×

مردی با اثری ماندگار


تعداد بازدید : 751     تاریخ درج : 1391/09/08

48

کار عظیم و مردانه استاد علی اکبر دهخدا درباره واژگان زبان فارسی، از کارهای کارستانی است که توفیق انجام آن را باید موهبتی الهی برای زبان فارسی و برای بنیان گذار آن به شمار آورد. دهخدا، در چند حوزه فرهنگ ما کارهای استثنایی و بزرگ عرضه کرده است. تنها امثال و حکم او کافی است که مؤلفی را در زبان فارسی جاودانگی بخشد، تا چه رسد به لغت نامه بزرگ او».1

علی اکبر دهخدا در سال 1297 هجری قمری در تهران و در خانواده ای پا به عرصه هستی نهاد که با روحانیت رابطه ای محکم داشت. وی در مدت ده سال، علوم قدیمه را نزد شیخ غلام حسین بروجردی آموخت.

در سال 1317، مدرسه سیاسی تأسیس و نخستین امتحان در سال 1321 قمری برگزار شد که هفت نفر در آن مشغول به تحصیل و با مدرک دیپلم فارغ التحصیل شدند. دهخدا در شمار نخستین دیپلمه های مدرسه سیاسی بود. پس از به پایان رساندن مدرسه سیاسی به خدمت وزارت امور خارجه درآمد و به مدت دو سال در اروپا و بیشتر در وین، پایتخت اتریش اقامت کرد. در آنجا زبان فرانسوی را به خوبی فرا گرفت، دانش های جدید را آموخت و با اندوخته های فراوان معنوی به ایران بازگشت.

پس از بازگشت دهخدا به ایران که هم زمان با آغاز مشروطیت بود، ابتدا به مدت شش ماه در اداره شوسه خراسان استخدام شد. در همین ایام، میرزا جهانگیرخان شیرازی و میرزا قاسم خان تبریزی در جستجوی نویسنده ای بودند که در انتشار روزنامه صوراسرافیل ـ که خود بنیانگذار آن بودند ـ یاری رسان آن ها باشد. دهخدا کار خود را با سردبیری روزنامه صوراسرافیل آغاز کرد و در آغاز هر شماره این روزنامه، مقاله ای در زمینه مسائل سیاسی، اقتصادی و اجتماعی و در پایان، مقاله ای طنزآمیز با عنوان «چرند و پرند» می نوشت. صوراسرافیل سی و دو شماره منتشر شد.

در کودتای جمادی الاول 1326 قمری، روزنامه صوراسرافیل را تعطیل و دهخدا را به پاریس تبعید کردند، اما او به سویس رفت و در آنجا سه شماره صوراسرافیل را منتشر کرد. سپس به استانبول رفت و با یاری گروهی از ایرانیان مقیم ترکیه، روزنامه سروش را به زبان فارسی و در حدود پانزده شماره منتشر نمود.

با فتح تهران توسط مجاهدان، از تهران و کرمان به نمایندگی مجلس شورای ملی انتخاب شد و به استدعای آزادگان و سران مشروطیت، از ترکیه به ایران آمد و به مجلس شورای ملی رفت.

در فاصله ورود به تهران تا آغاز جنگ جهانی اول (1918م ـ 1914م) گذشته از سمت نمایندگی مجلس، به نوشتن مقاله های سیاسی و انتقادی در روزنامه های مجلس، آفتاب، شوروی، پیکار و ایران کنونی پرداخت. پس از جنگ، از کارهای سیاسی کناره گرفت و به کارهای علمی و ادبی و فرهنگی پرداخت. مدتی ریاست دفتر کابینه وزارت معارف، ریاست مدرسه سیاسی و ریاست دانشکده حقوق و علوم سیاسی و اقتصادی را به عهده داشت. پس از اینکه بازنشسته شد، به صورت مستمر به کار لغت نامه پرداخت.

در سال 1324 شمسی به عضویت فرهنگستان ایران انتخاب شد. با تصویب چاپ لغت نامه از سوی مجلس شورای ملی، کار شتاب بیشتری گرفت. در نخستین کنگره نویسندگان ایران، جزء هیئت رئیسه بود. در اوایل اسفند 1329 شمسی، «جمعیت مبارزه با بی سوادی» را تأسیس کرد. سرانجام بعد از هفتاد و هفت بهار و خزان که بر وی گذشت، عمر پر بارش به پایان رسید. هزار دستان ادب پارسی، بعد از ظهر روز دوشنبه اسفندماه 1334 ش روی در نقاب خاک کشید و در «ابن بابویه» شهر ری به خاک سپرده شد.

آثار ماندگار

لغت نامه

لغت نامه، بزرگ ترین فرهنگ نامه پارسی است که تا امروز تألیف و منتشر شده و محصول کوشش های مداوم چهل و پنج ساله دهخدا و گروهی از یاران اوست. بنا به گفته دکتر شهیدی، همکاران دهخدا سه دسته بودند: دسته اول دانشجویان مدرسه های عالی که کار فیش برداری را انجام می دادند؛ دسته دوم مترجمین زبردستی که مطالبی را از زبان های دیگر به فارسی بر می گرداندند و دسته سوم استادانی که در کار تألیف لغت نامه همکاری داشتند.

دقت در فرهنگ های فارسی، دهخدا را متوجه ساخت که خطاهای موجود در فرهنگ های پارسی، از فرهنگی به فرهنگ دیگر منتقل شده و غلط خوانی و غلط نویسی نیز مقداری بر غلط ها افزوده است. وی برای اینکه کار خود را بر پایه دقیق علمی استوار سازد، نخست به خواندن متن های نظم و نثر پرداخت و لغت ها و ترکیب ها را علامت گذاری کرد. ابتدا خود او و سپس عده ای دستیار به راهنمایی وی، نخستین کلمات را روی برگه های کوچک یادداشت کردند. این یادداشت ها که در دوران زندگی وی به صورت الفبایی تنظیم شد و شماره آن از سه میلیون بیشتر است، ماده نخستین لغت نامه را تشکیل می دهد. لغت نامه در حدود دویست هزار عنوان لغت دارد. بیشتر این لغت ها مستند به شاهدهای متعدد است. از آوردن این شاهدها علاوه بر روشن ساختن معنای لغت، دو نکته دیگر نیز مد نظر بوده است:

1. سیر تاریخی تحول کلمه نشان داده شود.

2. تحول معنای آن در طول تاریخ زبان دری روشن گردد.

لغت نامه، حاوی دویست هزار واژه اصلی، تقریباً ششصد هزار ترکیب، نزدیک به هشتاد هزار اعلام شخصی و اعلام جغرافیایی و چهارصد تا پانصد هزار شاهد منظوم و منثور برای معنای واژه ها و ترکیب هاست که در شانزده جلد به چاپ رسیده است. این اثر بزرگ تقریباً در برگیرنده کلیه واژگان فرهنگ های خطی و چاپی مهم پارسی و عربی است و در نقل آن ها، بسیاری از غلط های گذشتگان تصحیح شده است. از سوی دیگر بسیاری از لغت های ترکی، مغولی، هندی، فرانسوی، انگلیسی، آلمانی و روسی متداول در زبان پارسی نیز در این فرهنگ وارد شده است. بیشتر لغات دارای شاهدهای گوناگون از نظم و نثر است و ترکیبات لغت ها در لغت نامه آمده است. از همه مهم تر اینکه، برای بیان تلفظ هر کلمه در مقابل آن حروف حرکت دار به کار رفته است. علاوه بر این مزایا، در لغت نامه یک دوره مفصل دستور زبان پارسی نیز آمده و بسیاری از لغت های محلی نواحی مختلف ایران در آن ضبط شده است. دهخدا کوشیده است که اغلب مفاهیم و اصطلاحات علمی متقدمان را از متن های گوناگون، تدوین و آن ها را با لغت های فرانسوی تطبیق کند. در مورد اعلام رجال و مکان ها نیز تحقیقات و پژوهش های دقیقی کرده، اسناد و مدارک گران بهایی برای هر موضوع در فیش ها تهیه کرده است و تا آنجا که ممکن بوده، تصویر نباتات، حیوانات، رجال، نقشه اماکن، جدول ها و آمارهای اقتصادی و الفبای ملت های مختلف را در برابر لغت های مربوط آورده است.

وی در طول سال هایی که سرگرم کار لغت نامه بود، در شبانه روز 14 الی 15 ساعت بدون هیچ گونه تفریح و استراحتی کار می کرد. خواب و راحتی اش، سر بر زانو نهادنی به صورت خواب کوتاه یا در حقیقت «چرت زدنی» بود تا خستگی فرو گذارد و کار را از نو ادامه دهد. پس از وی دکتر محمد معین، استاد دانشگاه تهران سرپرستی لغت نامه را بر عهده گرفت که بر اثر کار زیاد و خستگی مفرط، دچار سکته مغزی شد و از دنیا رفت.

دهخدا و دکتر معین، جان بر سر این اثر گذاشتند تا این نهال، ریشه در اعماق دوانید، به برگ و بار نشست و بر آفاق زبان و ادب پارسی، بال و پر گسترانید و جاودانه شد.

مآخذ لغت نامه

لغت نامه اکنون دارای کتاب خانه ای است که حاوی 2330 مجلد کتاب در لغت و انواع علوم می باشد که تقریباً از همه آن ها در تدوین مواد و مطالب لغت نامه استفاده شده است. همه ساله بر تعداد این کتاب ها افزوده می شود و از کتب جدید نیز به تدریج مطالب، استخراج و وارد لغت نامه می گردد.

چند نمونه از لغات

آب راه: (مرکب) رهگذر آب. مجرای آب. نهر. جوی. آب راهه. راه آب. آوره. فرخور.

آل بتول: (اخ) آل رسول از اولاد فاطمه(س):

آن بحجت چراغ دین رسول             وین بسبت جمال آل بتول

                                                                                                                                    (سنایی)

آواز جو: (نف مرکب) شهرت طلب:

از این لافندگان آواز جویان بگذر ای حجت                   که تو مرد حق و زهدی نه مرد لاف و آوازی

                                                                                                                                    (ناصر خسرو)

ادوار: (ع ا) جمع دور. گردش ها. ادوار یا ادوار سنین: دوره ای که احکامیان یا منجمین برای هر کوکبی از بدو خلقت تاکنون قائل شده اند و آن را به فارسی هزارات گویند // گردش های فلک یعنی زمان ها. (ارمنتخب، به نقل غیاث): و احوال قرون ماضی در ادوار مستقبل معلوم ایشان شود. (رشیدی) // ج دار. به معنی سرای. (منتهی الاراب). // علم ادوار: علم موسیقی.

امثال و حکم

عشق و علاقه دهخدا به زبان مردم کوچه و بازار، رهنمون او به خلق و ایجاد یکی از گنجینه های بزرگ ادب پارسی، یعنی کتاب «امثال و حکم» شد. اگر از سایر خدمات استاد چشم بپوشیم و تنها امثال و حکم او را معیار سنجش شخصیت ادبی وی بدانیم، باز هم در برابر همت و حوصله شگرف این رادمرد باید سر تعظیم فرود آوریم. وی که به نقش کنایات و استعارات و امثال رایج پارسی در طنز سیاسی و اجتماعی آگاه بود، با تألیف «امثال و حکم» میراث گران قدر و بزرگی را برای شاگردان و سالکان طریقت خود بر جای گذاشت. این کتاب، چهار جلد و مشتمل بر 2706 صفحه بدون احتساب اعلام است.

دهخدا، امثال و حکم را ضمن تدوین لغت نامه آورده بود، اما وزیر معارف وقت به سبب آن که چاپ لغت نامه با وسایل آن زمان میسر نبود، از دهخدا خواست تا امثال و حکم را از یادداشت های لغت نامه مجزا و جداگانه منتشر کند. او نیز موافقت کرد و صبورانه از میان یادداشت های خود، تمام مثل ها و حکمت ها، اخبار و اصطلاح و احادیث را بیرون آورد و جداگانه چاپ گردید.

جمع آوری بسیار دقیق و تقریباً جامع امثال عامیانه متداول در تهران، از مزایای مهم کار دهخداست. در این زمینه کمتر مثالی است که از نظر وی دور مانده باشد. ثبت این امثال از جهت شیوه تعبیر و بیان، موافق با شیوه ای است که مردم تهران در آن دوران می گفته اند.

قبل از او هیچ کس چنین کاری را نکرده بود. او ضرب المثل ها را به ترتیب الفبا مرتب و پیشینه آن ها را هم ذکر کرد. روش او نوعی کار تطبیقی است و نشان داد که ضرب المثل های عربی، ریشه فارسی دارند. در امثال و حکم مسائل تاریخی، علمی و ادبی نیز گنجانده شده است. شیوه کار در امثال و حکم، مانند شیوه میدانی است؛ یعنی آنچه را دهخدا از این و آن شنیده و آن چه را در متون نظم و نثر دیده، استخراج و به صورت منظم و به شیوه الفبایی تنظیم کرده است.

چند نمونه از مثل ها

آدم شدن چه مشکل، ملا شدن چه آسان

زمانی عنوان کنند که به خواندن و یاد گرفتن اکتفا شده باشد، ولی عمل به علم وجود پیدا نکند. علم، ثمره خود را نشان ندهد. از علم برای رسیدن به کمال و پیمودن مدارج جمال و زیبایی انسانیت استفاده نشود، علم در جهت آدم شدن و تلطیف عواطف و احساسات بشری.

علم آدمیت است و جوانمردی و ادب             ورنه ددی به صورت انسان مصوری

هـر علم را کـه کار نـبندی چـه فایـده                        چشم از برای آن بود آخر که بنگری

از تو حرکت، از خدا برکت

خداوند عقل و هوش و ادراک و قوه ممیزه را در انسان به ودیعت نهاده تا به کمک آن ها راه را از چاه باز شناسد، کار کند و حرکت داشته باشد، به امید برکت که با بیکارگی برکتی در کار نخواهد بود. به کسانی گفته می شود که با تنبلی و عدم به کارگیری استعدادها و موهبت ها، از روند حرکت زندگی و تنگدستی گله ها دارند.

جایی که نمک خوردی، نمکدان مشکن

اشاره بر حق شناسی و سپاس و نیکی مردمان به جای آوردن است. به کسی گویند که قدر نعمت نداند و خدا را هم شاکر نیست. مهر و محبت از جانب دیگران را وظیفه می داند؛ چنانکه گویی افراد جامعه مدیون و بدهکار اویند.

حب الدنیا رأس کل الخطیئه

به دنیاداران و طالبان ثروت و زر و سیم که واله و شیدای آنند، باید گفته شود؛ چه جمع مال اندوزی با خلاف و خطاکاری از جمله توسل به دروغ و نیرنگ و در کسب گران فروشی و در تولید استثمار و بهره کشی توأم می باشد و دنیادوست، همه این خلاف کاری ها را به جان می خرد. گفته اند:

حب دنیا هست رأس هر خطا                     از خطا کی می شود ایمان عطا

دیگر آثار دهخدا عبارتند از:

ترجمه عظمت و انحطاط رومیان از منتسکیو (چاپ نشده)؛ ترجمه روح القوانین از مونتسکیو (چاپ نشده)؛ فرهنگ فرانسه به فارسی (چاپ نشده)؛ تصحیح دیوان ناصر خسرو؛ تصحیح دیوان سید حسن غزنوی؛ تصحیح دیوان منوچهری دامغانی؛ تصحیح دیوان حافظ؛ تصحیح دیوان فرخی سیستانی؛ تصحیح دیوان مسعود سعد سلمان؛ تصحیح دیوان سوزنی سمرقندی؛ تصحیح لغت فرس اسدی؛ تصحیح صحاح الفرس؛ تصحیح دیوان ابن یمین؛ تصحیح یوسف و زلیخای منسوب به فردوسی؛ مجموع مقالات شامل «چرند و پرند» و مقالات سیاسی، اجتماعی و اقتصادی که در صور اسرافیل، سروش، شفق سرخ، ایران کنونی و... چاپ شده بودند و اکنون در دو جلد منتشر شدند و نیز دیوان اشعار.

علی اکبر دهخدا نه تنها از نادر مردان روزگار خویش بود، که از تک چهره های ماندگار فرهنگ و ادب تمامی دوران ها نیز به شمار می رود. وی دارای شخصیتی چند وجهی بود؛ روزنامه نگاری صاحب سبک، مبارزی دردمند، سیاستمداری آگاه، محققی گران مایه و شاعری قابل تأمل...

 

ـــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ

مطالب مقاله فوق برگرفته از منابع زیر می باشد:

دهخدا مرغ سحر در شب تار، به کوشش ولی الله درودیان؛ مقدمه لغت نامه دهخدا، به قلم گروهی از نویسندگان؛ لغت نامه، علی اکبر دهخدا، ج 1؛ گزیده و شرح امثال و احکم علی اکبر دهخدا، فرج الله شریفی گلپایگانی، ج 1؛ دهخدا در افق روشنفکری ایران، حجت الله اصیل.

[1]. دکتر محمدرضا شفیعی کدکنی، ر.ک: مقالات دهخدا، ولی الله درودیان، ج 3، ص 125.

 

 

کلمات کلیدی
زبان  |  لغت  |  فارس  |  لغت‌نامه  |  ادب پارسی  |  زبان فارس  |  دهخدا  |  صوراسرافیل  | 
لینک کوتاه :