دانایان حقوق و سیاست به خوبی به این مورد پرداخته اند که دولت ـ کشور دارای سه عنصر اساسی است. هر کشوری دارای گروه انسانی، سرزمین و قدرت سیاسی است. در این میان، از جهت قواعد حقوقی و اخلاقی، قدرت سیاسی از اهمیت فوق العاده ای برخوردار است. از طرف دیگر قدرت، نیروی سرکشی است که اگر رها شود طغیان می کند و صاحبش را به فساد می کشاند و جهان راتباه می سازد و کار به جایی می رسد که شخص در خود، احساس خدایی می کند و سخن فرعون سر می دهد که:
یَا قَوْمِ ألَیْسَ لِی مُلْکُ مِصْرَ وَ هذِهِ الاْءنَهارة تَجْرِی مِنْ تَحْتِی أفَلاَ تُبْصِرُونَ.
و فرعون در میان قومش (بر علیه موسی به تبلیغات پرداخت و) آواز بلند کرد که ای مردم آیا کشور با عظمت مصر از من نیست؟ و این نهرها از زیر قصر من جاری نیست؟ آیا عزت و جلال مرا در عالم به چشم مشاهده نمی کنید؟!
و سپس احساس خدایی خود را بدون پرده و آشکارا بیان می کند:
یَا أیُّهَا الْمَلاَُ مَا عَلِمْتُ لَکُمْ مِنْ اِلهِ غَیْری.
و فرعون باز به دعوی باطل خویش ادامه داده و با بزرگان قوم خود چنین گفت که من هیچ کس را غیر خودم خدای شما نمی دانم و در نهایت، برای پرستش غیر خود ضمانت اجرای حقوقی مقرر می دارد:
لَئِنِ اتَّخَذْتَ اِلها غَیْرِی لاَءجْعَلَنَّکَ مِنَ الْمَسْجُونیِنَ.
باز فرعون (که از جواب عاجز ماند به تهدید پرداخت و) گفت اگر غیر من خدایی را بپرستی البته تو را به زندان خواهم کشید.
امام خمینی رحمه الله به خوبی این حقیقت را یافته و با تمثیلی به نقل از مرحوم مدرس و از زبان حکیم فرزانه، شیخ الرئیس، می گوید: من از گاو می ترسم؟ برای آنکه شاخ دارد و عقل ندارد. اکنون باید دید راه چاره چیست؟ از جهت اخلاقی، یک راه این است که از قدرت باید چشم پوشید و تا آنجا که ممکن است از دیو قدرت فاصله گرفت و در نتیجه، خط قرمزی میان حکومت و اخلاق کشید. این روش آشکارا با آموزه های اسلامی ناسازگار است؛ زیرا بسیاری از نهادهای دینی که رنگ وبوی اخلاقی دارد دارای بُعد سیاسی و حقوقی است. راه دیگر آن است که با پذیرش قدرت، به مهار آن پرداخت.
آنچه از دیدگاه امام خمینی رحمه الله به دست می آید، روش دوم است، امام راه نجات را در چشم پوشی از زمام داری نمی بیند، بلکه تلاش می کند تا با بیان ماهیت قدرت و ذکر عوارض آن و با تربیت اخلاقی، عقل را بر مرکب قدرت سوار کند و افسار آن را به دست گیرد. البته منظور از «عقل»، قدرت توجیه گری و خدعه و نیرنگ بازی نیست،که تاریخ از این روش، خاطرات تلخیدارد، بلکه مراد آن عقلی است که «ما عُبِدَ بِهِ الرَّحمنُ» پروردگار با آن پرستش می شود.
1. خاستگاه قدرت طلبی در اندیشه امام خمینی رحمه الله
قدرت خواهی ریشه در فطرت کمال جوی انسان دارد؛ «انسان به حسب فطرت اصلی و جِبِلَّتْ ذاتی، عاشق کمالِ تامِ مطلق است و شطر قلبش متوجه به جمیل علی الاطلاق و کامل من جمیع الوجوه است.» از طرف دیگر، وی از نقص و عجز تنفر دارد و از هر آنچه موجب نقص است گریزان است.» یکی از جلوه های این دو امر فطری، قدرت جویی است. لذا انسان در درون خود، قدرت را دوست دارد و از عجز روی گردان است. اگر فردی در تطبیق دچار اشتباه شود و تصور کند که خود باید قدرت به دست آورد و بر دیگران اعمال کند به وادی خطرناکی کشیده می شود؛ زیرا «هر چه انسان از ملک و ملکوت دارا شود و هر چه کمالات نفسانی یا کنوز دنیایی یا سلطنت و ریاست پیدا کند، اشتیاقش روزافزون گردد! به طوری که آنان که «کمال را در سلطنت و نفوذ قدرت و بسط ملک دانسته اند و اشتیاق به آن پیدا کرده اند، اگر چنانچه سلطنت یک مملکت را دارا شوند متوجه مملکت دیگر شوند و اگر آن مملکت را تحت نفوذ و سلطه در آورند به بالاتر از آن متوجه شوند و اگر یک قطری را بگیرند به اقطار دیگر مایل گردند؛ بلکه آتش اشتیاق آنها روز افزون گردد و اگر تمام روی زمین را تحت سلطنت بیاورند و احتمال دهند در کرات دیگر بساط سلطنتی هست، قلب آنها متوجه شود که ای کاش ممکن بود پرواز به سوی آن عوالم کنیم و آنها را تحت سلطنت در آوریم».
2. تربیت اخلاقی راه نجات از قدرت طلبی
امام این قدرت طلبی را مذموم می شمارد و راه نجات را تربیت اخلاقی صحیح می داند؛ زیرا «هیچ چیز انسان را سیر نمی کند؛ مگر این که تربیت بشود. [و با آن تربیت به کمال مطلق برسد] اگر رسید این طمانینه برایش حاصل می شود. اطمینان قلوب، به رسیدن به خدا است ؛ به غیر او هیچ آرام نیست قلوب».
از این رو ایشان، زمامداران را تشویق به ریشه کن کردن قدرت خواهی می کند. از طرف دیگر، با بیان ماهیت قدرت سیاسی که لازمه حکومت است، تلاش می کند که آن را به عنوان ابزاری در خدمت خدا و خلق به کار گیرد.
3. تواضع در اوج قدرت
اولین رهنمود امام این است که با تحصیل قدرت، باید تواضع پیشه کرد در این راستا می فرماید:
«وقتی قدرت، دستتان آمد، بیشتر مواظب باشید که متواضع بشوید». این سخن، ریشه در آموزه های مکتب علوی دارد. علی علیه السلام در نامه ای به مالک اشتر با دو بیان سلبی و ایجابی این نکته را گوشزد می کند:
إیّاک و مساماة اللّه فی عظمته، والتشبّه به فی جبروته؛ فإنّ اللّه یذلّ کلّ جبّار، و یهین کلّ مختال»؛
بپرهیز که با بزرگی فروختن،خدا را هم نبرد خوانی و در کبریا و عظمت، خود را همانند او دانی که خدا هر سرکشی را خوار می سازد و هر خودبینی را بی مقدار. در سخن دیگر، به لزوم تواضع در برابر نیازمندان سفارش می کند:
و اجعل لذوی الحاجات منک قسما، تفرغ لهم فیه شخصک، و تجلس لهم مجلسا عامّا، فتواضع فیه اللّه الذی خلقک.
و بخشی از وقت خود را خاص کسانی کن که به تو نیاز دارند؛ خود رابرای کار آنان فارغ دار و در مجلس عمومی بنشین تا در آن خدایی را که تو را آفرید فروتنی کنی.
البته روشن است که تواضع با چاپلوسی متفاوت است؛ به تعبیر امام رحمه الله اگر «حبّ دنیا و جذبه طلب شرف و جاه، انسان را به تواضع وا می دارد،این خلق تواضع نیست؛ این تملّق و چاپلوسی است و از رذایل نفسانیه است».
4. وظیفه انگاری حکومت
ماهیت زمامداری در اسلام، وظیفه ای الهی تلقّی می شود. حضرت امام در این باره می فرماید:
اساسا حکومت کردن و زمامداری در اسلام یک تکلیف و وظیفه الهی است که یک فرد، در مقام حکومت و زمامداری، گذشته از وظایفی که بر همه مسلمین واجب است، یک سلسله تکالیف سنگین دیگری نیز بر عهده او است که باید انجام دهد. حکومت و زمامداری در دست فرد یا افراد، وسیله فخر و بزرگی بر دیگران نیست که از این مقام بخواهد به نفع خود، حقوق ملتی را پای مال کند؛ هر فردی از افراد ملت حق دارد.
این نگاه به حکومت ممکن است این شبهه را به ذهن آورد که امکان سوء استفاده از قدرت میسر است؛ زیرا چنین زمامداری، خود را مکلف و موظف در برابر خداوند می داند، نه پاسخگوی مردم؛ در نتیجه او به نام انجام وظیفه، به حقوق مردم تعدّی می کند. برای جلوگیری از این شبهه، امام خمینی در ادامه سخن فوق صریحا به عدم تنافی بین وظیفه الهی بودن حکومت و ضرورت پاسخگویی زمامدارن در مقابل مردم اشاره می کند و می گوید: «هر فردی از افراد ملت حق دارد که مستقیما در برابر سایرین، زمامدار مسلمین را استیضاح کند».
این نگاه به قدرت سیاسی، به مردم شجاعت و توانایی برخورد با انحرافات می دهد؛ آنان می توانند با حاکمان سوءاستفاده کننده از قدرت برخورد کنند چنانچه در جای دیگر فرموده اند:
اگر یک فرد خیلی به نظر مردم مثلاً پایین، یک فردی که به نظر مردم خیلی اعلا رتبه هم هست، اگر از او یک انحرافی دید، بیاید ـ اسلام گفته برو به او بگو: نکن ـ بایستد در مقابلش بگوید: این کارت انحراف بود، نکن. می گویند: عمر گفت (در وقتی که خلیفه بود) که من اگر چنانچه خلافی کردم، به من بگویید... یک عربی شمشیرش را کشید، گفت: ما با این مقابل تو می ایستیم اگر تو بخواهی خلاف کنی ما با این شمشیر مقابلت می ایستیم.
5. ماهیت حکومت
حکومت به خودی خود دارای ارزش نیست؛ زمامداری هنگامی ارزشمند می شود که در مسیر اهداف الهی قرار گیرد. علی علیه السلام در سخنی پرارج می فرماید:
خدایا! تو می دانی که من حکومت و ملک و ریاست را نخواستم، بلکه قیام به حدود تو و پاسداری از شرع و قرار دادن امور بر سر جای خود ورساندن حقوق به اهلش، پیروی روش پیامبرت وارشاد گمراه به نور هدایت تو را خواهانم.
این بیانات نشان می دهد که حکمران متعهد است آثار دین را در جامعه زنده کند و دامنه اصلاح را در شهرها بگستراند، تا بندگان ستمدیده خدا امنیت و آسایش یابند و احکام الهی از تعطیلی و توقف بیرون آید.
امام خمینی رحمه الله با الهام از آموزه های علوی، این گونه می گوید: عهده دار شدن حکومت فی حدّذاته شأن و مقامی نیست، بلکه وسیله اجرای احکام و برقراری نظام عادلانه اسلام است. حضرت امیرالمؤمنین علیه السلام درباره نفس حکومت و فرماندهی به ابن عباس فرمود: «این کفش چقدر می ارزد؟» گفت: هیچ. فرمود: «فرماندهی بر شما نزد من از این هم کم ارزش تر است»، مگر این که به وسیله فرماندهی و حکومت بر شما بتوانم حق (یعنی قانون و نظام اسلام) را برقرار سازم و باطل (یعنی قانون و نظامات ناروا و ظالمانه) را از میان بردارم»! مصداق مهم انجام وظیفه زمامداران، خدمت به خلق خدا است. امام در وصیت به فرزند خویش درباره قبول مقام می گوید: «خدمت به خلق را برای آنکه خلق خدا هستند بنمای». و ملاک عدم پذیرش مقام را چنین بیان فرموده اند: «اگر خدای نخواسته برای هواهای نفسانی و ارضای شهوات است، از آن اجتناب کن که مقامات دنیوی ارزش آن را ندارد که خود را در آنها تباه کنی».
6. خدمت به مردم
امام خمینی زمامداران را تشویق به خدمت به مردم، مخصوصا قشر محروم می کند. نکته بارز این سفارش ها این است که امام، مردم و قشر محروم را ذی حق و حکومت را مکلف به خدمتگزاری به آنان می داند، نه این که پرداختن به امور مردم، موجب تفضّل زمامدارن و منّت آنان گردد. این تلقّی، ریشه در سیره گفتاری و کرداری علی علیه السلام دارد. علی علیه السلام در فرمان به مالک اشتر توجه به عامه مردم را در سر لوحه برنامه حکومت اسلامی اعلام می دارد:
و آنچه باید بیش از کارهای دیگر دوست داشته باشی، میانه روی در حق و همگانی کردن برابری و دادگری است که بیش از هر چیز دیگر، سبب خشنودی مردم می گردد؛ زیرا خشم همگان، رضا و خشنودی چندتن را پایمال می سازد و خشم چند تن در برابر خشنودی همگان اهمیت ندارد. علی علیه السلام مردم را ستون دین می داند و انبوهی مسلمان ها و آمادگی آنها در برابر دشمنان را ارج می نهد و به مالک سفارش می کند.
پس باید با آنان همراه بود و میل و رغبت تو با آنها باشد.
نگاه زمامداران به مردم، نگاهی از روی تفضّل نیست؛ بلکه مردم صاحب حق هستند:
«و کلّ قد استرعیتَ حقّه؛ آنچه بر عهده تو نهاده اند، رعایت حق ایشان است».
پرداختن به امور مردم و به خصوص مستمندان، چنان اهمیت دارد که می فرماید:
سپس خدا را! در طبقه فرودست دین از مردم؛ آنان که راه چاره ندارند و از درویشان و نیازمندان و از بیماری بر جای ماندگانند؛ که در این طبقه، مستمندی است خواهنده و مستحق عطایی است به روی خود نیاورده. امیرالمؤمنین علیه السلام به حاکمان گوشزد می کند که کارهای خُرد را به بهانه انجام کارهای بزرگ بر زمین نگذارند! امام خمینی رحمه الله باتوجه به این رویکرد، خدمت به محرومین را جلوه ولایت حضرت امیر علیه السلام می داند. علاوه بر این، ایشان ماهیت حکومت بی توجه به مردم و محرومان را حکومت اشرافی و مذموم می شمارد. ایشان می فرماید: اصل جنسِ اسکلتِ حکومتِ اشرافی این است که به مردم نرسند. امام مردم را ولیّ نعمت زمامداران می داند و دلیل سخن خویش را این گونه بیان می کنند:
«اگر اینها نبودند ما یا در تبعید بودیم یا در حبس بودیم یا در انزوا». علاوه بر این، بر اساس دیدگاه امام «همه چیز، مردم هستند»؛ زیرا «تا ملت در کار نباشد، نه از دولت و نه از استانداران کاری نمی آید... از این جهت... همه باید کوشش بکنید که رضایت مردم را جلب بکنید در همه امور».
باید قدمی فراترنهاد، «آنکه همه چیز است، به دست آوردن رضای خداست و آن این است که رضای مخلوق خدا را به دست بیاورید.» چه بسا افرادی به زمامداری نگاه کنند؛ شعار مردم و مردم داری دهند، ولی ایمان به آن نداشته باشند. لذا امام به زمامداران سفارش می کند: «توجه بکنند که خدمتگزارند. در دل خودشان این مطلب را ایمان بیاورند به آنکه ما خدمت می خواهیم به این مردم بکنیم».
خدمت به خلق به انسان شرافت می دهد. امام رحمه الله این نکته مهم را در جلسه تنفیذ حکم ریاست جمهوری شهید رجایی بیان کردند:
شرافت همه ما به این است که خدمت به خلق خدا بکنیم. اینها بندگان خدا هستند. و نهایت اینکه کمک به محرومان و مظلومان جامعه، از اموری است که در بردارنده نصرت خدا است و کسی که نصرت خدا نکند، نباید در انتظار نصر خدا باشد.
7. حق مداری توأم با مهربانی
امام خمینی رحمه الله به کارگزاران حکومت سفارش های اکید می کند که عین حق مدار بودن، مسائل را با مهربانی و عطوفت و به صورت برادرانه حل کنند. در راستای همین مبنا می فرماید: خدمتگزار حق باشیم.
نتیجه این است که: «اگر قبلاً اشتباه کرده باشیم، باید صریحا بگوییم اشتباه نموده ایم».
اشتباه از هر شخص و یا نهادی ممکن است صورت گیرد؛ شامخ بودن جایگاه یک نهاد نباید مانع اعلان اشتباه شود. مثلاً در یکی از بیانات امام آمده است: فقهای شورای نگهبان و اعضای شورای عالی قضایی هم باید این طور باشند که اگر در مسئله ای اشتباه کردند، صریحا بگویند... و حرف خود را پس بگیرند. ما که معصوم نیستیم! مانع مهم حق مداری «عصبیت» است. عصبیت، یعنی حق مدار نبودن، بلکه بدون چون و چرا طرفداری کردن از بستگان و هم مسلکان خود. امام خمینی رحمه الله با حساسیت ویژه ای این گونه عمل را حق مداری نمی شمارند و آن را از عصبیت می دانند: عصبیت... فی نفسه مذموم است، گر چه برای حق باشد یا در امر دینی باشد و منظور اظهار حق نباشد، بلکه منظور غلبه خود یا هم مسلک خود یا بستگان خود باشد. امام، حق مداری را بر انتخابات مجلس تطبیق داده می فرماید:
اگر کسی یا کسانی را در غیرگروه یا صنف خود یافتند که از افراد گروهشان لایق تر است، او را کاندیدا کنند.
8. اختلاف سلیقه ها
امام رحمه الله چون طبیبی حاذق، با موشکافی، امور مشابه ولی در واقع مختلف را، از هم جدا می کنند. مثلاً ایشان اختلاف میان کارگزاران را که ریشه در هوای نفس دارد و مانع حق مداری است، ناپسند می شمارد، ولی هنگامی که درون یکی از تشکیلات سیاسی مهم، انشعابی به وجود آمد، فرمود:
انشعاب از تشکیلاتی برای اظهار عقیده مستقل و ایجاد تشکیلات جدید، به معنای اختلاف نیست؛ که اختلاف در آن موقعی است که خدا ناکرده هر کس برای پیشبرد نظرات خود، به دیگری پرخاش کند.
از این بیان روشن می شود که امام تفاوت دیدگاه ها را به راحتی می پذیرد؛ آنچه اهمیت دارد شیوه برخورد با دیگران است. به همین سبب به نمایندگان سفارش اکید می کند که:
مجلس، باب مباحثه است و باید مثل مباحثه طلبه هایی باشد که با هم دوست هستند و با یکدیگر بحث و گفت وگو می کنند. مباحثه، بررسی دیدگاه های دیگری است که برای رسیدن به حق است نه انتقام جویی،
ازاین رو حضرت امام در عین حالی که از انتقاد سازنده و به دور از انتقام جویی استقبال می کند، به نمایندگان توصیه می نماید تا در نطق خویش به کسی توهین نکنند و حرمت ها را پاس دارند. این امر سبب می شود که مباحثات به مناقشات تبدیل نگردد.
نکته بسیار مهمی که اینجا وجود دارد این است که ممکن است انتقاد شوندگان با استناد به انگیزه های درونی انتقاد کنندگان و طرح مسائلی چون عدم حقمدرای و عصبیت، از پاسخگویی امتناع ورزند و خود همین مسئله، سبب بحران در روابط سیاسی گردد. امام به دقت به پی آمدهای موضوع توجه می کنند و به کارگزاران سفارش می نماید که تحمل شنیدن انتقاد را داشته باشند؛ خواه انتقاد حق باشد و یا باطل.
امام رحمه الله با چنین رویکردی تلاش می کند در عین اخلاقی کردن رفتار کارگزاران، تبعات منفی حقوقی آن را بزداید.
9. رفتار برادرانه مسئولان با یکدیگر
امام رحمه الله درعین حق مداری، توصیه می کند که افراد با عطوفت و مهربانی و برادرانه با هم رفتار کنند؛ زیرا: برادری از اموری است که هم قرآن کریم فرموده است که [مؤمنان] در این عالم برادرند و هم فرموده است که در بهشت برادر هستند و در سریرها در روبه روی هم می نشینند و برادرند. برادری در دنیا و آخرت ناشی از پیوند وثیق اعمال دنیا و بروز آن در آخرت است؛ «فَمَنْ یَعْمَلْ مِثْقَالَ ذَرَّةٍ خَیْرا یَرَهُ»؛ پس (در آن روز) هر کس به قدر ذره ای کار نیک کرده باشد (پاداش) آن را خواهد دید».
در مقابل: یکی از مصیبت هایی که اهل جهنم مبتلا هستند، همین خصامی (دشمنی) است که با هم دارند؛ جنگ و نزاعی است که به هم دارند. البته نظر رحمت و عطوفت داشتن به معنای دست کشیدن از مبانی و حق مداری نیست، بلکه وسیله مناسبی جهت اجرای حق است. امام خمینی رحمه الله به این نکته ظریف توجه داده می فرماید: «در مسائل، ملایمت و جهت رحمت، بیشتر از جهت خشونت تأثیر می کند». همچنین در ارتباط با مباحثه های مجلس می گوید: «انتقاد و استیضاح حق مجلس است، اما برخورد با متخلف با آرامی و طرح مسائل اخلاقی، بهتر رفع اختلاف می کند تا با الفاظ نیش دار و مقابله کردن با یکدیگر! تأثیر چنین رفتاری در اخلاق عمومی جامعه بسیار است؛ مردم از رفتارهای اخلاقی زمامدران الگوبرداری می کنند؛ در نتیجه به سرعت شیوه رفتاری مسئولان در میان مردم شیوع پیدا می کند. به همین جهت امام درباره مجلس می فرماید:
«مجلسی که اساس یک کشور است باید محلی برای بحث و ساختن اخلاق جامعه باشد».
همچنین می فرماید: «باید نطق های قبل از دستور یا مسائلی که در مجلس واقع می شود، همانند خطبه های نهج البلاغه و خُطَب ائمه اطهار، مردم را رو به صلاح ببرد و آقایان... خودشان را یک واعظ حساب بکنند که می خواهند مردم را موعظه کنند. رفتار عطوفانه منحصر در رفتار با دوستان نیست و حوزه آن وسیع است تا جایی که اسیران، زندانیان، محکومان به حدود الهی را هم در بر می گیرد:
با اسرای خود... رئوف و مهربان باشید و برادرانه رفتار کنید و زندان ها را به یک مدرسه آموزش و تربیت اخلاقی مبدّل کنید... تا منحرفان و گناه کاران، شیرینی عدالت اسلامی را بچشند...
باب رحمت، گنهکاران را بهتر جذب می کند، حتی آن کسی که مستحق حدود الهی است، از قتل ودیگر جزاها، باید از عطوفت مأموران تا پای دار و محل مجازات برخوردار باشند.
خلاصه و نتیجه گیری
آنچه گذشت شمّه ای کوتاه از بیانات بزرگ مردی بود که علم و عمل را توأم ساخته بود. امام تلاش کرد با پیوند اخلاق، سیاست و حقوق، رفتار زمامداران را مورد توجه قرار دهد و آنان را به سوی قله های کمال انسانیت راهنمایی کند. ایشان در عین احترام به حقوق و قواعد و مقررات، روح معنوی در کالبد امور جاری کرد و چون طبیبی حاذق، تلاش نمود تا ریشه های درد فقدان معنویت و اخلاق را بیابد و راه درمانی ارائه دهد. همان طور که اشاره شد، استفاده از بیانات و سیره رفتاری آن حضرت، نیاز به شناخت مبانی و پایه های نظری دیدگاه ایشان دارد. در صورت فقدان شناخت این پایه ها، چه بسا تفسیرهای ناروا و استفاده های بی جا از سیره ایشان شود. روشن است که یافتن همه زوایا و پی بردن به اصول حاکم بر رفتار زمامداران و تطبیق آن بر موارد خاص، نیاز به دقت وسیع و مطالعه عمیق تری دارد.
جستجو در قاموس نور