یازده سال پس از آغاز جنگ هشت ساله تحمیلی رژیم بعث عراق علیه یران و سه سال پس از صدور قطعنامه 598 شوری امنیت و اتمام جنگ و در شریطی که دیکتاتور درنده حزب بعث همسیه جنوبی و متحد تمام عیار سالهی نه چندان دور خود یعنی کویت را مورد حمله قرار داده بود؛ حقانیت یران در دفاع مشروع از خود بری جامعه جهانی به اثبات رسید. «خاویر پرز دکوئیار»، دبیر کل وقت سازمان ملل متحد در آذر طی یک گزارش رسمی به شوری امنیت اعلام کرد که عراق در شهریور 9 به یران حمله کرده و متجاوز است. اعلام ینکه در جنگ تحمیلی، عراق آغازگر و مسؤول جنگ بوده است، یک پیروزی بزرگ سیاسی است. ین در حالی بود که نظام سلطه، بانی جنگ را میشناختند و حتی به کمک او شتافته بودند. آنان زمانی به خود آمدند که سلاحهی ارسالی به عراق، علیه خودشان به کار گرفته شد و عراق، منطقه خلیج فارس را درگیر جنگی مهیب و عظیم کرد. متجاوز بودن عراق، گرچه بسیار دیر اعلام شد، اما از پیروزیهی مهمی است که در تاریخ کشورمان به عنوان واقعهی بزرگ ثبت شده است.
با گذشت 18 سال از پیان جنگ هشت ساله یران وعراق که 26 سال پیش در چنین روزهیی آغاز شد، پرونده ین جنگ که طولانیترین جنگ کلاسیک در قرن بیستم، بود موضوعی است که هنوز مفتوح است و به طور کامل به تاریخ نپیوسته و مسیل مختلفی در رابطه با آن هنوز مبهم و حل نشده باقی مانده است. از موضوعات اساسی حل نشده در ین خصوص، مسأله خسارتهی وارد شده در ین جنگ به یران و وضعیت حقوقی روابط میان دو کشور است.
همزمان با پیان جنگ یران و عراق که بر اساس قطعنامه 598 سازمان ملل، بغداد آغازگر آن شناخته شد، بحثهی مربوط به غرامت جنگی یران از عراق نیز مطرح شد. دولت سازندگی آقی هاشمی رفسنجانی، رقم خسارتهی وارده به یران را معادل هزار میلیارد دلار عنوان کرد و سازمان ملل ین رقم را به 200 میلیارد دلار کاهش داد. با ین همه نه دولت یران اقدام عملی بری دریافت غرامتهی خود کرد و نه حکومت صدام حسین در صدد جبران خسارتهی وارده به یران برآمد. در سالهی پیانی حکومت صدام نیز که عراق زیر تحریمهی شدید اقتصادی قرار داشت، یرانیان بحث درباره غرامت گرفتن از دولت فقر زده بغداد را کاری بیهوده تصور میکردند که احتمال داشت به قیمت از دست رفتن همیشگی غرامتها منجر شود.
در واقع اگر بحث درباره غرامتهی جنگی در زمان صدام مطرح نمیشد به واسطه روابط تیره دو کشور بود و حال نیز که ین موضوع به بیگانی سپرده شده به علت روابط دوستانه تهران با اولین دولت پس از صدام است که طیف عمدهی از اعضی آن را شیعیان نزدیک به یران تشکیل میدهند.
اما فقط بحث غرامتهی یران از عراق نیست که از دستور کار دو کشور خارج مانده است. از زمان پذیرش قطعنامه 598 توسط عراق و پس از چندی، یران که به جنگ 2هزار و 900 روزه خاتمه داد، دو کشور به لحاظ حقوقی در حالت ترک جنگ و آتشبس قرار دارند و برخلاف روابط دوستانهی که ینک یران و عراق با یکدیگر دارند، تا کنون هیچ قرارداد صلحی میان تهران و بغداد به امضاء نرسیده است.
از جمله دیگر مسیلی که میان یران و عراق در وضعیت بلاتکلیفی قرار دارد؛ وضعیت حقوقی روابط دو کشور است که قبل از جنگ بر اساس قرارداد الجزیردر سال 1975 میلادی تنظیم شده بود. در زمستان این سال ـ یعنی کمتر از پنج سال پیش از حمله عراق به یران ـ جلساتی بری تنظیم قرار داد مودت میان دولت یران و عراق با میانجیگری الجزیر آغاز شده بود.
به موجب اعلامیه مشترک محمدرضا پهلوی و صدام حسین در الجزیره ـ پایتخت الجزایر ـ تهران و بغداد توافق کردند که مرزهی آبی خود را بر اساس خط فرضی که از عمیقترین قسمت قابل کشتیرانی بستر اروندرود (شط العرب) عبور میکند، تعیین کنند.
چند ماه بعد، عباسعلی خلعتبری، وزیر امور خارجه یران، و سعدون حمادی، همتی عراقی وی، در حضور عبدالعزیز بوتفلیقه، رییس جمهور فعلی الجزیر و وزیر امور خارجه وقت ین کشور، با هدف اجری اعلامیه سران دو کشور آن زمان ، عهدنامه مربوط به مرز مشترک و حسن همجواری میان یران و عراق را در بغداد به امضا رساندند.
بر اساس مفاد ین عهد نامه، یران و عراق بید بر اساس پروتکل قسطنطنیه و صورتجلسههی کمیسیون تعیین مرز آن، مرزهی سرزمینی خود را تعیین کنند. مذاکرات پروتکل قسطنطنیه را میزا تقی خان امیر کبیر، صدر اعظم وقت ناصرالدین شاه قاجار، پیش از فروپاشی امپراتوری عثمانی و تشکیل کشور عراق با دولت عثمانی انجام داده بود. مرز آبی دو کشور و حدود کشتیرانی در اروندرود (شط العرب) و برخی موضوعات دیگر بر اساس همین عهدنامه تعیین شد.
در حالی که مفاد زیادی از عهدنامه 1975 الجزیره از جمله تعیین دقیق مرزها هنوز به اجرا درنیامده بود، نیمروز 31 شهریور 1359 خورشیدی، صدام حسین در تلویزیون دولتی عراق ظاهر شد و با پاره کردن نسخهی از قرار داد الجزیره و خروج یکجانبه از ین پیمان، حمله به ایران را آغاز کرد.
برخی کارشناسان میگویند هشت سال جنگ یران و عراق و بلافاصه پس از آن حمله صدام به کویت که جنگ اول خلیج فارس را در پیآورد و متعاقب آن تحریمهی شدید بینالمللی علیه عراق، دولت ین کشور را چنان گرفتار کرد که فرصتی به تهران نداد تا زمینهی بری گفتگو و مذاکره درباره اجری عهدنامه 1975 بیابد. موضع عراق درقبال عهدنامه 1975 تا به امروز نیز پس از 26 سال از خروج یکجانبه ین کشور از آن چندان مشخص نیست.
تنها واکنش به موضوعات فوق، از جمله موضوع غرامت از سوی عبدالعزیز حکیم بود که گفته؛ بود کشورش «بید» غرامت جنگ هشت ساله را به یران بپردازد؛ لیکن همین اظهار نظر خشک و خالی نیز با انکار بعدی رئیس جمهور ین کشور مواجه گردید و جلال طالبانی اظهار داشت که دولت عراق هیچ تعهدی در خصوص پرداخت غرامت به یران ندارد. جالب آنکه در آن زمان سخنگوی وزارت امور خارجه یران گفت که بحث تشکیل دادگاه صدام حسین و طرح شکایت از او اولویت بیشتری نسبت به درخواست غرامت مالی از عراق دارد و بحث غرامت «فعلاً» مطرح نیست.
مهمترین اتفاقی که در سال هی اخیر در روابط دو کشور به طور رسمی و حقوقی رخ داده است، انتشار بیانیه وزری امور خارجه یران و عراق است که طی آن ایران و عراق، صدام حسین و مقامات پیشین حکومتش را آغازگر جنگ دو کشور در سال 1359 خورشیدی معرفی کردند و خواستار محاکمه او شدند.
پیش از این، برخی مقامات حکومت تازه عراق نیز همچون دولتمردان ایرانی، صدام حسین را مسبب جنگ هشت سالهی دانسته بودند که بر اساس گزارشها به کشته شدن حدود یک میلیون نفر از شهروندان دو کشور منجر شد. اما این نخستین بار بود که بغداد در اقدامی رسمی و مشترک با تهران، رئیس جمهور پیشین عراق را «تجاوزگر» و مسئول جنگ دو کشور اعلام میکرد.
با ین همه، موضوع حمله صدام به یران نیز در جریان دادگاه وی و دیگر متهمان حکومت بعثی به فراموشی سپرده شد و کیفر خواستی که یران بری دادگاه صدام فرستاده بود هرگز درین دادگاه مطرح نشد. کوتاهی و سهل انگاری دستگاه دیپلماسی کشور هر چند واکنش منتقدان را در پی داشته است؛ اما نه در دولت سازندگی هاشمی رفسنجانی ونه در دولت اصلاحطلب سید محمد خاتمی و نه در چند مدت سپری شده از دولت عدالت خواه محمود احمدی نژاد ،اقدام مناسب و در خور توجهی در ین رابطه انجام نگرفته است.
جستجو در قاموس نور