قسمت دوم
اشاره
«... نقشة قدرت های بزرگ و وابستگان آن ها در کشورهای اسلامی این است که این قشرهای مسلم را که خدای تبارک و تعالی بین آن ها اخوت ایجاد کرده است و مؤمنون را به نام اخوت یاد فرموده است از هم جدا کنند، و به اسم ملت ترک، ملت کرد، ملت عرب، ملت فارس از هم جدا کنند؛ بلکه با هم دشمن کنند و این درست برخلاف مسیر اسلام و مسیر قرآن کریم، تمام مسلمین با هم برادرند و برابرند، و هیچ یک از آن ها از دیگری جدا نیستند، و همة آن ها زیر پرچم اسلام و زیر پرچم توحید باید باشند. این هایی که با اسم ملیت و گروه گرایی و ملی گرایی بین مسلمین تفرقه می اندازند، این ها لشکرهای شیطان و کمک کارهای به قدرت های بزرگ و مخالفین با قرآن کریم هستند»[1].
بی شک طی قرون گذشته، مجاهدان و اندیشمندان بزرگ از ملیت های مختلف بودند تا نقشة قدرت های بزرگ و وابستگان آنان را نقش بر آب کرده و در راه اعتلای کلمة توحید بر محور یگانگی خداوند و رسالت نبی مکرم اسلام(ص) گام های مؤثری برداشتند. در شمارة گذشته به معرفی چند تن از این منادیان وحدت پرداختیم.[2]
آیت الله العظمی سید حسین بروجردی
سید حسین، فرزند حاج سید علی، در سال 1292 ق، در بروجرد متولد شد.
سید حسین پس از طی دوران کودکی، جامع المقدمات، سیوطی، منطق، گلستان سعدی، صرف، نحو، فقه و اصول را در زادگاه آموخت و سپس عازم اصفهان گردید. مدتی در دروس بزرگان و علمای اصفهان تلمذ نمود. او پس از بازگشت به بروجرد و توقف کوتاهی در آن جا، در 1320 ق به حریم امیرالمؤمنین علی(ع) مشرف گشت. وی که مجتهدی جوان به شمار می آمد، پس از 8 سال تحصیل و تحقیق در سال 1328 ق به زادگاه خویش بازگشت.[3]
سرانجام ایشان پس از 70 سال تلاش و خدمت در عرصه های گوناگون به ویژه در راه وحدت فرق اسلامی و اتحاد عمومی، در صبح روز پنج شنبه دهم فروردین ماه 1340، در حالی که 88 بهار زندگی را پشت سر می گذاشت چشم از جهان فرو بست و ملتی را در غم فقدان خویش عزادار نمود.
مقبره ایشان در قسمت بالاسر حرم مطهر حضرت معصومه(س) جنب درب ورودی مسجد اعظم قرار دارد.
اندیشه ها
ـ ایشان تلاش می کرد تا زمینه را برای پخش و انتشار معارف اهل بیت((ع)) در میان برادران اهل سنت فراهم کند و معتقد بود که این کار جز با ایجاد حُسن تفاهم امکان پذیر نیست. توفیقی که آن مرحوم در طبع برخی کتب فقهی شیعه در مصر به دست خود مصریان در اثر حُسن تفاهمی که به وجود آورده بود کسب کرد، از مهم ترین موفقیت های علمای شیعه است.[4]
ـ ایشان بر کتب و آرای فقهی علمای اهل سنت تسلّط عجیبی داشت. او در اثر مطالعات و تحقیقات گسترده ای که در این وادی داشت، به این نتیجه رسیده بود که با آگاهی از محتوای روایات و فتاوای رایج اهل سنت در زمان امامان معصوم((ع))، بهتر، راحت تر و دقیق تر می شود محتوای روایات و منظور فرمایشات ائمة معصومین((ع)) را دریافت. در همین راستا جملة معروفی از ایشان نقل است که: «فقه شیعه در حاشیة فقه اهل سنت است».[5]
این جملة معظم له بیانگر غنای فقهی شیعه و تفوق آن بر فقه زمان صدور روایت است؛ زیرا در طول تاریخ زندگانی معصومین((ع))، شیعیان جز چند سال بیشتر حکومت نداشتند و اغلب حکومت، در دست بنی امیه و بنی عباس و مخالفین اهل بیت((ع)) بود، و فتاوای اهل سنت در میان مردم رواج داشت. محدثان و اصحاب امامان((ع)) نیز با توجه به فضای حاکم بر جامعة آن روز از ائمه((ع)) سؤال می کردند و امامان((ع)) هم با توجه به همین معنا پاسخ می دادند.
به عبارت دیگر فقه شیعه ناظر بر فقه اهل سنت است؛ زیرا جواب ها و فرمایشات امامان((ع)) ناظر بر فتاوای فضای حاکم می باشد، این سخن برای فقها راه گشاست که هنگام فتوا دادن به فضای حاکمِ زمانِ صدورِ روایت توجه و دقت کنند.
ـ آیت الله بروجردی(ره) سعی داشت تا به ادلّة اهل سنت دست یابد و موضوع و مسئله را درست بررسی و ریشه یابی نماید.
ـ ایشان وحدت میان مذاهب را از وظایف حیاتی هر عالم شیعی می دانست و به همین جهت علاقه مند بود تا حُسن تفاهمی بین شیعه و سنی برقرار شود تا از طرفی وحدت اسلامی که منظورِ بزرگ این دین مقدس است، تأمین گردد و از طرف دیگر شیعه، فقه شیعه و معارف شیعه آن طور که هست، به جامعة تسنّن که اکثریتِ مسلمانان را تشکیل می دهند معرفی شود.
تلاش ها
ـ حمایت، کمک و همکاری با دارالتقریب بین المذاهب الاسلامیة.
ـ ارتباط مکاتبه ای با شیوخ وقت الأزهر مصر؛ شیخ عبدالمجید سلیم و بعد از وی شیخ محمود شلتوت.
ـ گماردن نمایندگانی به عنوان رابط میان خود و دارالتقریب مانند مرحوم شیخ محمد تقی قمی.
ـ دستور جمع آوری طُرق و سلسله اسناد حدیث ثقلین.
ـ ارسال نامه ای به ملک سعود پادشاه وقت عربستان، با هدف برگزاری مراسم مشترک کنگرة بزرگ حج، طبق روایات و مبانی مشترک مورد قبول شیعه و سنی، که محتوای آن حدیث مفصلی از امام صادق(ع) بود و حدود 400 حکم از احکام مربوط به مناسک حج را در برداشت.
ثمرة اقدامات و تأثیر آن
ـ آشنا شدن بسیاری از شخصیت های برجستة دارالتقریب با فقه و مبانی شیعه.
ـ برقراری روابط دوستانه و علاقه مندانه با شیوخ وقتِ الأزهر مصر، که پس از آن نامه های زیادی مبادله گردید.
ـ فتوای تاریخی شیخ شلتوت، در به رسمیت شناختن مذهب شیعه و تشکیل کرسی تدریس مستقل در دانشگاه الأزهر برای آن.
شیوة پیشنهادی آیت الله العظمی بروجردی(ره) پیرامون وحدت بین مذاهب
به طورخلاصه می توان گفت که شیوة پیشنهادی ایشان این بود که موارد اختلافی میان شیعه و سنی، در دو نکتة اساسی نهفته است: یکی جانشینی پیامبر(ص) و امامت و رهبری مسلمانان است و دیگر اینکه بعد از رحلت پیامبر(ص) مسلمانان در عمل به احکام، به چه کسی رجوع نمایند.
اولاً تجربه نشان داده که طرح این سری از مسائل، همیشه سبب دردسر و اختلاف شدید و منشأ سوءاستفاده های دشمنان بوده است.
ثانیاً آنچه امروز خیلی مهم است و می تواند نقطة مشترک میان شیعه و سنی باشد، بعد از کتاب آسمانی قرآن، محوریت اهل بیت(ع) است که دلیل آن حدیث «ثقلین» می باشد و از طریق فریقین با سلسله سند صحیح، نقل شده است و همه هم آن را قبول دارند.
هدف ایشان از وحدت اسلامی، هرگز این نبود که یک گروه در گروه دیگر هضم شود و همة آن ها یک گروه و یک فرقه شوند؛ بلکه تأکید داشت با بیان نقاط مشترک همة گروه ها، دوستی، محبت و صمیمیت در میان آن ها به وجود آید و همه در برابر دشمنان اسلام به ید واحده تبدیل گردند. در نظر مرحوم آیت الله بروجردی(ره)، نیل به این هدف مقدس، از راه تمسک به حدیث ثقلین و معرفی امامان معصوم(ع) به عنوان مصداق بارز اهل بیت(ع)، بهترین، آسان ترین، کم هزینه ترین و معقول ترین راه می باشد.
شیخ محمود شلتوت
شیخ محمود شلتوت فرزند شیخ محمد در 5 شوال سال 1310 ق در مصر، استان بحیره،[6] روستای منشاة بنی منصور از توابع بخش ایتای البارود متولد شد.
او پس از خواندن دروس ادبیات و حفظ کل قرآن کریم، در سال 1328 ق به دانشکدة اسکندریه رفت.[7] در سال 1340 ق به عنوان دانشجوی نمونة دانشکده معرفی شد و پس از اتمام تحصیلات در سال 1341 ق به عنوان استاد در همان دانشکده مشغول تدریس گشت. در 1360 ق برای تدریس به دانشگاه الأزهر دعوت گردید. شیخ محمود پس از 19 سال به قائم مقامی الأزهر درآمد و نهایتاً در سال 1383 ق به عنوان رییس دانشگاه از طرف دولت مصر انتخاب شد.
سرانجام این شخصیت بزرگ اسلام در تاریخ 27 رجب المرجب 1383 ق پس از 73 سال تلاش در راه وحدت و تقریب امت مسلمان، به دیار باقی شتافت. مهم ترین هدف اساسی وی، دوری و مبارزه با تعصبات فرقه ای و مذهبی بود.
اندیشه ها
ـ شیخ شلتوت کتاب خدا و سنت رسول الله(ص) را وجه اشتراک همة مذاهب می دانست.
ـ ایشان با اتکاء به آیة شریفة ((وَ اعْتَصِمُوا بِحَبْلِ اللّهِ جَمیعًا وَ لا تَفَرّقُوا))[8] می گفت: «خداوند از مطلق تفرقه در قرآن نهی کرده است که شامل تفرقه به سبب تعصب نیز می شود. حدیثی صحیح می گوید: "لا عصبیة فی الاسلام؛ در دین اسلام تعصب وجود ندارد"».[9]
ـ در نگاه او کسی که به فقه اشتغال دارد، سزاوار نیست که تنها به یک مذهب بسنده کند؛ بلکه باید در هر مسئله ای به آنچه نزدیک تر به دلالت کتاب و سنت استوار است معتقد باشد.[10]
موانع وحدت از نظر شیخ شلتوت
1. تعصبات مذهبی: اختلافاتی که منجر به تعصبات مذهبی و جمود فکری می شود، رشتة پیوند مسلمانان را قطع و دشمنی و کینه را در دل ها می باوراند.[11]
2. سوءاستفادة دشمن: خداوند متعال از امت اسلامی خواسته است که وحدت کلمه داشته باشند که (در غیر این صورت) کشورهای استعمارگر از تفرقة مسلمانان بهترین بهره برداری را به نفع خود می کنند.[12]
3. توطئة استعمار در راه وحدت: استعمار هیچ گاه راضی نمی شود امت اسلام به طور یکپارچه درآید؛ زیرا می داند که در آن صورت، امت واحد در مقابل مطامع آن ها خواهند ایستاد. در این باره مرحوم میرزا خلیل کمره ای خاطره ای از شلتوت نقل می کند که هر مسلمانی به عمق توطئه های استعماری پی می برد؛ وی می نویسد:
اینجانب در سفر به مصر، دو نوبت با شیخ شلتوت دیدار داشتم و در این دیدار، ایشان رازی را برای ما فاش نمود. ایشان فرمود: «من از دیر زمان، حدود سی سال قبل درصدد دیدن فقه امامیه برآمدم و از عراق و ایران کتاب های فقهی امامیه را خواستم، ولی تا این اخیر که مصر از زیر زنجیر استعمار بیرون آمد، کتاب ها نمی رسید و سانسور می شد امّا بعد از فتح کانال، کتب شما آمد و من مطالعه کردم، حجّت بر من تمام شد و آن فتوا[13] را دادم، بدون اینکه تحت تأثیر هیچ مقامی یا سخنی بروم».[14]
4. نویسندگان ناآگاه: یکی از گروه هایی که نقش کلیدی در راه وحدت اسلامی دارند، نویسندگان هستند. محققان و نویسندگان در هر کشوری می توانند مردم را به سوی وحدت فرا خوانند.
تلاش ها
ـ صدور فتوای تاریخی، مبنی بر جواز پیروی از مذاهب ریشه دار و اصیل اسلامی، که شیعة دوازده امامی هم جزء آن هاست.
ـ تدریس فقه شیعه در کنار مذاهب اهل سنت به هنگام ریاست در دانشگاه الأزهر.
ـ برگزاری مراسم روز عاشورا در صحن دانشگاه الأزهر.
ـ تأسیس آکادمی تحقیقات اسلامی؛ در این مؤسسه نمایندگان تمام مذاهب اسلامی گرد هم می آیند و دربارة موضوعات مختلف اسلامی به بحث و بررسی می پردازند.
ـ پیشنهاد پاکسازی و زدودن خرافات و بدعت ها از کتب دینی، به کمیتة فتوای الأزهر.
ـ ارائة پیشنهاد نگارش کتابی علمی در پاسخ به اسرائیلیاتی که در کتب تفسیری متداول بین مسلمانان موجود است ـ و مردم آن ها را معانی و تفسیر قرآن کریم می پندارند، در حالی که بر صحیح بودن آن ها نه حدیثی وجود دارد و نه عقل آن را می پذیرد ـ به کمیتة فتوای الأزهر.
ـ اهتمام و کوشش او در راه آزادی سرزمین قدس. مقابله با کسانی که به هر نحو و صورتی از رژیم اسرائیل حمایت می کردند.
ـ پیشنهاد شریک نمودن تشیع و تسنن در دارالتقریب مذاهب اسلامی و استفاده از واژة مذاهب اسلام به جای تعابیری چون فرقه، طایفه و....
ـ 17 سال عضویت در دارالتقریب و تلاش خستگی ناپذیر در جهت تقریب شیعه و سنی.[15]
ـ خواندن نماز یومیه پشت سر علامه کاشف الغطاء؛ شیخ محمود شلتوت در سفری که به قدس شریف، برای شرکت در کنفرانس اسلامی فلسطین داشت، به همراه دیگر علما نماز جماعت را به امامت آیت الله کاشف الغطاء خواند. وی این صحنة زیبا را که سنی و شیعه در صفی واحد ایستاده اند، این گونه توصیف کرد:
«چه زیباست سیمای مسلمانان که نمایندگان آنان در کنفرانس اسلامی فلسطین در مسجد الاقصی جمع شدند و با یکی از مجتهدین شیعة امامی، استاد با فضیلت شیخ محمد حسین آل کاشف الغطاء نماز جماعت خواندند، بی آنکه فرقی باشد میان کسی که خود را سنی می نامد و یا کسی که خود را شیعه می خواند و همگی صفوف واحدی را پشت سر یک امام تشکیل دادند که پروردگار واحدی را می خوانند و به سوی یک قبله روی دارند».[16]
ـ حکم به برتری برخی از آرای شیعه بر بعضی از آرای عالمان اهل سنت؛ او در این زمینه می گوید: «هر پژوهشگر حقیقت خوان و منصف در بسیاری از اوقات، قوت دلیل مذهب شیعه را در می یابد».[17]
ـ موضع گیری در مقابل وهابیت نسبت به حکم مشرک بودن کسانی که دور ضریح پیامبر(ص) و ائمة معصومین((ع)) طواف کرده و آن را می بوسند.
ـ تأسیس فقه مقارن؛ یکی از اقدامات مهم شیخ، تأسیس فقه مقارن در دانشگاه الأزهر بود. او که به هیچ عنوان تعصب مذهبی نداشت، حرف حق را از هر مذهبی که بود قبول می کرد. وی دربارة تأسیس کرسی فقه مقارن می گوید: «... و این هم دانشگاه الأزهر که براساس تقریب بین مذاهب اسلامی تسلیم گشت و مقرّر داشت که فقه شیعه و سنی هر دو براساس دلیل و برهان بدون هیچ گونه تعصبی تدریس شود».[18]
متن حکم مهم و تاریخی مفتی دانشگاه الأزهر مصر، شیخ محمود شلتوت
در روز با برکت 17ربیع الاول سال 1378 ق، هم زمان با میلاد پیامبر اکرم(ص) و حضرت امام صادق(ع) رئیس فقه جعفری، با حضور نمایندگانی از مذاهب شیعة امامی، زیدی، حنبلی، شافعی، مالکی و حنفی، شیخ محمود شلتوت، فتوایی مبنی بر جواز پیروی از مکتب تشیع را صادر نمود. متن فتوا به این صورت است:
«آیین اسلام، هیچ یک از پیروان خود را ملزم به پیروی از مکتبی معین ننموده؛ بلکه هر مسلمان می تواند از هر مکتبی که به طور صحیح نقل شده و احکام آن در کتب مخصوص به خود مدّون گشته، پیروی نماید و کسی که مقلّد یکی از این مکتب های چهارگانه (شافعی، حنبلی، مالکی و حنفی) باشد می تواند به مکتب دیگری منتقل شود.
مکتب جعفری معروف به مذهب امامی اثنی عشری، مکتبی است که شرعاً پیروی از آن مانند پیروی از مکتب های اهل سنت جایز می باشد. بنابراین سزاوار است که مسلمانان این حقیقت را دریابند و از تعصب ناحق و ناروایی که نسبت به مکتب معینی دارند، دوری گزینند؛ زیرا دین خدا و شریعت او تابع مکتبی خاص نبوده و در احتکار و انحصار مکتب معینی نخواهد بود. بلکه همة صاحبان مذاهب، مجتهد بوده و اجتهادشان مورد قبول درگاه باری تعالی است و کسانی که اهل نظر و اجتهاد نیستند، می توانند از هر مکتبی که مورد نظرشان است تقلید نموده و از احکام فقه آن پیروی نمایند و در این مورد فرقی میان عبادات و معاملات نیست».[19]
علامه سید محمد حسین طباطبایی
سید محمد حسین، فرزند سید محمد در ذیحجة الحرام 1321 ق، در تبریز متولد شد.
وی پس از گذراندن دوران کودکی، تحصیلات اولیه را در زادگاه گذرانید و پس از آن عازم نجف اشرف گردید. سیدمحمد حسین مدت یازده سال در کنار مرقد نور آفرین امیرالمؤمنین علی(ع) کسب علم کرد و در سال 1314 ش به زادگاه خویش رجعت نمود. دوران ده سالة اقامت ایشان همراه با تدریس و تألیف سپری شد تا اینکه فیض روح القدس بار دیگر مدد فرمود و با آمدن آیة شریفة ((هُنالِک الْوَلایةُ لِلّهِ الْحَقّ هُوَ خَیرٌ ثَوابًا وَ خَیرٌ عُقْبًا))[20] در استخاره، علامه راهی قم گردید. هر روز که سپری می شد، ابعاد علمی و چهرة چشمگیر علامه، بیشتر از گذشته نمایان می شد. این عظمت بدانجا انجامید که دولت آمریکا توسط شاه ایران از علامه دعوت رسمی کرد تا در دانشگاه های آن کشور، فلسفة شرق را تدریس نماید. روح بلند و بینش کم نظیر علامه دست رد به آن همه اصرار زد. او زندگی محقرانه در قم و جلسات درس با طلاب و تربیت شاگردانی فاضل را بر تمامی ظواهر فریبندة دنیا ترجیح می داد.[21]
سرانجام پس از هشتاد و یک سال عمر با برکت و زندگی پر تلاش، روح پاک و الهی آن حکیم عارف و مفسّر وارسته به دیار قدسی و ملکوت رهسپار شد.
مرقد وی در مسجد بالاسر حرم مطهر حضرت فاطمة معصومه(س) قرار دارد.
اندیشه ها
ـ وی معتقد بود، دستور به یادآوری و متذکر شدن خداوند به نعمت اتحاد و یگانگی، مطابق دأب قرآنِ شریف است، تا دعوت به وحدت ملی و انسجام اجتماعی براساس خیر و هدایت را صحیح بنا گذارده باشد، نه آنکه دستور به تقلیدی میانه و کورکورانه داده باشد.
ـ در اندیشة ایشان، اجتماعی که اساسش بر پایة اختلاف و عقاید مشتّت نهاده شود، به ناچار امیال نفسانی و زورگویی فردی در آن حکومت کرده و به پست ترین زندگی ها آن را سوق می دهد.[22]
ـ ایشان اتحاد ملی و انسجام اسلامی در جامعه را جزء لاینفک و پایة مستدام اجتماع اسلامی و انسانی می دانست[23] و می فرمود:
1. دین اسلام به عنوان دین خاتم تا ابد هدایتگر بشر و تنها دین پذیرفته شده است: ((إِنّ الدِّینَ عِنْدَ اللّهِ اْلإِسْلامُ))[24]؛ ((وَ مَنْ یبْتَغِ غَیرَ اْلإِسْلامِ دینًا فَلَنْ یقْبَلَ مِنْهُ))[25]؛ زیرا خداوند بدین وسیله، پیمودن راه میثاق و پیمان را تأکید کرده است و دین اسلام به دلیل برخورداری از آیین کامل الهی و به عنوان شریعتی پایدار، از عهدة چنین تأکید و سفارشی در هدایت بشریت و راهنمایی آن ها به سوی وحدت و همدلی بر می آید؛ تا آنجا که اختلافات جزئی و غیر منطقی نمی تواند یکپارچگی این امت را مخدوش سازد.[26]
2. اتحاد ملی و انسجام اسلامی، موجب هماهنگی افراد جامعه در مقصد و هدف می گردد و بدین جهت «امت واحده» بر آن ها اطلاق می شود؛ زیرا زندگی را به سادگی و بدون هیچ مشاجره ای سپری نموده و هیچ اختلافی در مذهب و عقیده بین آنان نخواهد بود.[27]
3. با وجود وحدت ملی، بعثت انبیاء((ع)) در اجتماعی انسانی تشریع گردید و کتاب های آسمانی فرود آمد تا امتی واحد برای بشریت ایجاد نمایند و از ورطة پراکندگی و تفرقه آنان را برهانند[28] که: ((فَبَعَثَ اللّهُ النّبِیینَ مُبَشِّرینَ وَ مُنْذِرینَ وَ أنْزَلَ مَعَهُمُ الْکتابَ بِالْحَقّ لِیحْکمَ بَینَ النّاسِ فیمَا اخْتَلَفُوا فیهِ وَ مَا اخْتَلَفَ فیهِ إِلاّ الّذینَ أُوتُوهُ مِنْ بَعْدِ ما جاءَتْهُمُ الْبَیناتُ بَغْیا بَینَهُمْ فَهَدَی اللّهُ الّذینَ آمَنُوا لِمَا اخْتَلَفُوا فیهِ))[29].
4. زوال وحدت اجتماعی و انسجام اسلامی، بنیان جامعة اخلاقی مطلوب را سست و ویران می نماید؛ زیرا بدون اتحاد، نزاع و کشمکش، در جامعه رواج یافته و اختلاف بین افراد جامعه به وجود می آید، در نتیجه ضعف اراده بر آن ها حاکم شده، عزت، دولت و نیروی غلبه بر دشمن را از دست می دهند. بدین جهت خداوند متعال فرموده: ((وَ لا تَنازَعُوا فَتَفْشَلُوا وَ تَذْهَبَ ریحُکمْ)).[30]
علاّمه شیخ محمدتقی قمی
محمدتقی، فرزند احمد، به تاریخ 1289 ش، در شهر تهران متولد شد.
وی پس از آنکه ایام نونهالی و کودکی محمدتقی پایان پذیرفت مشغول درس و بحث گردید. او تحصیلات مرسوم زمان خود را با موفقیت پشت سر نهاد و به درجة استادی رسید. ایشان بر متون دینی تسلط داشت و با دانستن زبان عربی، انگلیسی و فرانسوی به منابع وسیعی دسترسی و بر آن ها احاطه داشت.
علامة مصلح، شیخ محمدتقی قمی، پس از 79 سال خدمتِ خالصانه برای وحدت امت اسلام و تلاش برای نزدیک نمودن روابط حسنة دو پیکرة عظیم مسلمین یعنی شیعه و سنی، در سال 1368 ش بر اثر حادثه ای مشکوک، روح بزرگش به ملکوت اعلی پیوست و در جوار رحمت حق آرمید.
اندیشه ها
ـ ایشان معتقد بود اگر درست به ریشة نام دو مذهب شیعه و سنی توجه کنیم، تمام مسلمانان را شیعه می یابیم، زیرا همگی دوستار خاندان پیغمبرند و همگی را نیز اهل سنت می یابیم زیرا کلیة مسلمانان، هر سنت و دستوری (را که) از طریق مطمئنی از پیغمبر گرامی(ص) وارد شده باشد، لازم الاجرا می دانند. بنابراین ما همگی سنی، شیعه، قرآنی و محمد(ص) می باشیم.[31]
ـ در نگاه علامه، مسلمانان همگی در اصول با یکدیگر مشترکند، زیرا حکمت خداوند بر این اقرار گرفته است.
ـ به عقیده او تمامی مذاهب، اعم از شیعه و سنی در ایجاد فرهنگ اسلامی و رشد و نمو و تعالی آن سهیم بوده اند.
ـ او همواره اذعان می نمود که اگر خواهان عزت و سربلندی گذشته باشیم، تنها یک راه پیش روی مسلمین قرار دارد و آن وحدت فرق اسلامی است.
ـ به عقیدة وی مسلمانان در صدر اسلام با همبستگی و یکپارچگی، توانستند کاخ فرهنگ اسلامی را بنا نمایند.
تلاش ها
ـ سخنرانی در مجلس ویژه ای با حضور شخصیت های سیاسی و فرهنگی شهر مقدس مشهد، پیرامون تقریب مذاهب اسلامی. [32]
ـ تقدیم نمودن فتوای تاریخی شیخ شلتوت مفتی بزرگ مصر، پیرامون جواز پیروی از مذهب شیعه (که با خط شیخ شلتوت بود)، به آستان قدس رضوی(ع). [33]
ـ ارتباط و نامه نگاری با بزرگان شیعه؛ در ذیل به عنوان نمونه، نامه ای که شیخ محمد تقی پیرامون وحدت و انسجام مسلمین (خصوصاً شیعه و سنی) خطاب به حضرت امام(ره) نوشته اند، ذکر می گردد.
بسم الله الرحمن الرحیم
حضرت آیت الله العظمی خمینی(دامت برکاته)
بعد از سلام و تحیات قلبی
بیانیه های شما در مورد اخوت مسلمانان شیعه و سنی، و اهتمام حضرت عالی به مقابله با اختلاف و نهی از تفرقه بین گروه های اسلامی و تأکید بر عدم وجود حد فواصل بین شیعه و برادران اهل تسنن، در حقیقت با مسئولیت مرجع بزرگ اسلامی در صحنة جهان اسلام متناسب است. البته تأیید اتحاد محکم، به اذهان دعوت اصلاحی به سوی تقریب مذاهب اسلامی بر می گردد، من شخصاً از آن جایی که عمر خود را در راه این دعوت سپری کرده، و بار مسئولیت آن را در سطح جهانی تحمل کردم و از طرف خود و بزرگان علمای هر دو گروه که با من در سراسر جهان همکاری می کنند، نهایت ارزش را برای فرمایشات با ارزش شما قائلم و تأثیرات مثبت آن را در عودت عظمت مسلمانان می ستایم.
برای حضرت عالی مزید توفیق در این راه برای تحقق اهداف متعالی اسلام خواهانم. [34]
محمدتقی قمی ـ 28/11/1357
ـ اقدام مهم و تاریخی در تأسیس دارالتقریب بین المذاهب الاسلامی، در سال 1360 به همراه آقایان: شیخ محمود شلتوت، شیخ محمد مصطفی مراغی، مصطفی عبدالرزاق و عبدالمجید سلیم. [35]
ـ انتشار مجلّة «رسالة الاسلام» که مطالب آن عموماً مربوط به نزدیک کردن مسلمانان به یکدیگر بود. [36]
ـ نامه نگاری و روابطی صمیمانه با شیوخ وقت الازهر، خصوصاً شیخ محمود شلتوت.
شیخ شلتوت در نامه ای به علامه شیخ محمدتقی این گونه می نویسد:
جناب آقای علامة جلیل استاد محمدتقی قمی
دبیر کل جماعت تقریب بین مذاهب اسلامی
سلام علیکم و رحمة الله و برکاته
اما بعد با نهایت مسرّت، یک نسخه از فتوای امضا شدة خود را که در مورد جواز پیروی از مذهب شیعة امامیه صادر نموده ام، به پیوست حضورتان تقدیم می دارم، امیدوارم آن را در آرشیو دارالتقریب بین مذاهب اسلامی که اینجانب افتخار شرکت در تأسیس آن را دارم، نگاه دارید.
خداوند ما را در پیشرفت رسالت این مؤسسه، توفیق عنایت فرماید.
والسلام علیکم و رحمة الله ـ شیخ جامع الأزهر ـ محمود شلتوت[37]
اقدامات شجاعانة علاّمه شیخ محمدتقی قمی پیرامون تأسیس «دارالتقریب بین المذاهب الاسلامیة»
انگیزة تأسیس دارالتقریب
شیخ قمی، درباره انگیزة خود در تأسیس (دارالتقریب)، و عزیمت به کشور مصر و چگونگی آغاز کار می گوید:
«در آن زمان، شرایطی چند در جهان اسلامی دست به دست هم داده بود که باعث درگیری فرقه ای بین اهل سنت و شیعه، در شدیدترین حالت خود شد. فضا سرشار از بی اعتمادی، بحران، دشمنی و بدگمانی نسبت به هر دو گروه بود. دشمنان اسلام، در ایجاد اشکال تراشی زیاد بین مذاهب موفق شده بودند. هر دو گروه بدون اینکه به فکر نشستن بر روی یک میز باشند و سخن طرف مقابل را در مورد کنار گذاشتن طعنه، زخم زبان و توهین بشنوند، هم دیگر را به باد تهمت می گرفتند».
حادثه ای رخ داد که تمام افراد پاک طینت را تکان داد. این حادثه هشداری به همه علاقمندان به سرنوشت امت اسلامی بود. خبر اعدام ایرانی ای از فرزندان رسول خدا(ص)، به نام سید ابوطالب یزدی در موسم حج، در سرزمین حجاز، اعلان شد؛ زیرا او را متهم اهانت به کعبه کرده بودند!!
قضیه از این قرار بود که گویا به این مرد، در حین طواف، حالت تهوع دست داد و می خواست از بین حجاج در حال طواف خارج شود، ولی نتوانست خود را کنترل نماید و تلاش می کرد که زمین مسجدالحرام را آلوده نکند، لذا لباسش را جمع کرد و محتویات دهان خود را در آن ریخت و سپس برای خارج شدن از مسجد عجله نمود. پلیسی او را متوقف ساخت و از او پرسید چه چیزی در جامعه دارد و چون از توضیحات فارسی سید هم چیزی نفهمید، او را دستگیر و تسلیم دادگاه نمود و در دادگاه هم متوجه نشدند که سید چه می گوید، لذا افکار قاضی ها به این نتیجه منجر شد که این مرد ایرانی است و ایرانیان معمولاً برای حج به بیت الله الحرام نمی آیند و بلکه برای حج به کربلا و نجف می روند!! و فقط به خانة خدا به قصد اهانت به کعبه می آیند! و آن چه که این ایرانی با خود دارد فقط به هدف نجس کردن کعبه است! سپس حکم اعدام را صادر کردند و گردن سید را زدند!
این نمونة آشکار از پیروزی توطئة استعماری در ایجاد جدایی روح، احساس و اعتقاد بین مسلمانان بود. این واقعه، شیخ قمی و اکثر فرزندان جهان اسلام را متأثر ساخت، ولی باعث نشد که شیخ روشی منفی اتخاذ نماید و انگیزه ای نشد تا او از اهل سنت انتقام بگیرد؛ بلکه موجب گردید که او انتقام از جهل، تفرقه و تمام عواملی بگیرد که به این شکل و یا به اشکال دردناک دیگر ظاهر می شوند.
او بی صبرانه در مورد این موضوع به فکر فرو رفت و تصمیم گرفت که جنبشی را آغاز نماید و موانع جدایی بین اهل سنت و شیعه را از میان بردارد و ناگزیر، این جنبش بایستی در مرکزی قرار گیرد که می توانست با تأثیر خود، تمام جهان اسلام را تحت الشعاع قرار دهد. هیچ مکانی برای این امر، بهتر از الأزهر و قاهره نبود.
عزیمت به مصر
علامه شیخ محمدتقی قمی به سوی مصر رهسپار شد و با نخستین شخصیتی که ارتباط برقرار نمود، شیخ محمد مراغی بزرگ بود که در آن روزها، ریاست الأزهر شریف را بر عهده داشت. تمام نگرانی ها و گلایه ها را برای او تشریح کرد و آنچه که به خاطر تفرقه و پراکندگی مسلمانان بر سر آن ها آمده بود، برای او توضیح داد و نظریة مراوده و شناسایی مذاهب اسلامی را برای او مطرح کرد. شیخ مراغی با پاسخ مثبت، به وی پیشنهاد کرد تا فعالیتش را با تدریس در الازهر شروع کند و فلسفه را تدریس نماید.
ولی روابط گسترده ای با اساتید و علما ایجاد کرد. به طوری که جلسات متعددی در منزلش و یا در یکی از رواق های دانشگاه الأزهر برگزار می شد و در این جلسات مشکلات مسلمانان، مسائل و شبهه های مذهبی مطرح می گردید و گفتگوهای امیدوارکننده به گوش می رسید تا اینکه نظریة همبستگی بارور شد و به تعداد مؤمنان در این زمینه افزوده گشت و هستة اولیة جمعیت همبستگی شکل گرفت. همین جمعیت، مؤسسه ای را بنیان نهاد که (دارالتقریب) نام گرفت و خانة محقّر شیخ قمی مرکز فعالیت آن ها شد.[38]
به حمدالله امروزه مجمع جهانی تقریب مذاهب اسلامی ـ که با تدبیر و عنایات مقام معظم رهبری حضرت آیت الله العظمی خامنه ای(مد) راه اندازی گردید ـ[39] می توان گفت نهادی به مراتب قوی تر و فراگیرتر از دارالتقریب است که در راه نزدیک نمودن دل های امت اسلام در سرتاسر جهان فعالیت می نماید.
آنچه گذشت مُجملی بود از شرح مفصل صدها شخصیت و علمای بزرگی که گام های مهمی در این راه برداشته و سبب حرکت های عظیمی در این مسیر شدند. به طور قطع در قرن معاصر افراد زیادی هستند که در این امر خطیر به فعالیت مشغولند که در این مجال امکان انعکاس نام و فعالیت های آنان نیست، لکن پرداختن به شخصیت بزرگ و بیدارگر قرن حضرت امام خمینی(ره) و نایب بر حقش آیت الله خامنه ای(مد) و بیان زوایای تفکرات آنان فرصتی جداگانه و به طور مستقل را می طلبد، که متأسفانه در این مقال، نمی گنجد و حق آنان ادا نمی شود.
بنابراین تنها به این کلام ارزشمند مقام معظم رهبری(مد) ـ بزرگ ترین منادی وحدت در عصر حاضر و پرچمدار تقریب بین مذاهب ـ اکتفا می کنیم که فرمود:
«... تدوین منشور وحدت اسلامی به همت علمای اسلام، ضروری و مطالبه ای تاریخی است، که اگر امروز به این وظیفه عمل نشود، نسل های بعدی ما را مؤاخذه خواهند کرد. در شرایطی که دنیای استکبار سعی در تخریب چهرة مسلمانان دارد... و بیداری اسلامی را میان شیعه و سنی، برای خود خطر می داند... آیا عاقلانه است که مسلمانان درگیر نزاع قومی و مذهبی شوند و دشمن مشترک خود را فراموش کنند؟[40]
[2]. ر.ک: اتحاد و انسجام، مؤسسه امام هادی(ع).
[3]. گلشن ابرار، ج 2، ص 662 و 663.
[4]. اتحاد اسلامی و تمسک به قرآن و عترت((ع)) از دیدگاه امام خمینی(ره) و استاد مطهری، ص 8.
[5]. طلایه‌داران تقریب(1)، ص 63، به نقل از زندگی آیت‌الله بروجردی، ص 84.
[6]. ایالت بحیره از ایالات مهم کشور مصر با 10130 کیلومتر مربع وسعت و با جمعیت 4 میلیون نفر، در قسمت غربی دلتای نیل واقع شده است.
[7]. این دانشکده از قدیمی‌ترین دانشگاه‌های شهر اسکندریه به شمار می‌رود که زیر نظر دانشگاه الأزهر مشغول فعالیت می‌باشد.
[8]. آل عمران (3) : 103.
[9]. مع رجال الفکر، ج 2، ص 29.
[10]. طلایه‌داران تقریب(2)، ص 98.
[11]. همان، ص 58 ـ 55.
[12]. همان، ص 56.
[13]. منظور فتوای تاریخی وی پیرامون جواز پیروی از آئین تشیع است.
[14]. طلایه‌داران تقریب(2)، ص 57.
[15]. همان، ص 61.
[16]. همان، ص 77.
[17]. همان، ص 100.
[18]. همان، ص 86.
[19]. همان، ص 84.
[20]. کهف (20) : 44.
[21]. مهر تابان، علامه تهرانی، ص 28.
[22]. فصلنامه قرآنی کوثر، ش 24، ص 45.
[23]. همان.
[24]. آل عمران (3) : 18.
[25]. همان: 85.
[26]. فصلنامه قرآنی کوثر، همان؛ به نقل از ترجمة تفسیر المیزان، ج 6، ص 234 ـ 229.
[27]. فصلنامه قرآنی کوثر، همان.
[28]. بقره (2) : 213.
[29]. فصلنامة قرآنی کوثر، همان؛ به نقل از المیزان، ج 2، ص 127.
[30]. انفال (8) : 46.
[31]. تقریب بین مذاهب اسلامی(1)، ویژه‌نامة چهارمین کنفرانس وحدت اسلامی، مهرماه 1369، ص 81.
[32]. طلایه‌داران تقریب(2)، شیخ محمود شلتوت آیت شجاعت، ص 84.
[33]. همان.
[34]. پیشینة محمدعلی آذر شب، ص 230، به نقل از روزنامة اطلاعات، اول اسفندماه 1357؛ رسالة الاسلام، شماره 13، ص 218.
[35]. طلایه‌داران تقریب(2): ص 59.
[36]. تاریخ مذهبی قم، علی اصغر فقیهی، ص 156.
[37]. طلایه‌داران تقریب(2)، ص 82.
[38]. پیشینة تقریب، ص 174. ـ 168.
[39]. همان با اندکی تلخیص، ص 190.
[40]. فرمایشات مقام معظم رهبری(مد) در جمع مسئولان نظام و سفرای کشورهای اسلامی، 18/1/1386.
جستجو در قاموس نور