×

اندر نادرستی خبر «طَلَعَ الْبَدْرُ عَلَینا»


تعداد بازدید : 6525     تاریخ درج : 1390/08/08

133

در یکی از موضوعات مورد بحث در هجرت، استقبال از آن حضرت در آستانه ورود به قُبا است و از روایات مشهورِ این استقبال، سرودی است که گفته می شود در آنجا توسط دختران و کنیزکان خوانده شد. این سرود میان مردم شهرتی فراوان دارد اما تاکنون بحثی علمی و دقیق درباره درستی آن انجام نشده است.

این نوشتار از دکتر انیس بن احمدبن طاهر اندونزیایی است که با عنوان «دراسة فی حدیث: طَلَعَ الْبَدْرُ عَلَینا، دراسة حدیثیة الخبر و النشید» در مجلّه مرکز بحوث و دراسة المدینة المنوّره(1)منتشر کرده است. در ترجمه، مطالب را تلخیص کرده و چکیده استدلال ها را آورده ام.

راویِ اصلی این خبر عبیدالله بن محمد، معروف به «ابن عایشه بنت طلحه» است که گوید: وقتی پیامبر خدا(صلی الله علیه وآله) وارد مدینه شد، زنان و کودکان این شعر را می خواندند:

طَلَعَ الْبَدْرُ عَلَینا *** مِنْ ثَنِیّاتِ الْوَداعِ

وَجَبَ الشُّکْرُ عَلَیْنا *** ما دَعا للهِِ داعِ

بررسی سندی

نخستین کتاب سیره ای، که این روایت در آن آمده، کتاب دلائل النبوه بیهقی است و سند بیهقی

1 . شماره 12، محرم ـ ربیع الاول 1426، صص88 ـ 71

---------------------------------------------------

صفحه 133

---------------------------------------------------

چنین است:

«أخبرنا أبوعمر و الأدیب، قال: أخبرنا أبو بکر اسماعیلی، قال: سمعت أبا خلیفة، یقول سمعت ابن عائشة، یقول: لما قدم...» تا آخر همان نقلی که گذشت، سند دیگر بیهقی هم چنین است: «أخبرنا أبو عمر وبن مطر، سمعت أبا خلیفة یقول: سمعت ابن عائشة: لما قدم رسول الله...».

بیهقی می افزاید: علمای ما این خبر را مربوط به وقت ورود آن حضرت به مدینه، در هنگام هجرت از مکه می دانند نه وقت آمدن آن حضرت از تبوک در ثنیة الوداع و خداوند آگاه است.(1) این روایت را خرگوشی (در شرف المصطفی) و دیگران، همه از طریق همین ابن عایشه روایت کرده اند. مشکل اصلی در ابن عایشه است که سند او منقطع است; زیرا از وی به آن طرف، دست کم نام چند نفر افتاده است. نام اصلی ابن عایشه چنین است: عبیدالله بن محمدبن حفص بن عمربن موسی بن عبیدالله بن معمر تیمی (متوفای 228). وی به دلیل آن که از نسل عایشه دختر طلحه است، به ابن عایشه مشهور است. همان طور که از سال در گذشت و نام اجدادش بر می آید، از وی تا عصر رسول(صلی الله علیه وآله) جای چندین نفر در سند خالی است. این مشکل سندی سبب شده است تا اکرم ضیاء العمری ـ مورخ و سیره شناس ـ بگوید: اخباری که درباره خواندن سرود «طَلَعَ الْبَدْرُ عَلَینا» رسیده، روایت صحیحی ندارد.

اما با وجود ضعف سند، گروه زیادی از عالمان، محدّثان و مورّخان; مانند ابن حبان،(2) ابن عبدالبرّ،(3) ابن قیّم،(4) ابن کثیر ،(5) سمهودی(6) و دیگران، آن را روایت کرده اند. سند غریب دیگری هم برای آن هست که مراغی آورده و آن را به مالک بن انس منسوب کرده، با این عبارت شگفت که: «صَعِدْتُ ذَوات الْخُدُورِ عَلَی الأجاجیر...» و سپس آن اشعار را آورده است(7) که مقصود روی بام هاست. اما منهای سند، اشکالاتی هم به متن این سرود واردکرده اند; یکی این که در این سرود، نوعی نرمی و رقیق بودن هست که در اشعار آن زمان وجود نداشته و به احتمال از اشعار قرن سوم است. دیگر آن که این سرود بر وزن بحر «رمل» است، در حالی که وزن غالب بر اشعاری که مرتحلا سروده می شود، «رجز» است. به علاوه چگونه است با این که هنوز نام یثرب «مدینه» نشده در این شعر گفته می شود:

جئت شرّفت المدینة *** مرحباً یا خیر داع

1 . دلائل النبوه، ج2، صص506 و 507

2 . الثقات، ج1، ص131

3 . التمهید، ج14، ص82

4 . زادالمعاد، ج3، ص551

5 . السیرة النبویه، ج2، ص269

6 . وفاء الوفاء، ج1، ص262

7 . تحقیق النصره، ص40

---------------------------------------------------

صفحه 134

---------------------------------------------------

نکته دیگر آن است که همین خبر به عبارت دیگری هم نقل شده; از جمله روایتی که مسند است و سند آن به بریدة بن حصیب می رسد، چنین است: پیامبر خدا(صلی الله علیه وآله)از یکی از جنگ ها باز می گشت، در این هنگام کنیز سیاهی آمد و گفت: ای پیامبر خدا، من نذر کرده ام اگر شما سالم برگشتید بالای سر شما دف بزنم. حضرت فرمودند: اگر نذر کرده ای بزن و الا خیر. کنیز گفت: نذر کرده ام. آنگاه پیامبر خدا(صلی الله علیه وآله) نشست و آن کنیز دف زده و گفت:

طَلَعَ الْبَدْرُ عَلَینا *** مِنْ ثَنِیّاتِ الْوداعِ

وَجَبَ الشُّکْرُ عَلَیْنا *** ما دَعا للهِِ داعِ(1)

اشکال این است که ابن حبان این حدیث را در «صحیح» خود نیاورده و علاوه بر آن، نظر چنین است که در اصل کتاب «مورد الضمان» هم نبوده و روی نسخه به خط دیگری به آن افزوده شده است. در سبل الهدی و الرشاد (ج3، ص386) به نقل از «رزین»، یک بیت دیگر هم به آن افزوده شده است:

اَیُّهَا الْمَبْعُوثُ فِینا *** جِئْتَ بِالاَْمْرِ الْمُطاعِ

ثنیة الوداع کجاست؟

ثنیات، جمع ثنیه و به معنای جای مرتفع است. برخی آن را مسیر در کوه (الطریق فی الجبل) دانسته اند. وداع هم که از تودیع است. فیروز آبادی در این باره، ضمن اشاره به اختلافی که در تفسیر محل آن است، می گوید: گفته شده است: ثنیات الوداع جای وداع مسافران از مدینه به مکه است. نیز گفته شده، از این رو، این نام را بدان نهاده اند که رسول در آن محل با کسی که در اواخر حیاتش او را در جای خود در مدینه گذاشت وداع کرد. نیز گفته اند: آنجا محل وداع او با برخی از سرایایی است که اعزام می کرد و نیز گفته شده، نام یک وادی در مدینه است و درست است که این یک نام جاهلی است و محل تودیع مسافران است، این چیزی است که اهل سیره و تاریخ گفته اند.(2)

در روایات درباره ثنیة الوداع چه آمده است:

در این باره چند روایت وجود دارد:

جابر می گوید: وقتی ما عازم تنبوک بودیم، به عقبه ای رسیدیم که در سمت مسیر

1 . موارد الظمان، صص493 و 494

2 . المغانم المطابه، ج2، ص707

---------------------------------------------------

صفحه 135

---------------------------------------------------

شام بود. در این زمان زنان متعه ما آمدند و اطراف ما می گشتند. وقتی پیامبر(صلی الله علیه وآله) آمد ،

مطلب را گفتیم. حضرت خشمگین شده بر خداوند درود فرستاد و از «متعه» نهی کرد. ما در آنجا با آنان وداع کردیم. برای همین آنجا را «ثنیّة الوداع» گویند.(1) سند این حدیث ضعیف است.

در خبر دیگری آمده است: وقتی پیامبر خدا(صلی الله علیه وآله) از خیبر بر می گشت، کسانی از آنجا زنانی را به عنوان متعه گرفته بودند. وقتی حضرت به مدینه رسید، به اصحاب فرمود: زنان متعه خود را رها کنید. آنان چنین کردند و اینجا ثنیة الوداع نامیده شد.(2) سند این حدیث نیز ضعیف است.

روایتی دیگر از ابو هریره نقل شده است که: وقتی عازم تنبوک بودیم در ثنیة الوداع فرود آمدیم. در این هنگام پیامبر خدا(صلی الله علیه وآله) فرمان تحریم متعه را داد.

نویسنده مقاله، به دلیل سنی بودن، معتقد است که پیامبر خدا(صلی الله علیه وآله) متعه را در خیبر حرام کرده و بنابراین، این روایات و مشابه آن را نمی پذیرد، در حالی که خود این نقل ها متشتت نشان می دهد که اصل روایات تحریم متعه در زمان پیامبر خدا(صلی الله علیه وآله)قابل قبول نیست و این مطلب مربوط به زمان خلیفه دوم است. در هر حال، مولف مقاله، این نقل ها را قبول ندارد. همین طور یک نقل جاهلی را که می گوید هر کسی وارد یثرب می شد، روی این ثنیه می ایستاد، دست را به بناگوش می گذاشت و مانند الاغ شیهه می کشید، عوام، خاصیت آن را این می دانستند که اگر کسی چنین کند، به وبای این شهر گرفتار نمی شود و سالم می ماند.(3)

محل دقیق ثنیة الوداع

برخی، مانند داودی و قاضی عیاض، آن را در مسیر خروجی مدینه به سوی مکه می دانند.(4)

برخی دیگر ـ از جمله مدنی ها ـ محل آن را در مسیر شام می دانند. دلیل دسته اول، همان سرود «طَلَعَ الْبَدْرُ عَلَینا» است که دشواری های آن خبر را ملاحظه کردیم. دلیل دسته دوم، که محل آن را در مسیر خروجی مدینه به شام می دانند، روایت بخاری است از سفیان از زهری از سائب بن یزید که گفت: به یاد می آورم که همراه بچه ها به ثنیة الوداع رفتیم تا پیامبر خدا(صلی الله علیه وآله) را که از تبوک بر می گشت، ببینیم.(5)

ابن قیم هم کسانی را که می گویند ثنیة الوداع در مسیر خروجی مدینه به مکه است، متهم

به وهم کرده، می گوید: روشن است که ثنیات الوداع در سمت راه شام است و کسی که

1 . الاعتبار، حازمی، ص179

2 . تاریخ المدینه المنوره، ابن شبه، ج1، صص269 و 270

3 . تاریخ المدینه المنوره، ج1، ص269

4 . فتح الباری، ج7، ص128 ; وفاء الوفا، ج4، ص1170

5 . بخاری، المغازی، باب کتاب النبی إلی قیصر و کسری، ج3، ص91

---------------------------------------------------

صفحه 136

---------------------------------------------------

از مکه به مدینه می آید آن را نمی بیند و از آن عبور نمی کند مگر کسی که از مسیر شام می آید.(1)

فیروز آبادی میان دو نظر را جمع کرده، می گوید: هر دو جا را ثنیة الوداع می گویند.(2)

عبدالقدوس انصاری هم با ملاحظه معنای آن، که وداع با مسافران است، صدق آن را بر هر دو مورد روا شمرده است.(3)

یک نظر شگفت هم این است که گفته می شود وقتی حضرت در هجرت از مکه به مدینه، به قبا رسید، روی شتر نشسته، وارد مدینه شد و از بنی ساعده گذشت که جای شان نزدیک همین ثنیة الوداع شامی بوده و بنابراین، حتی در جریان هجرت هم باز به ثنیة الوداع شامی رسیده و از آنجا به محل (بعدی) مسجد آمده است. این رای سمهودی است.(4) ابن حجر عکس این حرف را گفته است.(5)

جای ثنیة الوداع امروزه کجاست؟

اگر ثنیة الوداع در شمال ـ مسیر شام ـ باشد، طبعاً وسط مدینه فعلی در ابتدای خیابان ابوبکر (که نام قبلی اش سلطانه بود) قرار گرفته است. دست راست این خیابان درست در محلی که از تونل مناخه خارج می شوید سمت چپ شما در حال حاضر کوه سلع است و دست راست شما ابتدای «طریق العیون» که به جبل الرایه می رسد.(6) اما اگر ثنیة الوداع را در جنوب ـ سمت قبا ـ بدانیم گفته شده محل آن در جایی است که مشرف بر وادی عقیق و از آنجا به سمت بئر عروه جنوب غرب مدینه است و اطراف آن را حرّه ها گرفته اند.(7)

جای بئر عروه هم اکنون سمت چپ کسی است که طریق قدیم مکه (عمربن خطاب) را طی کرده، از تقاطع خیابان دور شهر دوم می گذرد. در آنجا مسجد تازه احداث شده ای با نام مسجد عروه موجود است که پشت آن بقایای یک مسجد قدیمی وجود دارد و در کنار آن قصر عروه و جلوی آن بئر عروه است.(8) نکته شگفت آن که ابن منظور می گوید: «وداع» یک وادی در مکه است و «ثنیة الوداع» منسوب به آن زمانی که پیامبر خدا(صلی الله علیه وآله) وارد مکه شد کنیزان مکه از وی استقبال کرده گفتند:

طَلَعَ الْبَدْرُ عَلَینا *** مِنْ ثَنِیّاتِ الْوداعِ

وَجَبَ الشُّکْرُ عَلَیْنا *** ما دَعا للهِِ داعِ(9)

1 . زاد المعاد، ج3، ص551

2 . المغانم المطابه... ج2، ص708

3 . آثار المدینه المنوره، ص160

4 . وفاء الوفا، ج4، ص1170

5 . فتح الباری، ج8 ، ص129

6 . معجم المعالم الجغرافیه، ص332

7 . وفاء الوفا، ج4، ص1167

8 . نکـ : به کتاب «150 صورة من المدینه المنوره» ، ص109

9 . لسان العرب، ماده «ودع».

---------------------------------------------------

صفحه 137

---------------------------------------------------

این سخن غریب و منکری است که مستند آن را نمی شناسیم.

درباره استقبال، روایات دیگری هم هست

ابوبکر می گوید: وقتی شب هنگام وارد مدینه شدیم، مردمان نزاع داشتند که نزد چه کسی فرود آییم. مردان و زنان روی دیوارها بودند و بچه ها و خدمه هم در راه ایستاده ندا می دادند: «یا محمّد یا رسول الله»، «یا محمد یا رسول الله». این روایت را بخاری و مسلم آورده اند.

در روایت دیگری، که آن را هم ابوبکر نقل کرده، می گوید: مردم همه بیرون آمدند و ما وارد راه شدیم، مردم و غلامان و خدمه فریاد می زدند: «جاء محمد»، «جاء محمد رسول الله»، «الله اکبر»، «جاء محمد». این روایت را هم حاکم در مستدرک(1) نقل کرده است.

براءبن عازب هم می گوید: نخستین مهاجر مصعب بن عمیر بود اما هیچ چیزی مردم مدینه را به اندازه آمدن پیامبر خدا(صلی الله علیه وآله)خشنود نکرد. درآن هنگام کنیزان فریاد می زدند: «قدم محمد». این روایت را، هم بخاری و ابن سعد(2) نقل کرده اند کرده اند.

انس بن مالک هم در شرح ورود حضرت می گوید: وقتی حضرت رسید، کسانی می گفتند: «جاء نبیّ الله»، «جاء نبیّ الله». این را هم بخاری روایت کرده است.

انس می گوید: من وسط بچه هایی بودم که می گفتند: «جاء محمد» تا آن که آمد. پانصد نفر از انصار در این استقبال بودند.(3)

باز از انس بن مالک روایت شده که گفت: وقتی پیامبر خدا(صلی الله علیه وآله) وارد مدینه شد، زنان ومردان انصار آمدند و هر کدام از آن حضرت می خواستند که نزد آنان برود. در این وقت کنیزکانی از بنی النجار دف زده، می گفتند:

نحن جوار من بنی النّجار *** یا حبّذا محمّد من جار(4)

حضرت نزد آنان رفت و پرسید: آیا مرا دوست دارید؟ گفتند: آری به خدا سوگند! حضرت فرمود: والله، من هم شما را دوست دارم.(5) برخی از راویانِ این خبر متهم شده اند. نتیجه این بررسی آن است که خبر سرود «طَلَعَ الْبَدْرُ عَلَینا» از طریق صحیحی روایت نشده و علاوه بر مشکل سندی، دشواری در متن هم دارد.

1 . ج3، ص13

2 . طبقات، ج1، ص234

3 . مسند احمد، ج3، ص222

4 . بحارالأنوار، ج19، ص110

5 . الاشراف فی منازل الاشراف، ص314

---------------------------------------------------

صفحه 138

---------------------------------------------------

پی نوشت ها

---------------------------------------------------

صفحه 139

---------------------------------------------------

کلمات کلیدی
روایت  |  خبر  |  مدینه  |  وداع  |  سرود  |  ثنیة الوداع  |  طلع البدر  |  البدر علینا  | 
لینک کوتاه :