×

بررسی اشتغال زنان از دیدگاه اسلام


تعداد بازدید : 4735     تاریخ درج : 1391/08/02

اشاره

قسمت دوم

امروزه دنیای متجدد، زنان را با اصرار به حضور فعال در عرصه اشتغال در جامعه می کشاند. سؤال اینجاست که آیا اسلام نظر مساعدی به اشتغال زنان دارد؟ و در صورت به خطر افتادن خانواده، اولویت با کدام یک می باشد؟

اسلام اصول مشخص را برای شخصیت زن ترسیم نموده است که بررسی حقوق زنان در ابعاد مختلف اجتماعی، اقتصادی، سیاسی و فرهنگی باید بر پایه این اصول باشد. در شماره پیشین، برخی از این اصول که عبارتند از: تساوی زن و مرد و استقلال مالی زن مورد بررسی قرار گرفت. در این شماره به ادامه بحث می پردازیم.

ارجحیت نقش های خانوادگی زنان بر اشتغال

بنابر آنچه گذشت با استناد به آیات قرآن کریم و منابع روایی و تاریخی می توان گفت که اشتغال زنان به خودی خود، هیچ ممنوعیتی ندارد؛ بلکه به عنوان یک واقعیت پذیرفته شده است، اما با این وجود از نگاه اسلام، زنان در تأمین اقتصاد خانواده مسئولیتی ندارند و تأمین نیازهای مالی و اقتصادی آنان از وظایف همسر به شمار می رود.

قرآن کریم در آیات متعددی به این امر اشاره کرده است.[1]

نفقه زن در ازدواج دائم، بر عهده مرد است. نفقه شامل محل سکونت، خوراک و پوشاک و سایر امور وابسته به آن هاست که باید با توجه به زندگی زن و فرزندان و شرایط زمانی و اجتماعی باشد. صداق یا مهریه نیز بر عهده مرد است و زن بر اثر ازدواج مالک آن می شود و می تواند آن را از همسر خود مطالبه کند.

زن در امور اقتصادی خانواده هیچ مسئولیتی ندارد؛ هر چند درآمد زیادی داشته باشد. مسئولیت اساسی او، همراهی در روابط مناسب در زندگی خانوادگی است. در همین راستا نیز تأکید زیادی بر نقش مادری و همسری زنان صورت گرفته است. روایات زیادی نیز از معصومین((ع)) وارد شده است و مردان را به تأمین معاش خانواده تشویق می کند و اجر و پاداش فراوانی برای آن ها قرار می دهد. به عنوان نمونه پیامبر(ص) تلاش مردان برای کسب روزی حلال خانواده را معادل جهاد در راه خدا قرار می دهد،[2] در حالی که چنین تعابیری در مورد زنان دیده نمی شود. به مردان نیز همواره توصیه شده تا در پرداخت نفقه و تأمین مخارج زنان گشاده دست باشند. همچنین در مناسبت های ویژه چون اعیاد و یا هنگام بازگشت از سفر، توسعه ویژه برای نفقه آن ها قائل گردند.

بنابراین می توان گفت، زنان در شرایط عادی در خانواده، مهمان و مصرف کننده ای آسوده خاطر هستند که از لحاظ اقتصادی هیچ تکلیفی بر عهده آن ها نیست؛ بلکه با اجرای نظام مالی دین، زنان صاحب ثروت های بدون دردسری با عنوان نفقه و مهریه و ارث نیز می شوند و تکالیف مالی مردان نیز در بسیاری از موارد شامل آن ها نمی شود؛ یعنی آن ها با وجود مالکیت، از دغدغه اقتصاد خانواده رها می شوند. با این همه اگر زنان بخواهند به فعالیت های اقتصادی بپردازند و تولید ثروت نمایند، با رعایت اصول مورد نظر اسلام، یعنی کاهش اختلاط جنسی و اولویت نقش مادری و همسری، منعی برای آنان وجود ندارد.

طرح یک شبهه

شبهه ای که ممکن است در اینجا مطرح شود، این است که شرط رضایت مرد برای خروج از منزل، سبب می شود که زن در مورد اشتغال و درآمدزایی در محدودیت شدیدی قرار بگیرد و نتواند به کسب درآمد و ثروت اندوزی بپردازد؛ به این معنا که همه زنان شوهردار با مانعی جدی در برابر اشتغال روبه رو هستند. به این ترتیب زنان در مقابل مردان بیشتر در معرض فقر و نداری قرار می گیرند.

در پاسخ به این شبهه می توان گفت: اصل این حکم، یعنی عدم جواز خروج زن شوهردار از منزل بدون اجازه همسر، بر اساس روایات اسلامی قابل خدشه نیست. قانون مدنی جمهوری اسلامی نیز در همین راستا ماده 1117 را به این مضمون مقرر داشته است که: « شوهر می تواند زن خود را از حرفه یا صنعتی که منافی مصالح خانوادگی یا حیثیّات خود یا زن باشد، منع کند».

قانون به این وسیله حق اشتغال زن را تابع اراده و خواست شوهر قرار داده است، پس اشتغال زنان، علاوه بر وجود مانع شرعی، دارای مانعی قانونی نیز می باشد.

توجه به این نکته ضروری است که این حکم اسلامی، منافاتی با حق اشتغال زنان ندارد؛ زیرا زن می تواند مطابق قاعده اشتراط ضمن عقد که در فقه اسلامی مورد تأکید قرار گرفته است، حق اشتغال خود را در خارج از خانه یا هر شرط دیگری را در ضمن عقد ازدواج یا هر عقد لازم دیگری با شوهر، شرط کند.

نکته دوم توجه ویژه ای است که اسلام به ممنوعیت ضرر رساندن به دیگران نشان داده است؛ یعنی اگر ممانعت شوهر از خروج زن از منزل موجب اضرار[3] باشد، مرد حق ندارد همسر خود را از این کار منع کند؛ حتی در این مورد امکان برخورد قضایی با شوهر در اسلام پیش بینی شده است. ضمن اینکه این مانع شرعی (لزوم اذن شوهر در خروج زن از منزل)، در مقایسه با موانع اخلاقی و فرهنگی تأثیر بسیار اندکی در عدم امکان اشتغال زنان دارد؛ زیرا در سال های اخیر شاهد افزایش چشمگیر زنان در بازارهای کار کشورمان همراه با کاهش مخالفت مردان یا حتی رضایتمندی آن ها بوده ایم[4]. بنابراین هرگز نمی توان حکم شرعی مزبور را یک مانع جدی در برابر اشتغال زنان قلمداد کرد.[5]

در مورد ماده 1117 قانون مدنی، باید این نکته را یادآور شد که اختیار شوهر مقید و محدود به مصالح خانوادگی و حیثیت خود یا زن است و دادگاه می تواند در صورت اختلاف، بر مبنای عادت و رسوم اجتماعی و اخلاقی، درباره درستی تصمیم شوهر تصمیم بگیرد؛[6] یعنی اگر تشخیص شوهر در مورد منافات داشتن شغل زن با مصالح خانوادگی یا حیثیت خودش یا همسرش، نادرست باشد و یا اینکه به تشخیص دادگاه، این امر تنها بهانه ای برای جلوگیری از اشتغال زن باشد، این قانون نمی تواند با اشتغال زنان منافات داشته باشد.

پیامدهای اشتغال زنان

1. تحمیلی طاقت فرسا بر زنان

اشتغال تمام وقت زنان در کنار انجام وظایف خانگی، بار مضاعفی بر دوش آن ها می گذارد؛ زیرا بیشتر زنان با وجود اشتغال، مسئولیت های مادری و همسری را نیز انجام می دهند؛ چرا که اعتقاد به اینکه خانه داری مسئولیت و وظیفه زنان است، پیروان بسیاری دارد. در یک نظر خواهی معلوم شد که بیشتر مردم فکر می کنند مسئولیت زنان در امور خانه بیش از مردان است، همچنین معلوم شد که در بیشتر وظایف خانگی فقط زنان مسئولند.[7] خود زنان نیز به طور معمول ـ حتی با وجود اشتغالات گسترده بیرونی ـ کارهای خانه را بدون چشم داشت مادی و اغلب از روی علاقه و عشق انجام می دهند. از این رو در عین حال ناچارند کار دو نفر را انجام دهند.

مطالعات در ایالات متحده، فرانسه، لهستان، روسیه و سوئد نشان می دهد که حتی اگر زن در خارج از منزل کار کند، سنگین ترین وظایف مربوط به کار منزل را بر دوش دارد و شوهرش در کار منزل بر اساس برابری به او یاری نمی دهد. تعدد وظایف تنها مسئله زن امروز نیست؛ بلکه تنوع و گاه تعارض آنان پدیده خاص عصر ما از دیدگاه زنان شاغل است. مادر بودن، یعنی قوی ساختن بعد عاطفی رفتار، با کارفرما یا رئیس بودن که مستلزم اعمال قدرت در یک مدیریت کارآمد است و در عین حال همسر بودن و انجام وظایف خانگی، ساده نمی نماید و بالاتر از این، باید حامل ارزش های زیبایی شناسی که در تمامی قرون به زن منتسب گردیده است، نیز بود.[8]

این تناقض در جامعه امروز ما نیز وجود دارد؛ به این صورت که زن با تسخیر فضاهای اجتماعی جدید خواه ناخواه بارهای سنتی را نیز بر دوش می کشد و هر روز مسئولیتی تازه بر وظایف قدیم وی افزوده می شود. به تعبیر دیگر حرکت زن به بیرون از خانه که از دید او تسخیر فضاهای تازه اجتماعی بود، با جابه جایی وظایف که مستلزم بازگشت مرد به خانه یعنی انجام بعضی از تکالیف خانگی توسط مرد است، همراه نگردید.[9]

2. سستی روابط خانوادگی: با توجه به نقش کلیدی و تعیین کننده زنان در خانواده، گرایش زنان به سوی اشتغال بیش از همه بر خانواده اثر گذاشته و روابط زن و شوهر و فرزندان و حتی خویشاوندان را دگرگون می کند؛ زیرا ورود به عرصه اشتغال در حقیقت موجب ورود زنان به فضاهای تازه اجتماعی در نتیجه تحول در ساخت خانواده خواهد شد؛ چرا که زنان در عین اینکه در تأمین معاش با مردان رقابت می کنند، از روابط خانوادگی نیز نباید غفلت کنند. ویژگی های روانی زن با مرد متفاوت است و عناصر زیبایی شناختی، آرامش بخشی و عاطفی در زن غلبه دارد. بنابراین مسئولیت زنان در خانواده برای بقاء و استحکام آن بیش از مردان است. بر اساس تعالیم اسلام، مهم ترین وظیفه زن پس از تکالیف دینی، در قبال همسر اعلام شده است.[10] اساسی ترین مسئولیت زن، تأمین نیازهای عاطفی و جنسی همسر است که از نظر ارزش، معادل دشوارترین تکلیف دینی مرد، یعنی جهاد شمرده شده است.[11] به یقین در صورت حضور زنان به عنوان نیروی کار الزامی در خانواده، مسئولیت های آنان در قبال همسر و فرزندان که ضامن حفظ و استحکام نظام خانواده است، تحت الشعاع اشتغال و درآمدزایی قرار می گیرد. در بررسی عوامل طلاق و جدایی، به سستی و سردی روابط عاطفی از مدت ها قبل از طلاق بر می خوریم که تمام وقت بودن اشتغال زنان را در محیط بیرون و ارضای عاطفی آن ها در محیط های کاری با همکاران که نیاز عاطفی به همسر را تا حدودی کاهش می دهد، را می توان از علل آن دانست. علاوه بر آن، خستگی ناشی از کار و مسائل و مشکلات مربوط به کار نیز می تواند باعث انجام ندادن وظایف زناشویی مانند عدم آراستگی در خانه شود که این امور نیز نقش مهمی در بقای زندگی مشترک دارد.

از سوی دیگر استقلال اقتصادی زنان که از دستاوردهای اشتغال آنان است، باعث افزایش طلاق شده است. پژوهش ها نشان می دهد که درخواست طلاق از سوی زنان شاغل بسیار بیشتر از درخواست طلاق از سوی زنان غیر شاغل است.[12]

تأثیر اشتغال مادران بر فرزندان

بی تردید مادر نقش مهمی در شکل گیری شخصیت فرزندان و پرورش روحی آن ها دارد. هر چه مادر با آگاهی بالاتر و وقت بیشتر در کنار فرزندان خود باشد، نیازهای اساسی کودکان بهتر تأمین می شود؛ اما با گرایش شدید زنان به اشتغال در محیط خارج از خانه، نقش مادری نیز به خودی خود تحت تأثیر قرار می گیرد. مادران شاغل باید بیشتر از مادران غیر شاغل، هر روز وقت صرف کنند تا بتوانند هم به وظایف شغلی خود برسند و هم وظایف مادری و همسری را انجام دهند. این امر موجب بی حوصلگی، خستگی و کاهش توانایی در آن ها می شود. از آنجا که مراکزی مانند مهد کودک ها و کودکستان ها هم که برای کمک به این مادران به وجود آمده اند، به دنبال انگیزه های اقتصادی هستند، هرگز نمی توانند جایگزین مناسبی برای مادران باشند. برخی نیز عقیده دارند، جدایی های تا حدود 18 ماهگی ممکن است کودک را تا مرز «افسردگی اتکایی» با نشانه های بی اشتهایی روانی و اختلال هایی در رفتار غذایی، توقف در رشد و تأخیر در تحول روانی ـ حرکتی پیش برد.[13]

این عوارض، به دلیل وابستگی شدید کودک در سال های اولیه از نظر جسمی و روحی به مادر است. در نتیجه، حضور هر چه بیشتر مادر در کنار کودکان در سال های آغازین، نقش مهمی در سلامت جسمی و رشد به هنجار شخصیت و عواطف کودکان دارد. به همین دلیل در آموزه های اسلامی، مادر تا 2 سال در مورد پسر و تا 7 سال در مورد دختر، نسبت به پدر در حضانت اولویت دارد.[14]

البته عوارض یاد شده را نمی توان فقط مخصوص فرزندان زنان شاغل دانست؛ زیرا عده ای از زنان غیر شاغل نیز به قدری سرگرم کارهای منزل می شوند که از فرزندان خود غفلت می کنند.

3. اختلاط با مردان بیگانه و آزار جنسی

غریزه جنسی بشر در بسیاری از مناسبت های اقتصادی، اجتماعی و غیره اثرگذار است. در بیشتر موارد محیط های کاری مختلط است؛ بنابراین آزارهای جنسی به طور طبیعی به محیط کار کشانده می شود. آزار جنسی در محیط کار می تواند به عنوان استفاده از اقتدار شغلی یا قدرت به منظور تحمیل خواسته های جنسی تعریف شود. و صورت روحی و جسمی که به طور معمول از سوی مدیران مافوق صورت می گیرد، از پدیده های دوران صنعتی شدن است. بر طبق برآوردها در انگلستان از هر ده زن، هفت زن در دوره های شغلی خود به مدتی طولانی دچار آزار جنسی می گردند.[15]

آزارهای جنسی بیشتر به این دلیل است که کارفرمایان به زنان به عنوان موجوداتی جنسی می نگرند. این واقعیت حتی در بسیاری از آگهی های استخدام شرکت ها نیز دیده می شود، مانند اینکه آن ها خواستار استخدام زنانی با ویژگی هایی چون خوش برخوردی و آراستگی هستند. ملاک برخی از کارفرمایان نیز در استخدام زنان، نوع ظاهر و رفتار زنان است، نه تخصص و کارآیی آن ها. البته این مشکلات در محیط هایی که محل کار زنان از مردان جدا شده است، دیده نمی شود و این امر بیشتر مورد رضایت زنان شاغل است. چنانکه در ایران پس از انقلاب اسلامی، کاهش اختلاط جنسی در اماکن عمومی به ویژه در محیط های شغلی به سبب بالابردن احساس امنیت در زنان از سوی بیشتر آنان مورد استقبال قرار گرفته است.[16]

غرب و اشتغال زنان

یکی از آثار انقلاب صنعتی در غرب، ورود گسترده زنان به عرصه اشتغال بود. البته این امر به منظور تکریم شخصیت زن یا اعطای حقوق مساوی با مردان نبود؛ بلکه جوامع صنعتی در صدد برطرف کردن نیاز خود به نیروی کار ارزان بودند. حتی امروز به رغم مبارزاتی که در راستای اعطای حقوق مساوی با مردان برای زنان صورت گرفته است، هنوز هم درآمد زنان به میزان قابل توجهی کمتر از مردان است.

بر اساس یکی از آمارهای اعلام شده، زنان عملاً دو سوم کل ساعات کار را به عهده دارند، ولی فقط یک دهم درآمدهای دنیا به آنان اختصاص یافته است[17] که این امر معلول عوامل مختلفی چون ظلم جهان غرب به زنان و تبعیض اعلام نشده در سیاست های کلان جوامع نسبت به زنان یا جرأت و جسارت بیشتر مردان در مقابل مدیران و آسیب پذیری و تسلیم بودن زنان و عدم درگیری آن ها و... می باشد.

از لحاظ کمی نیز هر چند زنان در مشاغل مختلف حضور یافته اند، اما به لحاظ کیفی بر اساس آمار و شواهد قطعی اکثر زنان در مشاغل ثانوی و جزئی هستند و مشاغل مهم و مدیریتی در انحصار مردان قرار دارد.[18] با این همه جهان غرب بدون در نظر گرفتن تفاوت های تکوینی و طبیعی زن و مرد، برابری حق اشتغال زنان و مردان را مطرح و زنان را در جامعه جهانی موظف می کند تا همچون مردان در ساختارهای اقتصادی، یک مهره اساسی باشند. جهان غرب در پس شعارهایی چون تساوی مردان و زنان و حقوق بشر، سعی در پیاده کردن اصول فرهنگی خود در مورد زنان در سراسر جهان دارد؛ در حالی که خود در عمل با مشکلات فراوانی در خصوص اشتغال زنان و مردان روبروست و تبعیض های زیادی میان این دو گروه در زمینه اشتغال وجود دارد.

اسلام در زمینه اشتغال زنان، به دلیل تفاوت های طبیعی زن و مرد و مسئولیت های متفاوت آن ها در خانواده و حفظ عفت عمومی با اصل اشتغال زنان، مخالفتی ندارد؛ اما به دلیل اهمیت ویژه ای که برای پرورش نسل آینده قائل است، اشتغال مادران را در صورت تعارض و تقابل با نقش مادری تأیید نمی کند. این امر هرگز به معنای این نیست که در برنامه ریزی عدالت اجتماعی، به زنان ظلم شده یا مردان بر زنان برتری یافته اند؛ بلکه در نگرش اسلام همیشه انسان و هدایت و کمال او مد نظر بوده است. در این مسیر حفظ و گسترش نهاد خانواده اهمیت ویژه ای دارد. بنابراین زنان در نظام اسلامی مکلف به اشتغال نیستند و نفقه دادن به آن ها از جانب مردان یک واجب شرعی است.

البته ارجحیت نقش زن در خانواده به معنای خانه نشینی بی ثمر زنان نیست، حتی در این صورت اشتغالات علمی یا اقتصادی برای آن ها ارجحیت می یابد، اما نکته در خور توجه این است که با شرایط زمانی امروز آیا می توان به طور کامل از اشتغال زنان چشم پوشی نمود؟

همان طور که گذشت اسلام با اصل اشتغال زنان به خودی خود مخالفتی ندارد، اما در عین حال بر کاهش اختلاط جنسی در جامعه و اولویت نقش مادری تأکید می کند. بنابراین با مراعات این دو اصل در برنامه ریزی های کلان اجتماعی می توان برنامه جامعی از اشتغال زنان به صورت اسلامی و متناسب با خانواده طراحی نمود.

 



پی نوشت:

[1]. نساء (4): 34؛ طلاق (65): 6 و بقره (2): 233.

[2]. بحارالانوار، ج 103، ص 103.

[3]. البته به صراحت می توان گفت، در صورتی که نفقه و تمامی نیازهای مالی زن در حد متعارف بر عهده شوهر است، جلوگیری از کسب درآمد و ثروت اندوزی مصداق اضرار نیست؛ به خصوص در جایی که می توان بسیاری از فعالیت های اقتصادی و امور مالی را از طریق وکیل نیز به انجام رساند.

[4]. البته شاید بتوان در بسیاری از موارد این رضایتمندی را نیز تحت تأثیر فرهنگ غرب و انگیزه های اقتصادی بدون توجه به مصالح خانواده دانست.

[5]. اسلام و تفاوت های جنسیتی، حسین بستان، ص 159.

[6]. قانون مدنی در نظم حقوقی کنونی، ناصر کاتوزیان، ص 672.

[7]. جامعه شناسی زنان، پاملا آبوت و والاس کلر، مترجم: منیژه نجم عراقی، ص 177.

[8]. مقدمه ای بر جامعه شناسی خانواده، باقر ساروخانی، ص 173.

[9]. همان،

[10]. وسائل الشیعه، ج 14، ص 115.

[11]. همان، ص 116.

[12]. اسلام و جامعه شناسی خانواده، حسین بستان، ص 240.

[13]. مجموعه مقالات هم اندیشی بررسی مشکلات زنان، ص 994.

[14]. وسائل الشیعه، ج 15، باب 81.

[15]. جامعه شناسی گیدنز، مترجم: منوچهر صبوری، ص 517.

[16]. جنسیت، اشتغال اسلام گرایی، الهه رستمی، ص 95و96.

[17]. بهداشت زنان در جهان، علیرضا مرندی، مجموعه مقالات تشخص و منزلت زن در نظام اسلامی، سازمان تبلیغات اسلامی، بهمن 1370.

[18]. جامعه شناسی زنان، همان، ص 190.

کلمات کلیدی
اسلام  |  زن  |  مرد  |  مادر  |  خانواده  |  اشتغال  |  اشتغال زن  |  اشتغال زن از دیدگاه اسلام  | 
لینک کوتاه :