مقدمه:
در نوشتار حاضر تلاش خواهد شد با تکیه بر شماری از منابع و کتاب های تاریخی به گونه ای مختصر و کوتاه پیشینه تاریخی کاربرد نام «خلیج فارس» برای آبراه بسیار مهم و استراتژیک خلیج فارس مورد بررسی، بازکاوی و یادآوری قرار گیرد.
تا قبل از ورود آریاییان به فلات ایران در منابع آشوری از خلیج فارس با عنوان «نارمرتو»[1] که به معنای رود و یا آبراه تلخ است نام برده شده و این قدیمی ترین عنوانی است که به خلیج فارس داده شده است.
در کتیبه ای از داریوش بزرگ شاه هخامنشی واژه یا عبارت «درایه تیه هچا پارسه آئی تی»[2] بر آبراه خلیج فارس اطلاق شده که معنای آن «دریایی که از پارس می رود» است.
فلاویوس آریانوس[3] مورخ یونانی قرن دوم میلادی در کتابش «آنابازیس» برای نام خلیج فارس واژه «پرسیکون کاای تاس»[4] را به کار می برد که معنا و مفهوم آن قرابت نزدیکی با عبارت «خلیج فارس» دارد.
«استرابون»[5] جغرافیدان معروف یونانی هم که در نیمه قرن اول میلادی زندگی می کرد در کتاب خود مکرراً از همین واژه برای معرفی خلیج فارس بهره برده و به ویژه تصریح می کند که اعراب بین دریای سرخ و خلیج فارس (پرسیکون کا ای تاس) روزگار می گذرانند.
کلودیوس پتوله ما اوس[6] معروف به بطلمیوس از بزرگترین جغرافیادانان جهان در قرون اولیه پس از میلاد در قرن دوم میلادی از آبراه خلیج فارس تحت نام «پرسیکوس سینوس»[7] ذکر کرده است که دقیقاً به مفهوم «خلیج فارس» است. در برخی منابع لاتین این واژه به صورت سینوس پرسیکوس و «ماره پرسیکوم»[8] هم ذکر شده است که معنای عبارت اخیر دریای پارس است.
لازم به یادآوری است که در بسیاری از زبانهای زنده دنیا نیز واژه سینوس پرسیکوس برای معرفی نام خلیج فارس وارد شده است. چنانکه در زبانهای: فرانسه به صورت: Golfe Persique؛ انگلیسی Persian Gulf؛ آلمانی Persischer Golf؛ ایتالیایی Golfo Persico؛ روسی Persidskizaliv؛ ژاپونی Perusha Wan؛ و ترکی Farsi Korfozi ثبت شده است.
کوین توس کورتیوس روفوس[9] مورخ رومی هم در قرن اول میلادی نام لاتین «آکوارم پرسیکو»[10] را برای خلیج فارس به کار برده است که به معنای آبگیر پارس است.
در منابع تاریخی و جغرافیایی دوره اسلامی نیز به طور مکرر برای شناسایی و معرفی آبراه خلیج فارس از واژه ها و عبارات «بحر فارس البحر الفارسی الخلیج الفارس خلیج فارس» استفاده شده است.
ابن الفقیه در اثر جغرافیایی اش «مختصر کتاب البلدان» که در سال 279ق تألیف شده درباره خلیج فارس آورده است: «و بدان که دریای پارس و هند از برای پیوستگی به یکدیگر هر دو یک دریا هستند.» ابوعلی احمدبن عمر بن رسته در کتابش «الاعلاق النفیسه» در سال 290ق درباره خلیج فارس نوشته است: «اما دریای هند، از آن خلیجی به سوی ناحیت پارس بیرون آید که خلیج فارس نام دارد... و بین این دو خلیج یعنی خلیج احمر و خلیج پارس سرزمین حجاز و یمن و دیگر بلاد عرب واقع است.» ابوالقاسم عبیدالله بن عبدالله بن احمد بن خردادبه خراسانی (وفات 300ق) در کتاب «المسالک و الممالک» در این باره می نویسد: «گروهی از این رودها به سوی بصره و گروهی به سوی مذار [شهری بین واسط و بصره] روانند و سپس همه آنها به دریای پارس می ریزند.» بزرگ بن شهریار الناخذاه هرمزی (ناوخدای هرمزی) در کتابش «عجایب الهند بر و بحر و جزایره» که در سال 342ق آن را تألیف کرده از واژه «بحر فارس» برای معرفی خلیج فارس بهره برده است. ابواسحاق ابراهیم بن محمد الفارسی الاصطخری (وفات 346ق) هم در کتاب خود «مسالک الممالک» از عبارت «بحر فارس» برای معرفی نام خلیج فارس استفاده می کند. مورخ نامدار ابوالحسن علی بن الحسین بن علی مسعودی (وفات 346ق) نیز در «مروج الذهب و معادن الجوهر» در ذکر خلیج فارس عبارت «بحر فارس» را به کار برده است. مسعودی در کتاب دیگرش «التنبیه و الاشراف» هم واژه «البحر الفارسی» را برای شناساندن خلیج فارس به کار گرفته است.
ابوریحان محمد بن احمد البیرونی الخوارزمی (وفات 440ق) نیز در آثار خود واژه های «دریای پارس خلیج پارس بحر پارس» را برای معرفی خلیج فارس ذکر کرده است. ابن حوقل در اثرش «صورة الارض» و بشاری در کتابش «احسن التقاسیم فی معرفه الاقالیم» که به ترتیب در سالهای 367ق و 375ق تألیف شده اند، واژه «بحر فارس» را به جای خلیج فارس به کار برده اند در کتاب «حدودالعالم من المشرق الی المغرب» هم در معرفی خلیج فارس از عبارت «خلیج فارس» بهره گرفته شده است. محمد بن نجیب بکیران در کتابش «جهان نامه» ابن البلخی در «فارسنامه» شرف الزمان طاهر مروزی در «طبایع الحیوان» ابوعبدالله محمد بن عبدالله بن ادریس در «نزهة المشتاق فی اختراق الآفاق» شهاب الدین ابوعبدالله یاقوت بن عبدالله حموی رومی در «معجم البلدان» ابوعبدالله زکریا بن محمد بن محمود قزوینی در «آثارالباقیه» و اخبارالعباد در کتاب «عجائب المخلوقات و غرایب الموجودات» ابوالفداء در «تقویم البلدان» و شمس الدین ابوعبدالله محمد بن ابی طالب الانصاری الدمشقی الصوفی در «نخبة الدهر فی عجایب البر و البحر» به ترتیب واژه ها و عبارات: «بحر پارس - دریای پارس (و هم بحر پارس) الخلیج الفارسی بحر فارس دریای پارس (و هم بحر فارس) دریای پارس بحر فارس (و دریای پارس) بحر فارس و بحر الفارسی (و بحر فارس)» را در معرفی و ذکر خلیج فارس به کار برده اند. این عبارات و واژه ها به طور مکرر طی قرون پنجم تا یازدهم قمری در منابع تاریخی و جغرافیایی زیر نیز ذکر شده است. شهاب الدین احمد بن عبدالوهاب بن محمد النویری در کتاب «نهایة الادب فی فنون العرب» حمدالله مستوفی در کتاب «نزهة القلوب»؛ ابن الوردی در کتاب «حزیدة العجائب و فریدة الغرایب» ابن بطوطه در کتاب «تحفه النظار فی غرائب الامصار و عجائب الاسفار» ابوالقاسم محمد بن حوقل در کتاب «صورةالارض» و کتاب «صبح الاعشی فی کتابة الانشاء» نوشته احمد بن علی بن احمد القلقشندی همچنین مصطفی بن عبدالله کاتب چلبی فلسطینی معروف به حاجی خلیفه (وفات 1067ق) صاحب کتاب «کشف الظنون» در کتاب دیگرش «جهان نما» در توصیف خلیج فارس آورده است: [ترجمه از زبان ترکی است] «دریای پارس به این دریا سینوس پرسیقوس می گویند یعنی خلیج فارس به مناسبت اینکه در مشرق آن فارس واقع است به آن نسبت داده می شود و آن را ماره پرسیقوم (دریای پارس) نیز می گویند.» در جلد هفتم «دایرة المعارف البستانی» نیز که در سال 1883میلادی به چاپ رسیده است برای معرفی خلیج فارس از واژه «الخلیج العجمی» استفاده شده است.
منبع: موسسه مطالعات تاریخ معاصر ایران
پی نوشت ها:
[1] . Narmarratu.
[2] . Draya tya hacha Parsa aity.
[3] . Flavius Arrianus.
[4] . Persikon Kaitas.
[5] . Strabon.
[6] . Claudius Ptalemaeus.
[7] . Persicus Sinus.
[8] . Mare Persicum.
[9] . Quintus Curtius Rufus.
[10] . Aquarum Persico.
جستجو در قاموس نور