ضرب المثل های فارسی، آینة فرهنگ و تاریخ اندیشة ایرانیان است. بسا مَثَل هایی که در کوتاه ترین عبارت و ساده ترین کلمات، تجربة چندین قرن زندگی مردمی را در تلخی ها و شادکامی ها در خود به امانت نگه داشته باشند. به لحاظ معرفتی و دانشوری نیز پاره ای از این مثل های رایج و سائر، جهانی از درک و فهم و دانش اند. راز ماندگاری امثال و حکم را باید در محتوای غنی و قالب هنری آنها جست. به واقع، تمثیلات ملّی، حامل جهان معرفتی و فرهنگی مردم یک سرزمین است و بدین رو هیچ محققی برای مطالعه در فرهنگ ملتی، بی نیاز از مراجعه به مجموعه های مکتوب و شفاهی ضرب المثل ها نیست. در بازکاوی دفاع هشت ساله مردم ایران نیز جا دارد تا نیم نگاهی به این مجموعة ارزشمند بیندازیم تا شاید بتوان از این منظر نیز رفتار ایرانیان را در مواجهه با بدخواهان و زشت سیرتان دید و بررسید.
آری؛ دفاع مقدس، فقط یک واکنش ملّی نبود که تنها از همین منظر نگریستنی باشد؛ بلکه بیش از ملّیت و خاک و نژاد، مبتنی بر باورهای قلبی انسان مسلمان به آموزه های دینی و ارکان حیات معنوی بود. با وجود این، عنصر ایرانی نیز در این واکنش مقدس، بی نقش و اثر نبود و اگر کسی بگوید دفاع مقدس، همة قابلیت های ایرانی مسلمان و شیعه را در عرصة حیات معنوی بارور کرد، پذیرفتنی است. برای مطالعة روحیات و رفتارشناسی مردم مسلمان ایران در هشت سال دفاع قداست بارشان، منظرهای مختلفی را می توان گشود که بررسی ضرب المثل های فارسی یکی از آنها است. بدین رو آنچه در ذیل می خوانید، ذکر برخی مَثَل های رایج در زبان فارسی است که حاکی از تجربه ها و آموخته های مردم ایران در مسئلة جنگ است و همة این تجربه های ارزشمند و بشکوه در دفاع مقدس این مرز و بوم، تبلور یافت. در واقع می توان مدعی شد که تجربه های مردم کشوری در هر امری، سرمایة آنان در مواجهه با رویدادهای فردی و اجتماعی زندگی است و این تجربه ها گاه در قالب شعر و گاه ضرب المثل و گاه مدخل های فرهنگنامه ها می تابد و البته گاه نیز در صندوق سینه ها خاک غربت می خورد.
1. «جنگ از الفاظ خیزد، وز معانی آشتی»1
هر گاه جنگی رخ داد، هر دو سوی جنگ یا یکی از دو سوی آن، اهل معنا و معرفت نیست؛ زیرا هرگز میان مردمی که از ظاهر دنیا گریخته و نقبی به درون عام معنا زده اند، نزاعی در نمی گیرد. چنین است که سعدی نیز می گفت هزار درویش در گلیمی بخسبند و دو پادشاه در اقلیمی نگنجند. (2) دفاع سراسرِ جوانمردانة مردم مسلمان ایران در برابر وحشیانه ترین هجوم قرن نیز از نوع جنگ های است که لفظ پرستانِ دنیادوست با معناگرایان دارند.
2. «جنگ از سرِ شُخم، آشتی از سرِ خرمن»
این ضرب المثل، نشانی مردمی را می دهد که هنگام کار و سختی، سر جنگ دارند، اما هنگام چینش محصول، سهم خواهی می کنند. فرهنگ ایرانی، کسانی را که چنین منش و روشی دارند سرزنش می کند. به راستی که دفاع مقدس، از این گونه شماتت ها و سرزنش ها بری است؛ زیرا در روزگار سخت دفاع، همگی حضور یافتند و در پایان نیز همة آحاد مردم، طعم شیرین غیرت و ایستادگی را چشیدند. رزمندگان جنگ از همة طبقات اجتماعی بودند و از عامی ترین تا فرهیخته ترین شهروندان ایرانی در جبهه ها حضور رساندند تا خوشه خوشه بر خرمن عزت خود بیفزایند.
به واقع باید دفاع مقدس را مصداق یکی دیگر از امثال سائره دانست که می گوید: «وقت شادی در میان، وقت جنگ اندر کنار». این ضرب المثل، قدرت بیشتری برای نشان دادن ماهیت جنگ تحمیلی دارد؛ زیرا مردم مظلوم و مسلمان ایران در غم و شادی، یکدیگر را رها نکردند و اکنون نیز بسی کمتر از آنچه سزاوار و سهمشان است، خواستارند.
3. «جنگ اول به از صلح آخر»
صلح، نیکو است، اما اگر مقدمه و زمینه ساز جنگی دیگر نباشد. صلحی که خود آبستن جنگ است، بهتر از جنگی نیست که نوید صلح پایدار می دهد. این سخن، فلسفة اصرار مردم ایران و پیشوای فقیدش(ره) در همة سال هایی بود که دیگران سخن از صلح می گفتند و ایران عزم جنگ تا رفع فتنه داشت. رزمندگان ایران و فرماندهان دفاع مقدس، نیک می دانستند که صلحی که همچون اصل جنگ تحمیلی باشد، چندان نمی پاید و زودا که به جنگی دیگر بینجامد. بدین رو همة همّ و نیروی خود را صرف آن کردند که این «جنگ اول» را به جایی برسانند که جز صلح دائمی را ثمر ندهد.
4. «جنگ را شمشیر می کند، معامله را پول»
این سخن بدان معنا است که در جنگ باید جنگجو و دلاور بود و در تجارت، اهل معامله. عکس آن، یعنی جنگجویی در تجارت، و معامله گری در جنگ، به زبونی و زیان می انجامد. اقتضای مقاومت دلیرانه آن است که تکیه بر شمشیر خود کرد و معامله را گذاشت برای آنان که در اندیشة مال اندوزی و ثروت افزایی اند. آری؛ در جای خود و در وقت لازم، از معامله و تجارت پیشگی هم گریزی نیست؛ اما این دو، عرصه های جدا از هم دارند و نباید در کار یکدیگر دخالت کنند. آفت دفاع، سپردن سرنوشت آن به دست کسانی است که جهان را بازار می بینند و در همه حال آمادة معاملات خرد و کلان اند. اگر دفاع مقدس، شرف افزود و عزت آورد، از آن رو بود که بر شمشیر شجاعت و غیرت تکیه داشت، و تجارت را به اهل و زمانش سپرده بود.
تیغ چوبین را مبر در کارزار
بنگر اول، تا نگردد کارْ زار
5. «جنگ را باشد دو سر: یا فتح باشد یا شکست»
پیر راحل(ره) می گفت: «ما مأمور به تکلیفیم نه نتیجه.» زیرا نیک می دانست که جنگ و دفاع، فراز و نشیب دارد و در همة صحنه ها توأم با پیروزی های ظاهری نیست؛ چنان که از مولا(ع) نیز نقل شده است که: إنَّ الْحرْبُ سِجالٌ؛(3) یعنی جنگ را فراز است و نشیب. این مَثَل، به گونه ای دیگر نیز ثبت شده است: «جنگ، برد و باخت دارد.»(4) این مثل ها و بیانات، گویای آن است که رزمندگان نباید هماره توقع ظفرمندی در همة مراحل جنگ را داشته باشند؛ بلکه آنچه حتمی است پیروزی نهایی در پایان مقاومت است. به قول حافظ:
صبر و ظفر، هر دو دوستان قدیم اند
بر اثر صبر، نوبت ظفر آید
6. «جنگ زرگری میانجی ندارد»
آنان که آن روزهای سرخ را به یاد دارند، به خاطر می آورند که هر روز و از هر سو میانجی های غربی و شرقی، می آمدند تا بر آتش مقاومت ایران، آب سرد تسلیم بریزند. اما چنان نشد که آنان می خواستند؛ زیرا آن دفاع غیرتمندانه از سر سودجویی و زرگری مآبی نبود که با آمد و رفت میانجیان فرو نشیند و کار را در نیمه رها کند.
پی نوشت ها:
1. همة ضرب المثل های این نوشتار برگرفته از دو منبع زیر است: ابراهیم شکورزادة بلوری، دوازده هزار مثل فارسی، انتشارات آستان قدس رضوی، چاپ اول/ 1380، ص370- 368؛ سید محسن موسوی، ماه در آب، انتشارات دارالحدیث، حرف«ج».
2. گلستان.
3. وسائل الشیعه، ج15، ص96.
4. شاملو، کتاب کوچه، ج11، ص296.
جستجو در قاموس نور