ الا ان للجنة ثمانیة ابواب ثلاثة منهما الی قم تقبض فیها امراة فی ولدی اسمها فاطمة بنت موسی و تدخل بشفاعتها شیعتی الجنة باجمعهم.
آگاه باشید که قم کوفه کوچک است؛ بدانید، بهشت هشت در دارد که سه در آن به سوی قم است. بانویی از فرزندان من در آنجا رحلت میکند که اسمش فاطمه دختر موسی است؛ به خاطر شفاعت او همه رهروان من وارد بهشت میشوند.
آن روز که صادق آل محمد(ص) در میان یاران این سخن را بر زبان راند، فرزندش امام کاظم (ع) کودکی خردسال بود. از آن روزها زمانی طولانی سپری شد و حضرت کاظم(ع) بعد از سالها تحمل زجر و اسارت به دیدار حق شتافت و بار سنگین امامت را به فرزندش علی بن موسیالرضا(ع) سپرد. دشمن خدا یگانه منبع انوار الهی را آرام نگذاشت و با ترفند شیطانی ولیعهدی، او را ناگزیر به مهاجرت به توس ساخت. سیل مهاجرت علویان و دیگر شیعیان از حجاز و ... در پی حضور امام رضا(ع) در ایران، موجب تقویت تشیع در این سرزمین شد. فاطمه معصومه (س) که داغ پدر بر قلبش سنگینی میکرد، رنج راه به جان خرید و به شوق دیدار برادر پای در مسیر ایران نهاد. بر اساس برخی اخبار ایشان در این مسافرت، تنها خادمی همراه داشتند. گروهی نیز همسفر بودن هارون یا حمزه برادر حضرت معصومه(س) را با ایشان قطعی میدانند. یکی از محققین بر خلاف آراء عموم معتقد است: حمزه برادر فاطمه معصومه(س) به قم نیامد و شاهزاده حمزه مدفون در قم با شش واسطه به امام موسی کاظم علیه السلام متصل میشود.
اما آنچه بیشتر مورد توجه پژوهشگران معاصر است روایت مربوط به حمله حرامیان بنیعباس به کاروان مهاجران است که در این واقعه 22 تن به شهادت رسیدند و حضرت فاطمه معصومه(س) نیز توسط آنان مسموم شد. این مطلب در حقیقت تایید روایتی است که همراهان حضرت در این سفر را تا حدود چهارصد نفر دانسته و به حمله حرامیان در ساوه نیز اشاره میکند. بیماری حضرت در ساوه آنچنان شدت یافت که وی را از ادامه سفر بازداشت. آل سعد که از سالها پیش دور از شرارت خلفا، در قم زندگی میکردند، به محض اطلاع از بیماری یادگار امام بر آن شدند وی را به قم انتقال دهند. موسی بن خزرج شبانه خود را به کاروان رساند، زمام شتر را گرفت، به سوی قم کشاند و نور دیدگان امام کاظم(ع) را در خانهاش جای داد. حضرت معصومه تمام هفده روزی را که در قید حیات بود به عبادت گذراند و آنگاه برای همیشه چشم بر هم نهاد و به دیدار خدا شتافت. وفات حضرت معصومه را در سال 201 هجری ثبت نمودهاند.
آل سعد با اندوه تمام، سردابی برای دفن بدن مطهرش حفر کردند، تا وی را بعد از غسل و کفن، در قبر قرار دهند. بحث این بود که، چه شخصی جسم مطهرش را در قبر بگذارد، سرانجام توافق شد، پیرمردی فرزانه و پرهیزکار این کار را انجام دهد. در این میان دو سوار که نقاب بر صورت داشتند از دور دیده شدند آنان به جمعیت نزدیک شده از مرکب به زیر آمدند و بر جنازه مطهر فاطمه (س) نماز گزاردند و وی را دفن کردند.
موسی بن خزرج بر تربت شریفش سایبانی از بوریا بر پا کرد و باغ بابلان (منطقه نسبتاً وسیعی) را به عنوان قبرستان وقف نموده، محل عبادتش را نیز برای مسجد در نظر گرفت.
محرمان حرم
هر چند قم از زمان های قبل مورد توجه شیعیان بود، اما رویکرد عمومی پس از وفات یا شهادت حضرت معصومه (س) روی داد. کثرت امامزادگان و بزرگانی که وجود منور وی را چون نگینی احاطه کردهاند، بهترین دلیل بر این مدعی است. تنها تا سال تالیف تاریخ قم حسن قمی (385 ه . ق) در مقبره بابلان بیست تن از امامزادگان به خاک سپرده شدند. قبر بانوان از این گروه، در داخل روضه معصومه(س) و مردها در خارج آن واقع شده است.
اسامی بانوان مدفون در داخل روضه حضرت معصومه به این صورت است:
1- زینب
این بزرگوار را برخی دختر امام جواد(ع) دانستهاند. او بعد از وفات حضرت معصومه(س) به قم آمد و گنبدی برمزارش ساخت. از احوالات و زندگی دختر بزرگوار امام جواد اطلاعی چندان در دست نیست. علامه حسن بن مطهر حلی در «المستجاد» و علامه طبرسی در «تاج الموالید» موقع شمردن دختران امام جواد(ع) نامی از وی به میان نیاوردهاند. اما حسن قمی در تاریخ قم که قدیمیترین کتاب درباره قم میباشد به ورود، ساختن گنبد، وفات و دفن وی اشاره نموده است.
2- ام محمد
در تاریخ قم از وی به عنوان دختر امام جواد نام برده شده است. مرحوم سید محسن امین در کتاب شریف اعیان الشیعه، در ترجمه اسحاق بن جعفر بن محمد(ع)، حکایتی از وی نقل کرده که کمال فضل و دانش او را نمایان میسازد. بنا بر نقل حسن قمی وی در حرم مطهر فاطمه معصومه (س) دفن شده است.
3- میمونه
این بانوی محترمه دختر امام کاظم (ع) است. در کتاب المجدی، ارشاد مفید، و المستجاد علامه حلی نامش را در میان دختران امام کاظم (ع) ثبت کردهاند. وی از جمله مدفونین در جوار حضرت معصومه(س) میباشند.
حسن قمی از میمونه و دو خواهر دیگرش (زینب و ام محمد) به عنوان دختران امام جواد(ع) نام برده است. و از آنجایی که چنین نام هایی در میان دختران امام جواد وجود ندارد سخن وی تضعیف میشود.
4- میمونه
او، دختر موسی المبرقع بن علی بن موسی بن جعفر است، بعد از بریهه، وفات یافت. میمونه از زنان عفیف و پرهیزکار بود. از اموال برادرش محمد، نیمی به ارث به او رسید و بنا بر وصیتش بعد از وفات در بیرون بقعه حضرت معصومه(س) دفن شد. و بر مزارش گنبدی مانند گنبد اول ساختند. بقعه متعلق به قبر وی در طرف شرق رودخانه و متصل به گنبد حضرت معصومه(س) است.
5- ام اسحاق
او از بانوان ممتاز شیعه شمرده میشود، و نزد محمد بن موسی بن محمد بن علی بن موسی الرضا(ع) به خدمت اشتغال داشت. محمد بن موسی از نخستین کسانی بود که از کوفه به جوار حضرت معصومه (س) مهاجرت کرد. او که از سادات رضوی بود در سال256ق در قم ساکن شد و در سال296 نیز وفات یافت. در فضیلت و عظمت ام اسحاق همین بس که بعد از وفات در کنار حضرت معصومه(س) به خاک سپرده شد. تاریخ قم (حسن قمی) آرامگاه او را متصل به قبر ام حبیب و در کنار قبر حضرت فاطمه معصومه(س) میداند.
6- ام حبیب
وی را مادر امکلثوم، دختر محمد، دانستهاند. او خدمتگزار ابوعلی محمد اعرج بن احمد بن موسی بود. و بعد از وفات میمونه چشم از جهان فرو بست. محل دفن ام حبیب را بقعه حضرت معصومه(س) نگاشتهاند.
7- ام قاسم
او دختر علی کوکبی است و بعد از میمونه و ام حبیب وفات یافت. محل دفن وی بقعه دوم در حرم مطهر حضرت معصومه(س) است.
8 - ام احمد
دختر موسی مبرقع است که بعد از وفات در جوار حرم حضرت معصومه(س) مدفون شد. برخی معتقد هستند وی همان ام محمد است.
مکان های دیگری نیز غیر از محدوده حرم به جایگاه خاکسپاری بانوان قبیله نور اختصاص یافته است. مانند: چهل اختران، خاک فرج، دروازه قلعه، چهار امامزاده، نجم آباد، خدیجه خاتون، قمرود، زآلون آباد، صرم، قهستان و وشنوه. این بانوان عبارتند از:
1- زینب
او را دختر موسی مبرقع میدانند. آن گونه که عباس فیض معتقد است ساختن گنبد بر مزار فاطمه معصومه(س) توسط این شخص انجام گرفته است. او بعد از تصرف در اموال برادر مرحومش قدرت مالی یافت و دست به مرمت مزار فاطمه معصومه(س) زد، در سال 325 رحلت کرد و در کنار قبر برادرش محمد بن موسی، در چهل اختران به خاک سپرده شد. البته این موضوع که ایا وی جدای از زینب دختر موسی بن جعفر(ع) است؟ یا در ذکر نسب آن دو، اشتباهی رخ داده و هر دو، یک شخص هستند جای تحقیق وجود دارد.
2- ام حبیب
او دختر احمد بن موسی بن محمد جواد بن علی بن موسی بن جعفر(ع) است. بر اساس نقل شجره طیبه، ام حبیب به همراه فرزندان برادرش محمد اعرج از کوفه به قم آمد و در قم ساکن شد. آن بانوی پرهیزکار، بعد از وفات در مشهد محمد بن موسی مبرقع یا بابلان دفن شد.
3- بریهه
او دختر ابوعلی است و همراه دیگر خواهرانش فاطمه، ام سلمه و ام کلثوم و نیز پدر گرانقدرش علی و عدهای دیگر از علویین در محل قبر مذکور( قبر پدرش) به خاک سپرده شدهاند.
4- بریهه
او را دختر جعفر بن امام علی الهادی(ع) ذکر کردهاند. وی از زنان پرهیزکار و مورد احترام مردم قم بود و همسرش موسی مبرقع فرزند امام محمد تقی (امام جواد) شمرده میشد. بریهه بعد از وفات در محله موسویان، نزدیک آرامگاه حمزة بن موسی بن جعفر و در کنار قبر همسر گرامیاش، به خاک سپرده شد.
5 - فاطمه
او دختر محمد بن احمد بن موسی مبرقع بن محمد بنعلی الرضا(ع) است و از راویان حدیث به شمار میرود. علامه نجفی از سید محمد غماری شافعی روایتی نقل میکند که نام این بانوی بزرگوار در سند آن به چشم میخورد. روایت چنین است:
عن فاطمه بنت الحسین الرضوی عن فاطمه بنت محمد الرضوی عن فاطمه بنت ابراهیم الرضوی عن فاطمه بنت حسن الرضوی عن فاطمه بنت محمد الموسوی عن فاطمه بنت عبدالله العلوی عن فاطمه بنت حسن الحسینی عن فاطمه بنت ابیهاشم الحسینی عن فاطمه بنت محمد بن احمد بن موسی المبرقع. عن فاطمه بنت الامام الحسن الرضا(ع) عن فاطمه بنت موسی بن جعفر(ع) عن فاطمه بنت الصادق جعفر بن محمد(ع) عن فاطمه بنت الباقر محمد بنعلی(ع) عن فاطمه بنت السجاد علی بنالحسین زینالعابدین(ع) عن زینب بنت امیرالمؤمنین(ع) عن فاطمه بنت رسول الله(ص) قالت قال رسول الله(ص):
الا من مات علی حب آل محمد مات شهیدا.
آگاه باشید هر که بر دوستی آل محمد بمیرد، شهید مرده است.
فاطمه در شب پنجشنبه سال 343 سرای خاکی را وداع گفت او در کنار بقعه موسی المبرقع، در چهل اختران قم، به خاک سپرده شد.
6 - صفورا
او از نوادگان علی بن ابیطالب(ع) شمرده شده و بقعهاش پشت بارگاه امامزاده خاکفرج قم واقع شده در کنارش عموی او (محمد) نیز دفن شده است. فیض او را دختر طیب از فرزندان عمر الاطراف بنعلی بن ابیطالب(ع) میداند. گنبد و حرم این بانوی پاکدامن در سال 378 ه.ق ساخته شد. گروهی نیز بر این باورند که عمر بنعلی بنابیطالب دو همسر برگزید که صفورا یکی از آنان است. نکته جالب این است که صفورا، به حروف ابجد برابر با عدد 378 یعنی سال وفاتش است. این احتمال وجود دارد که چون تنها، سال وفات این بانو معلوم بوده، مؤمنان به حروف ابجد روی آورده او را صفورا نامیدهاند.
7- خدیجه
بقعه وی در قریه «خدیجه خاتون» واقع شده است. در یکی از کتیبههای بقعه این عبارت نوشته شده است «ذکر القدیم اعلی و بالتقدیم اولی، امر بتجدید بناء مشهد المقدس مضجع المعصومه سیدة النساء خدیجه بنت الامام المعصوم جعفر بنالامام الباقر علی بنالحسین بنامیرالمؤمنین علی بنابیطالب علیهم الصلاة و السلام» و به این طریق نسب وی را به امام صادق(ع) رسانده است. عباس فیض که در زمینه قم شناسی از محققان ارجمند به شمار میرود در تالیف پربارش گنجینه آثار قم خدیجه را از نوادگان علی بنحسن العلوی العریضی و از دودمان علی بنجعفر میداند و میگوید:
آنچه که اهل محل درباره وی معتقدند که نامبرده فرزند بلافصل امام صادق(ع) و عمه فاطمه معصومه(س) است با هیچ مستند و منطقی وفق نمیدهد. برای این که در آن عصر هنوز موقع مناسبتی برای هجرت سادات و سکونتشان در روستاهای قم به وجود نیامده بود و در میان دختران امام صادق هم که با اختلاف سه تا شش تن نامبرده شدهاند اصولا خدیجه نامی وجود ندارد.
8 و9 - زینب، مریم
از این دو به عنوان دختران امام موسی بن جعفر(ع) نام برده شده است و در بقعه خدیجه خاتون دفن شدهاند. و نوشتهای که از بقعهای (روی خشت) به دست آمده با عبارت ذیل این نسب را بیان میدارد «هذا ضریح اولاد الامام المعصوم موسی بن جعفر(ع) و هما ...» بر روی خشت دوم چنین میخوانیم « ابن موسی علیهماالسلام و الاختین اسمهما و زینب و مریم بنتا الامام الشهید المطهر موسی بن جعفر علیهماالسلام».
بر کتیبه سنگی ایوان شرقی بقعه این عبارت دیده میشود:
«هذا مرقد المطهر المعصوم امام زادگان واجب التعظیم و التکریم شاهزاده عبدالرحمن و عبدالله و ابنا موسی بنجعفر علیه السلام و زینب خاتون و فاطمه خاتون و خدیجه خاتون، و مریم خاتون و رقیه خاتون بنات موسی بن جعفر علیهماالسلام».
البته امام موسی بن جعفر(ع) دختری به نام مریم نداشت از این روی احتمال میرود که به خاطر قداست نسب اشخاص تنها به آخرین نسب که طبیعتا به ائمه ختم میشود، اشاره شده باشد. بنابراین تمام این افراد احتمال دارد از نوادگان آن امام معصوم باشند.
اصل این بقعه در دوره ایلخانیان ساخته شده، ولی در دوره صفویه مرمت شده است.
10 و 11 - حلیمه، زینب
این بانوان نیز از نوادگان امام کاظم(ع) شمرده میشوند. شیخ مفید از حلیمه و زینب به عنوان دختران امام کاظم نام میبرد همچنین در «تاریخ موالید الائمه و وفیاتهم» نیز از این دو در بین دختران امام کاظم نام برده شده است.
محل دفن این دو در بقعه چهار امامزاده واقع، در قهستان قم در دو بقعه کنار هم است که یکی از آنها به حلیمه اختصاص دارد. بر روی صندوق مزارش کتیبهای که با صلوات کبیره و تاریخ «غره شهر جمادی الاولی سنة اثنتین و ثلاتین و الف من هجرة النبویة صلی الله علیه و اله العبد نور الله بن حبیب الله» مزین شده دیده میشود.
بر صندوق مزار دیگر، که به زینب، از نوادگان امام کاظم (ع) منسوب است، صلوات بر معصومین که چنین ختم مییابد، دیده میشود «... والحجة القائم الخلف الصالح الامام الهمام المنتظر محمد المهدی».
محمد، حسین، حلیمه و زینب، علویان خفته در این بقعهاند که همگی از نوادگان امام کاظم(ع) شمرده میشوند.
12- فاطمه
او دختر قاسم بن احمد بوده، همراه برادرش احمد بن قاسم بن احمد بنعلی بن جعفر الصادق(ع) در محله دروازه قلعه ساخته شده است. او مادر محمد عزیزی است؛ محمد عزیزی فرزند عبدالله بن حسین بن علی بن محمد بن امام (خیابان معلم، فلکه معلم) دفن شد. فاطمه در مقبره مالون مدفون است. بقعه این مقبره احتمالا در سال 708 ه ساخته شده است. حسن قمی نسب وی را چنین بازگو میکند: «سید محمد بنعبدالله عزیز بن حسین بنعلی بن محمد دیباج بن امام جعفر صادق و مادرش فاطمه بنت قاسم» سید در اواخر قرن سوم برای زیارت عتبات عالیات با کاروانی راهی بغداد شد. در نزدیکی نهروان با گروهی از راهزنان رو به رو شد و به قتل رسید. مهاجمان با بیرحمی سر از تن او جدا کردند، همراهان تن او را به قم آورده در نزدیکی مسجد رضائیه به خاک سپردند و پس از دفن بر مزار قبرش قبهای ساختند.
درباره فاطمه گاه نظرات متفاوتی دیده میشود برخی او را خواهر احمد بن قاسم بن احمد بنعلی بن جعفر بن محمد بنعلی بنالحسین یاد کرده و میگویند در جوار برادرش مدفون است و برخی او را فاطمه دختر احمد بن قاسم بن احمد بنعلی بنجعفر الصادق(ع)، همسر عبیدالله بنعزیز بن حسین بنعلی بن محمد دیباج بن محمد الصادق(ع) و مادر سید سربخش شمرده، آرامگاهش را در کنار مزار شاهزاده احمد بن قاسم، پدر گرانقدرش، دانستهاند.
13 ،...،16 - خدیجه، سکینه، فاطمه و رقیه
مزار این چهار تن در بقعهای، در قسمت شرقی شاهزاده طیب و طاهر در اراضی نجمآباد، واقع است. انتساب آنان به امام سجاد بر اساس لوح مزار آنهاست. احتمال میرود این بانوان از دختران ابوطالب محسن بن حسین بنعلی بنعمر بنحسن الافطس باشند چه قبر پدرشان نیز در همان نزدیکی است. این احتمال از آن جهت تقویت میشود که در بین دختران امام سجاد نامی از سکینه و رقیه برده نشده است.
17- رقیه
این بانوی پرهیزکار در بقعه شش امامزاده واقع در روستای قمرود قم آرمیده است. در آن مکان به غیر از وی، محمد، حسن، قاسم، حمزه و خالد نیز دفن شدهاند. نسب این امامزادگان به امام موسی کاظم(ع) میرسد. برخی از محققان احتمال دادهاند که (محمد، حمزه و خالد) فرزندان ابوجعفر محمد صورانی بن حسین بن اسحاق بن امام کاظم(ع) باشند.
18- سکینه
او را از نوادگان امام کاظم دانستهاند. احتمال دارد که او، سکینه دختر حسین بن محمد بنعلی بن قاسم بن عبدالله بن موسی کاظم(ع) باشد. سکینه، مادر سید مطهر فرزند علی بن سلطان محمد شریف است که در قم دفن شده است. محل قبر وی در سی کیلومتری شرق قم، نزدیک جاده کنونی قم - کاشان و در حوالی ویرانههای قاسمآباد، که کنار راه قدیم و نزدیک دهکده زالونآباد است، دیده میشود.
19- زینب
او در بقعه سلطان محمد، در روستای صرم دفن شده و از فرزندان با واسطه امام کاظم است این دهکده در جنوب شرقی قم قرار دارد.
20- معصومه
آرامگاه این بزرگوار در روستای کهک قهستان قم واقع شده و این بانو از فرزندان با واسطه موسی بن جعفر(ع) شمرده میشود. بنای این مزار مربوط به دوره صفوی است و تعمیر آن توسط شاه بیگم، بانوی نیکوکار دوره صفوی انجام یافته است، شاه بیگم در سال969 وفات یافت و طبق وصیت خود در حرم حضرت معصومه دفن شد.
21 و 22- ام سلمه، ام کلثوم
این دو دختران محمد بن احمد بن موسی مبرقع هستند و در چهل اختران دفن شدهاند، در کتیبهای که در ساختمان بزرگ کنار بقعه موسی مبرقع واقع شده، سال 851 نوشته شده است.
23 ،...،26 - شهربانو، حلیمه، رقیه، زینب
این بزرگان در امامزاده هادی که در قریه وشنوه در هشت فرسخی قم واقع است دفن شدهاند. این بقعه در شمال روستا قرار دارد و پانزده امامزاده را در خود جای داده است: «هادی و شهربانو» از نوادگان امام سجاد(ع)، «حلیمه و رقیه» از نوادگان امام محمد باقر(ع)، و «زینب» از نوادگان امام کاظم(ع) شمرده میشوند.
به گفته گروهی از پژوهشگران، شهربانو خواهر هادی، و بانوان بقعه، یکی پس از دیگری همسر وی بودهاند. بنای این مزار از یادگارهای دوره صفوی است.