سفرنامه فرامرزی

عبدالرحمن فرامرزی روزنامه نگار معروف عصر پهلوی (1351 ـ 1290) است. وی در روزنامه «شفق سرخ»، «مجلّه تقدّم»، «آینده ایران»، «بهرام» و «کیهان» مقاله می نوشت. همکاری در مجله های «وحید» و «یغما» نیز در کارنامه مطبوعاتیِ وی به چشم می خورد. او را در عرصه ادب و سیاست، از صاحبنظران شمرده و صراحت لهجه اش را ستوده اند.

فرامرزی مسلمانی سنی مذهب بوده و در ماجرای فلسطین، موضعی مخالف رژیم وابسته پهلوی داشت. او تجزیه آن سرزمین اسلامی را از پیکره جهان اسلام نمی پذیرفت و هماره بر ضدّ رژیم اشغالگر قدس موضع می گرفت.

او در سال 1339، در مصاحبه مطبوعاتیِ محمد رضا پهلوی، برای نخستین بار از وی پرسید: آیا درست است که ایران اسرائیل را به رسمیت شناخته؟! شاه که با این پرسش غیر منتظره روبه رو شده بود، گفت: «این چیز تازه ای نیست، بسیاری از کشورهای مسلمان؛ مانند ترکیه نیز این کار را کرده اند!» این پاسخ، جهان عرب را؛ از جمله کشور مصر را به واکنش واداشت و جمال عبدالناصر رابطه خود با ایران را قطع کرد. پس از آن بود که فرامرزی را ممنوع القلم کردند و از دعوت به مراسم و مجالس رسمی مانع شدند.

فرامرزی معتقد بود که:

«شاه یک مشت افراد متملّق، بی شخصیت و جاسوس مسلک را دور خودش جمع کرده است. اینها به جهت منافع خودشان کار می کنند. در لحظات حسّاس هیچ یک از آنها در کنارش نخواهند ماند.»

فرامرزی گرچه در شمار رجال سیاسی رژیم پهلوی بود، اما همین مقدار صراحت لهجه و جسارت که داشت و هر از چند گاه علیه دولتمردان، آنهم در آن دوران خفقان موضع می گرفت، ستودنی است.

وی روزی در حضور سپهبد بختیار، رییس سازمان امنیت، در حضور خبرنگاران و در ضیافت شام وی، سانسور را که توسط سازمان امنیت اعمال می شد، به تمسخر گرفت و در پاسخ بختیار که گفته بود: «شما را همیشه اذیت می کنیم» گفت:

«چه اذیتی؟ چه آزاری؟ کار ما روزنامه نویس ها این است که برویم بگردیم، سوژه پیدا کنیم، درباره اش فکر کنیم، مقاله بنویسیم، برایش عکس پیدا کنیم و چاپ کنیم. همه این زحمت ها را عوض ما، آقایان به گردن گرفته اند.

سوژه را شما پیدا می کنید. کار نوشتن را نویسنده های فرمانداری نظامی به عهده می گیرند، بعد ماشین می کنند، برایش تیتر می زنند، سوتیتر می زنند، اندازه حروفش را مشخص می کنند، حتی از این مهمتر، جای چاپش را هم شما معین می کنید که در چه صفحه ای و در کجای صفحه چاپ شود. انصاف بدهید این کار اذیت است؟ چه اذیتی جان من؟ بعضی ها اسم این کار را می گذارند سانسور! سانسور کدام است؟ من به آن می گویم همکاری!»

استاد شهید مطهری در یکی از سخنرانی هایش که در باره فلسطین و توسعه طلبی اسرائیل سخن گفته، چنین می گوید:

«به قول عبدالرحمن فرامرزی، این اسرائیلی که من می شناسم، فردا ادعای شیراز را هم می کند. می گوید شاعرهای خود شما همیشه در اشعارشان اسم شیراز را گذاشته اند مُلک سلیمان! هرچه بگویی آقا! این تشبیه است، می گویند سند از این بهتر می خواهید؟! مگر ادعای خیبر را که نزدیک مدینه است ندارند؟ مگر روزولت به پادشاه وقت عربستان پیشنهاد نداد که شما بیایید این شهر را به اینها (یهودیها) بفروشید؟ مگر اینها ادعای عراق و سرزمین های مقدس شما را ندارند؟»

استاد شهید در ادامه می افزاید:

«مرتب دروغ در مغز ما کردند که این یک مسأله داخلی است، مربوط به عرب و اسرائیل است. باز به قول عبدالرحمن فرامرزی اگر مربوط به اینهاست و مذهبی نیست، چرا یهودیان دنیا مرتب برای اینها پول می فرستند؟»

خاطرات عبدالرحمان فرامرزی از سفر به حجاز، همراه محمدرضا پهلوی که احتمالاً در سالهای نخست دهه چهل انجام گرفته، حاوی نکات قابل توجهی است. این خاطرات از کتاب «خاطرات استاد فرامرزی» گرفته شده که به کوشش حسن فرامرزی انتشار یافته و بخشی از خاطرات حسن تقی زاده، که در این سفر حضور داشته، در پاورقی آمده است:

در بچگی اعلانی به مناسبت انتشار دیوان فاریابی دیدم که:

وقتی به حجاز رفتیم و به زیارت کعبه مشرّف شدیم، با اینکه به مناسبت وجود اعلی حضرت همایونی، درِ کعبه را به روی ما گشودند، من دیوان فاریابی را در آنجا ندیدم که بدزدم. گویا جامی پیش از ما دزدیده است.

چون ممکن است ذهن خوانندگان مسبوق به این مضمون نباشد، به نظرم لازم است بنویسم که این شعر راجع به جامی است و اصلاً این طور است:

علّت اینکه در بدو مقاله به این شعر اشاره کردم، این بود که در تمام جاده بین جده و مکه، این شعر را به خاطر داشتم و عالبا به جای «لَبَّیک اَلّلهُمَّ لَبَّیک...» که ذکر احرامیان است، آن بر زبانم می گذشت و الآن که قلم برای نگارش سفر حجاز به دست گرفتم، باز همان به خاطرم آمد.

نمی دانم چه روزی و چه ماهی و چه سالی بود که به ما اطلاع دادند باید در رکاب اعلی حضرت همایونی به سوی ریاض حرکت کنیم و چون در فرودگاه ریاض، پادشاه آن مملکت به استقبال اعلی حضرت همایونی خواهد آمد، باید لباس رسمی؛ یعنی ژاکت و سیلندر داشته باشیم.

مخلصتان که از اصل کلاه ندارد، اوایلی که خواستیم سری توی سرها در بیاوریم، سیلندری تهیه کردیم و از بس به سر نگذاشتیم، اصلاً آن را گم کردیم، ولی خوشبختانه چون باید هنگام شرفیابی نزد پادشاهان، سر برهنه بود، مشکل بی کلاهی حل شده است و آنهایی که سیلندر دارند، نیز باید بردارند و در دست بگیرند. من به جای کلاه، کیفم را در دست گرفتم و کسی هم اعتراضی نکرد.

اولی که وارد شدیم، ما را از راه غیر آبادی به سوی قصر بردند و در طول راه جماعتی از اعراب مسلّح که بی شباهت به آنچه فردوسی درباره قشون سعد وقاص می گوید نبودند. دو طرف راه صف کشیده بودند. این راه و این سپاهیان هیچ نظر رفقای ما را نگرفت و بعضی ها با تمسخر می گفتند: اینها می خواهند با اسراییل بجنگند؟!

ولی من که با این جماعت سابقه آشنایی داشتم، گفتم: حتما با اسرائیل می جنگند؛ زیرا مردم شجاع با ایمانِ از جان گذشته ای هستند. یک رفیقمان که خوب از وضع اسرائیل خبر داشت، گفت: آخر تو اسرائیل را نمی شناسی! گفتم: تو هم اینها را نمی شناسی.

اینها (اِخوان) بودند. اخوان در لغت یعنی برادران ولی در آنجا یعنی جماعتی هستند که در راه خدا با هم برادر شده اند. پایه تشکیل این جماعت را «سید سنوسی» که اکنون نبیره او پادشاه طرابلس است⁽¹⁾ ریخت، ولی خود این اخوان نمی دانند که مؤسس تشکیلات اولیه ایشان «سنوسی» است یا هر که طرح تشکیل ایشان را ریخته، شاگرد «سنوسی» بوده است؛ زیرا «سنوسی» صوفی است و اینها به صوفیه ارادتی ندارند.

ابتدای تشکیل این طایفه این بود که جماعتی در راه خدا عقد برادری بستند و در جایی به نام «ارطاویه» جمع شدند و اساس کار را بر برادری و برابری و مساوات، حتی اشتراک در مال قرار دادند؛ بدین ترتیب که مثل آن رفتاری که انصار پیغمبر با مهاجرین کردند، با هم رفتار کردند. هر کسی به سوی ایشان هجرت کرد و در فرقه ایشان داخل شد، هر کسی از خود چیزی بدو داد.

یکی پول داد، یکی بز داد، یکی گوسفند داد، یکی کره اسب یا کره شتر داد و برای او خانه و خانواده درست کردند و در مدت کمی قوّه عظیمی شدند و چون وهابی هستند «ابن سعود» را امام می دانند ولی البته نه به معنای آن امامی که شیعه معتقد است. به مذهب اهل تسنن، امام یعنی پادشاهی که مسلمانان او را به امامت؛ یعنی رهبری و پیشوایی یا بهتر بگوییم پادشاهی پذیرفته باشند و اینها چون سنی هستند و غیر از خودشان؛ یعنی اتباع «محمدبن عبدالوهاب» را سنی، بلکه اصلاً مسلمان نمی دانستند و معتقد بودند و شاید هنوز هم باشند که دیگران به واسطه پرستش قبور ائمه و اولیا و توسّل به غیر خدا مشرک هستند، تعصب عجیبی بر ضدّ مسلمانان دیگر داشتند و البته کم و بیش حالا هم دارند.

عبدالعزیز بن سعود پدر پادشاه فعلی عربستان سعودی، دید اینها خوب قوه ای برای پیشرفت مقصود او هستند، آنها را تقویت کرد و به نیروی آنها ممالک اطراف را گرفت. ابتدا «احساء» و «قطیف» را که الآن منبع چاه های نفت است، از دست عثمانی گرفت. بعد جبل «حایل» را که مرکز «آل رشید» بود تصرف کرد، بعد با ملک حسین پادشاه نجد و حجاز درافتاد و اخوان را به نام اینکه خانه خدا و حرم حضرت رسول در دست غیر اهل و بلکه غیر اسلام است، به سوی حجاز سرازیر ساخت و آنجا را تصرف کرد. مردم معتقدند که سیاست خارجی در تمام این پیشرفت ها به وی کمک کرده؛ زیرا هنگامی که احساء و قطیف را از عثمانی ها گرفت، آنها خواستند که تمام کشتی های جنگی و قشون را به آنجا بفرستند و انگلیسی ها به بهانه های مختلف، که شاید اهمّ آنها امنیت خلیج فارس بود، از ایشان جلوگیری کردند.

اخوان در احکام دین بسیار شدید هستند. سیگار را حرام و شاید سیگارکش را مهدورالدم می دانند، در مقابل دیگران بی اندازه متعصب اند به طوری که غیر از خودشان شاید کسی را مسلمان ندانند، این «شاید»ها را برای این استعمال می کنم که ممکن است برایم اسباب زحمت یا اعتراض درست کند و الاّ من زیاد آنها را دیده ام و اینها را به صراحت از ایشان شنیده ام. هیچ دروغ نمی گویند، به هیچ تأویلی خلاف شرع را مرتکب نمی شوند و به قدری راستگو هستند، هنگامی که من در «احساء» بودم، اگر یکی از اخوان با فرد دیگری دعوا داشت، قاضی مجرّدِ ادعای او را قبول می کرد و از او شاهدی نمی خواست، چون آنها دروغ نمی گویند و خوردن مال مردم را با دزدی یا حیله جایز نمی شمرند، اگرچه آن مردم مسلمان نباشند.

ملک عبدالعزیز بن سعود، چون همه جا را با دست اینها فتح کرد، دید حالا برای خود او اسباب زحمت هستند؛ زیرا دائما با دیگران به نام اینکه آنها مسلمان نیستند یا خلاف شرع می کنند، در ستیز بودند و بعضی از رؤسای آنها به نام اینکه خود «ابن سعود» نیز به شرع مقید نیست و گاهی مرتکب خلاف می شود، به وی اعتراض می کردند. پس تصمیم گرفت که آنها را از هم بپاشد و چون امام بود، با زحمت کمی در این راه موفق شد.

من خیال می کردم که دیگر اخوان وجود ندارند ولی آن روز که از برابر صفوف ایشان گذشتم، دیدم هنوز هستند و ظاهرا جزو قشون پادشاه «ابن سعود» حساب می شوند و از وی مواجب می گیرند. شاید به مناسبت مجاورت با اسرائیل، صلاح در آن دیده که آنها را زنده کنند ولی البته دیگر به شأن و شوکت سابق نیستند و شعار ایشان عمامه کوچکی است که روی چفیه (کوفیه) می بندند و به این جهت به آنها «مطوع» یعنی آخوند هم می گویند، اما رنگ عمامه شرط نیست که سفید باشد.

کاخ های ریاض

اعلی حضرت همایونی و ملک سعود از جلو و اتباع از عقب از آن، راه رفتیم تا به قصر ضیافت ملک سعود رسیدیم و اعلی حضرت همایونی و بعضی از خواص در قصر و برخی دیگر از ملتزمین رکاب در مهمانخانه منزل کردند و بنده چون در قصر ماندم، میهمانخانه را ندیدم که بدانم از چه قرار است ولی واقعا موجب شگفتی و حیرت ما شد.

طولی نکشید که موقع ناهار رسید و برای ناهار به قصر دیگر رفتیم و این قصر دومی، قصر نبود، بلکه در حقیقت شهری بود.

ما چند روزی که در ریاض بودیم، هر ناهار در قصری و هر شام را در قصر دیگر خوردیم و تمام این قصور موجب حیرت و شگفتی ما بود.

یک روز ما را برای دیدن مدرسه خاندان سلطنتی بردند. بعدها فهمیدم که این مدرسه در یکی از قصور واقع است و از اول نفهمیدم. برای اینکه از خیابان طویل و عریضی وارد دری شدیم و از آن در وارد صحرای وسیعی شدیم که درخت زیادی داشت ولی در حوالی اش بنیانی پیدا نبود تا بدان مدرسه رسیدیم و بعدها فهمیدیم که تمام آن صحرا و صحراهای دیگر، باغ یک قصر است و عمارت قصر نیز در آن محوطه مجلل و با شکوه و با عظمت است و از این قصرها در ریاض زیاد بود که ما هر روز در یکی از آنها شام یا ناهار خوردیم.

من آمریکا را ندیده ام ولی در جاهایی که دیده ام، نظیر هیچ یک از این قصور را ندیده ام. قصر رییس جمهوری هند را با یکی از آنها مقایسه کردم. در جدّه نیز قصری بود که من آن را ندیدم؛ زیرا در میهمانخانه منزل کرده بودم و بعضی از ملتزمین رکاب می گفتند که چهار هزار متر مربع وسعت یکی از سالنهای آن بوده است.

من جاهای بسیار دیده ام؛ انگلیس، اسکاتلند، آلمان، ایتالیا، پاکستان، هندوستان، کشمیر، بیروت و جاهای دیگر را دیده ام که ذکر آن موجب طول کلام می شود، ولی در هیچ جا کاخی به عظمت و شکوه کاخ های ملک سعود ندیدم.

آقای وزیر خارجه و رجال دیگری که آمریکا را دیده اند، می گفتند که نظیر این قصور در آمریکا هم نیست. قصری که ما در آن منزل داشتیم، میهمانخانه شخصی ملک سعود است و یک رستوران بزرگ دارد که تمام کارمندان مهم دولت در آنجا شام و ناهار می خورند و غالبا خود ملک سعود نیز در آن حاضر می شود و البته هزینه آن نیز با شخص اوست.

ناظر و آشپزهای او همه فرنگی هستند. پیشخدمت ها سودانیانی هستند که قبلاً زیر دست انگلیسی ها برای پیشخدمتی تربیت شده اند و به این جهت هیچ گونه نقصی برای پذیرایی نمی توان گرفت. تمام چیزها را از خارج مملک وارد می کنند و شاید تنها چیزی که ما از محصول مملک خوردیم، شیر شتر بود که روز اول سر ناهار به هر یک از ما یک لیوان دادند و چون با شکر آمیخته بود، بسیار مطبوع بود و شاید رفقای ما نفهمیدند که چیست ولی پسر ملک سعود به من گفت که شیر شتر است. من قدری اظهار کراهت کردم؛ یعنی او اثر آن را در چهره من خواند و گفت: اگر شاهنشاه بدش می آید، تا من بگویم نخورد. من گفتم شاه ما هر سختی را تحمّل می کند و به روی خود نمی آورد، اینکه چیز مطبوع خوبی است.

کارمندان ایشان غالبا یا فلسطینی یا سوری و یا حجازی هستند. کارمند عالی رتبه نجدی بسیار کم است و ما تنها وزیر دارایی را دیدیم که نجدی بود ولی من از قیافه اش حدس زدم که نژاد اصلی او سیاه است. به این جهت، وحدت مملکت سعودی نعمتی برای مردم حجاز شده؛ زیرا به واسطه نفت احساء و قطیف آنها کارمندان دولت ثروتمندی شده اند و کارها نیز در دست آنهاست نه نجدی ها.

در قصر او همانطوری که مدرسه هست، مسجد هم هست و روزی پنج مرتبه اذان می گویند و نماز می گزارند. اذانی که در قصر اقامتِ ما به گوش می رسید، بسیار بدصدا بود و بدون اینکه قصد اهانت داشته باشم آن صدا به یادم آورد که در مبارزه عرب ها و ایرانی ها، همیشه ایرانی ها به عرب ها کلاغ می گفتند و از آنجا حدس زدم که از جهت آواز آنها بوده است.

چون نامی از مدرسه قصر بردم، باید آن را تمام کنم. اول ورود ما شاگردی با صدای شیرین و طبق تجوید به طرز مصری ها قرآن خواند. بعد دیدن کلاس ها شروع شد، بعد بچه های کوچک یک نمایش ورزشی دادند که بسیار جالب بود.

تمام شاگردان از خاندان سلطنتی بودند و للّه الحمد خاندان سلطنتی این قدر اولاد دارند که بتوانند چند مدرسه را پر کنند؛ زیرا خود ملک سعود 52 پسر دارد و دخترانش بیش از این هستند و عجب این است که هیچ کس حساب آنها را از روی یقین نمی دانست، هر کسی چیزی می گفت. یکی از پسرهای او در مدرسه به من این رقم را داد ولی گفت که من هم یقین ندارم گمان می کنم همین قدر باشند.

ریاض یک شهر قدیمی است و شاید اگر آن را ده بزرگی بگوییم، مناسب تر از شهر است. ولی خیابان های آسفالته خوبی دارد و ملک سعود یک نقشه پنج ساله دارد که ریاض را یکی از بهترین شهرهای خاورمیانه کند.

اما اطراف ریاض غیر از بیابان بی انتها هیچ نیست. در تمام مدتی که ما پرواز می کردیم، از روی بیابان های خشک وحشتناک می گذشتیم و من به یکی از رفقا گفتم که اگر اینجا را به دست آلمان ها بدهند، در ده سال می توانند آن را آباد کنند.

بین ریاض و حجاز

از ریاض با طیاره به جده رفتیم. در فرودگاه، اعیان شهر به استقبال آمده بودند. یک شب در جده ماندیم و فردا با لباس احرام به مکه مشرّف شدیم. جاده بسیار صاف و آسفالت بود، همه لبّیک می گفتیم. به شعاب مکه که رسیدیم، رعشه ای سرتاپای مرا گرفت. برای اینکه فکر کردم که حضرت رسول وقتی از دست قوم خود آزار می دید به اینجا پناه می آورد و هر جا را فکر می کردم که اینجا قدم گذاشته، می خواستم از اتومبیل پیاده شوم و ببوسم و به یاد این شعر سعدی می افتادم:

با این حالِ خشوع وارد مکه شدیم. مکه شهر قشنگی است. خانه های بسیار خوب دارد و من وقتی مدینه را دیدم و آن دو را با هم مقایسه کردم، تعجب کردم که عرب ها چرا به مدینه شهر، و به مکه ده گفته اند، شاید در آن زمان آن طور بوده است.

تا وارد حرم شدیم، دیدنِ کعبه سرتاپای مرا لرزاند. این همان بنای عظیمی است که هر سال متجاوز از یک کرور مردم به طواف آن می آیند! در اینجاست که شاه و گدا یکی است! همه با خشوع و خضوع ایستاده اند و کبر و بزرگی را فراموش ساخته اند. ما همه برهنه بودیم و یک قطیفه به خود پیچیده بودیم. شاه هم مثل ما بود.

در اینجا بود که «جبلة بن الأیهم» پادشاه «بنی غسان» به یک عربِ فراری کشیده زد و «عمر» حکم کرد که عرب کشیده را به او پس بزند. در اینجا بود که «هشام بن عبدالملک» خواست طواف کند و «امام زین العابدین» به صورت یک عرب بیابانی از او جلو افتاد و افسران هشام خواستند او را مانع شوند و او گفت این خانه خداست و همه در آن یکسانند و هر کس خواست در آن کبر و غرور کند، جز عذاب دوزخ نصیبی نخواهد برد و چون هشام از هویّت او پرسید «فرزدق» آن قصیده معروف خود را ساخت که از شاهکارهای شعر و ادب است و جامی در نهایت فصاحت آن را ترجمه کرده است.⁽²⁾ و

1 . سالی در موسم حج امام زین العابدین علیه السلام به قصد گزاردن مناسک حج، گِرد خانه خدا طواف می کرد، چون به حجرالأسود رسید که آن را استلام کند، حج گزاران به احترام امام علیه السلام کنار رفتند و راه برایش گشودند.

عمل تکریم آمیز مردم، هشام بن عبدالملک اموی را، که ناظر جریان بود، متغیّر ساخت و در شناختن امام علیه السلام تجاهل ورزید و از یکی پرسید که این کیست؟ تجاهل خلیفه زاده کوردل، بر فرزدق، شاعر نامور عرب (متوفای 110 هجری) سخت ناگوار آمد و او را به سرودن قصیده ای غرّا در معرفی و منقبت امام علیه السلام برانگیخت که یکی از ابیات معروفش این است:

پس از گذشت هشت قرن، مولانا عبدالرحمان جامی، شاعر نامدار (متوفای 898 هجری) آن قصیده را بدین گونه به رشته نظم کشیده است:

در اینجا بود که هارون الرشید خواست امام موسی کاظم را دست بیندازد و او طوری حق او را داد که ممرّ دهور آن را حفظ کرده است. من قصد داشتم که وقتی به کعبه رسیدم، مقاله مفصلی راجع به آن بنویسم. اما عظمت و هیبت کعبه طوری مرا گرفته که زبانم را لال ساخته است. و چه خوب می گوید سعدی که:

مطابق سنت طواف کردیم، مطوّف ما که کلمات را توی دهان ما می گذاشت از جمله چیزهایی که به ما یاد می داد این بود «اَلْحَمْدُ للّه ِِ الَّذِی جَعَلَ مُحَمَّدا نَبِیّا وَ عَلِیّا اِماما وَ وَصِیّا».

من خیال می کردم که او شیعه است و مخصوصا برای خاطر شاه و اتباع ایشان او را گذاشته اند ولی بعد فهمیدم سنی است و چون خود را مطوّف شیعه می داند، مطابق مذهب ایشان به ایشان تلقین می کند.

بعد از طواف اول، به سعی بین صفا و مروه پرداختیم، در آنجا باید مقداری راه

دوید، صدرالاشراف وسیدحسن تقی زاده⁽³⁾ چون پیر بودند در تخت روان و سه چرخه قرار دادند و دور را حاملین آنها می زدند. در دو طرف خیابان، مردم انبوهی نشسته بودند و هر دور که «سعی» اعلی حضرت همایونی به پایان می رسید، دست می زدند.

بعد از سعی «تقصیر» کردیم. یعنی موهای سر ما را کوتاه کردند ولی عمل آنها به فرمالیته بیشتر شباهت داشت تا به یک عمل واقعی که منظور شارع مقدس بوده است، زیرا شارع مقدس در درجه اول تراشیدن سر قرار داده و ضمنا کوتاه ساختن مو را هم جایز دانسته و آنها قدر بسیار مختصری از موی ما را قیچی کردند.⁽⁴⁾

باز طواف کردیم و در مقام ابراهیم دو رکعت نماز گزاردیم و تا فراموش نکرده ام بایدبگویم که نماز را در طواف اول گزاردیم.

بعد از عمره، اعلی حضرت و اکثر ملتزمین رکاب به جده برگشتند. من و دو سه نفر باقی ماندیم که یک طواف دیگر بکنیم و نماز شام و خفتن را در جلو خانه خدا و حرم مطهر بگزاریم. چیزی که نباید نگفته بگذارم این است که اهل مکه برخلاف مردمی که در زیارتگاه ها اقامت دارند، مردم مهربان بلندنظری هستند.

ما شب را به جده برگشتیم و در میهمانخانه آنجا که بسیار خوب و پاکیزه و پر از راحتی بود، به طوری که از هیچ یک از میهمانخانه های اروپا کمتر نبود، گذراندیم و فردا صبح به طرف مدینه منوره با اتومبیل حرکت کردیم. جاده بسیار خوب و هموار و آسفالته بود. واقعا دولت عربستان سعودی در این مدت کوتاهی که مبدأ آن را باید پیدایش و فروش نفت گذاشت، بسیار کار کرده است.

خدا می داند که در بین راه مکه و مدینه ما چه فکر می کردیم. تمام فکر ایام بعثت، فشاری که قریش بر او، آن شبی که به غار «حِراء» فرار کردند. مصایبی که بر او وارد آوردند، استهزا و مسخره ها، سنگ پرانی ها، تهمت جنون و همه چیز را به خاطر می آوردیم و فکر می کردم که چگونه خدا به وعده خود وفا کرد که هُوَ الَّذِی أَرْسَلَ رَسُولَهُ بِالْهُدَی وَدِینِ الْحَقِّ لِیُظْهِرَهُ عَلَی الدِّینِ کُلِّهِ وَلَوْ کَرِهَ الْمُشْرِکُونَ .⁽⁵⁾ فکر می کردم که امروزاین سرزمین و سرزمین های پهناور، از آن اوست. همه به نام او اذان می گویند و طبق دستور او نماز می گزارند.

چند روز در مدینه ماندیم. در آنجا نیز پادشاه قصر عظیمی داشت که در آن از ما پذیرایی کردند. چیزی که من از عرب ها خوشم آمد این بود که اقرار داشتند که خودشان نمی دانند و برای همه چیز متخصص آورده بودند و در همان قصر برای پذیرایی از هتل استمداد جسته بودند و تمام خدمت ما را کارمندان هتل با سرویس خود می کردند و به این جهت در هیچ جا کوچکترین نقصی در پذیرایی نبود.

چند وقت در مسجد رسول نماز گزاردیم. ملک سعود مسجد را بسیار وسعت داده و باشکوه ساخته؛ به طوری که با قطع و یقین می توان گفت که امروز بزرگ ترین مسجد در روی زمین، مسجد حضرت رسول در مدینه است.

قبر حضرت خیرالمرسلین را زیارت کردیم و ما از برکت وجود اعلی حضرت به دو توفیق موفق گشتیم که جز برای سلاطین بزرگ عثمانی میسّر نشده و آن این بود که هم درِ کعبه را به روی ما باز کردند و با نردبان طلا به درون کعبه رفتیم و هم در مدینه، ضریح حضرت رسول اکرم را به روی ما گشودند و ما وارد شدیم و بعضی از رفقای ما به قدری از این امر شاد شدند که از فرط شادی گریه کردند.

موقع مراجعت، من به قدری متأثر شدم که بی اختیار به گریه افتادم و تا مسافتی پشت سر خود نگاه می کردم و می گفتم: الوداع یا رسول اللّه .

از مدینه باز با طیّاره به ریاض برگشتیم. در ریاض دو جلسه بسیار انترسان داشتیم؛ یکی در سفر اول بود که به مناسبتِ ورود شاه، سواران و نظامیان رژه رفتند و رقص دسته جمعی کردند که ولیعهد و ملک سعود نیز در آن شرکت کردند.

در صحرای وسیعی چادر زده بودند و صندلی گذاشته بودند، البته چادرهای زیاد و صندلی های زیادی. اعلی حضرتین پهلوی هم نشسته بودند و ما نیز به ترتیب پهلوی هم نشسته بودیم. من مطابق معمول دیر آمدم و صندلی ها را گرفته بودند. وقتی من رسیدم، عربی به عرب دیگر فریاد زد که برخیز تا بیگانه بنشیند، او خیال می کرد که من عربی نمی دانم، عبارت او که از خیرخواهی محض بود هم به من برخورد و هم مرا به خنده انداخت.

جماعت زیادی از بالا می آمدند و با شمشیرهای آخته می رقصیدند و آواز می خواندند. از دور، ما فقط صدایی می شنیدیم و چون نزدیک رسیدند، دیدم می گویند خوش آمدی ای میهمان بزرگ!

بین شاه و ملک، یک میز دستی کوچکی بود. ملک سعود آن را برداشت و کنار گذاشت؛ یعنی ما یکی شدیم و بین ما دیگر هیچ حایلی نیست.

جماعت کم کم به ما نزدیک شدند تا برابر شاه و ملک سعود رسیدند. ولیعهد از میان جمعیت سوا شد و شمشیر خود را به ملک سعود تعارف و او را به شرکت در رقص دعوت کرد. ملک سعود نیز برخاست و شمشیر را گرفت و وارد جمعیت شد و با آنها در تمام کارهایشان شرکت کرد.

این منظره طوری رفقای ما را گرفت که تمام عقایدشان درباره عرب ها تغییر کرد و می گفتند مردمی که تا این حد مساوات و برادری و برابری دارند، قادرند که همه کار بکنند.

یک منظره بعد از برگشتن و در شب یا شب های آخر بود، درست یادم نیست، ملک سعود، بعد از شام یک شب نشینی ترتیب داد که در آن یک حقه باز تردستِ مصری، شیرین کاری می کرد.

من تردستی زیاد دیده ام. در همین تهران یک تردستی بود که هنوز کارهای او ورد زبان است و غیر از او نیز کسانی بودند که کارهای عجیب می کردند. در انگلیس، در پاریس، در هند، تردستان شیرین کاری دیده ام، ولی هیچ کدام را به جامعیت او ندیدم. کارهای عجیبی می کرد که آدم از دیدن هریک از آنها از خنده روده بر می شد. از جمله آنها که یادم مانده، یکی این بود که یک جوجه توی جیب خود گذاشت و بعد دست توی جیبش کرد و دید نیست، گفت جوجه ام را ربوده اند. او توی حیاط پایین بود و ما توی ایوان بزرگ بالکن مانندی نشسته بودیم. از پایین بالا آمد و به آقای حسن اکبر گفت کار تو است. رنگ حسن اکبر از خجلت سرخ شد ولی حقه باز جلو آمد و به اکبر گفت جیبت را بگرد، حتما جوجه مرا تو برده ای. اکبر دست توی جیب کرد و جوجه را بیرون آورد. آن وقت از شاه تا رعیت هر که بود نتوانستند از خنده خودداری کنند. اکبر خوب خود را نگه داشت و هیچ دست پاچه نشد، حقه باز را از حرکت او خوش آمد و دست او را گرفت و پایین برد که کارهای دیگری توسط او انجام دهد. چون نام حسن اکبر به میان آمد، از یک چیز خنده دار دیگری نباید نگفته بگذریم. وقتی در رکاب شاه حرکت می کردیم، هر جا می رفتیم عکس می گرفتند. بعضی از رجال اصراری داشتند که موقع عکس، خود را به شاه بچسبانند که عکسشان با ایشان بیفتد، من هیچ وقت این بزرگی مصنوعی را نخواستم و هر وقت نوبت عکس می رسید، من کنار می رفتم و جا را برای یک مشتهی دیگر، خالی می گذاشتم. به این جهت در هیچ جا عکس من با اعلی حضرت همایونی نیفتاده جز در مسجدالحرام در مقام ابراهیم که ایستاده ایم و نماز می گزاریم و آن وقت دیگر داوطلبان یا بهتر بگویم جاه طلبان آزاد نبودند که بروند و خود را جلو رفقا بگیرند تا تنها عکس ایشان بیفتد، در آنجا به طور طبیعی عکس من پشت سر شاه افتاده و من متوجه نشده بودم تا آن را در مجله شهربانی دیدم.

1 . کودتاهای پی درپی جهان عرب، لیبی را نیز تنها نگذاشت و هنگامی که «ملک ادریس سنوسی» در سفر یونان بود، جوانی به نام «سرهنگ معمّر القذافی» به اتفاق گروهی از یارانش کودتا کردند و او را کنار گذاشتند.

1 . حسن تقی زاده نیز در خاطرات خود تحت عنوان «زندگی طوفانی» به این سفر اشاره کرده است. او زمانی که رییس مجلس سنابود، شاه را در این سفر همراهی کرد. در این باره به اختصار نوشته:

مسافرت حجاز

اول ملک سعود آمد. من با شاه بودم و استقبال کردیم. وقتی که وارد شد، شاه و او در یک اتومبیل نشستند. چند نفر از نزدیکان شاه و نزدیکان ملک دو دسته شدند. گویا برادرش بود که با من در یک اتومبیل نشستیم.

وقتی ملک سعود گفت: از ظهران تا تهران در دو ساعت و نیم آمدیم، من گفتم خیلی طول داده اید! شما برای یک «نقطه» دو ساعت و نیم وقت صرف کرده اید.

سال آینده که شاه خواست آنجا برود به من گفت می خواهم به ریاض بروم، شما هم می آیید با هم برویم؟ هفته ای یک مرتبه همدیگر را می دیدیم. حالا هم گویا همان رویه جاری است. هفته ای یک مرتبه رییس مجلس سنا و یک مرتبه رییس مجلس شورای ملی پیش او می روند. گفتم نمی دانم باید فکر بکنم. هفته بعد که رفتم باز هم پرسید. باز هم همان را گفتم که هنوز تصمیم نگرفته ام،نمی دانم. شاید بیایم. باز دفعه دیگر که رفتنشان نزدیک شده بود گفت اگر می آیید بگویید که باید اسامی را بدهند تا آنها هم بدانند و ما هم ترتیب خودمان را بدانیم. من گفتم که میل دارم بیایم فقط به یک شرط که بعد از شاه شخص اول من باشم. شاه گفت واضح است و همین طور است. قبلاً هم به طور غیرمستقیم اشاره کردم که بین شاه و من شخص دیگری نباشد. رفتیم به آنجا. در ریاض سه چهار روز بودیم و از آنجا هم با طیاره رفتیم به جده و مکه و بعد با طیاره رفتیم به مدینه. از مدینه دوباره آمدیم به ریاض و از ریاض به تهران.

2 . از نظر فقهی برای کسی که نخستین بار حج به جای می آورد، حلق واجب است و دیگران بین حلق و تقصیر مخیّرند.

3 . توبه: 33