×

علم اصول فقه 4

همان گونه که اشاره کردیم، شیخ مفید، نخستین کتاب جامع وکامل را در علم اصول فقه نگاشت. فُؤاد سنرگین، در کتاب، تاریخ التراث العربی، بخش فقه، ج313/1 و به پیروی از وی، مارتین مکدر موت، در اندیشه های کلامی شیخ مفید، 38/، این کتاب را جزو مؤلفات منتشر شده مفید دانسته اند، زیرا آنان پنداشته اند آنچه را که کراجکی آورده، تمامی اصول الفقه است نه خلاصه ای از آن. شیخ مفید، براساس باوری که به اصول افتاء و استنباط و نقش کاربردی آن در فقه داشت، به منظور به نظم در آوردن آن، قواعد و اصول به تدوین و تألیف این علم پرداخت و مسائل آن را گرد آوری کرد و کتابی جامع و شامل در این زمینه نگاشت و به خوبی از عهده این مهمّ بر آمد. شیخ مفید، در تالیفات دیگر خود نیز، به بسیاری از مسائل اصولی پرداخته است که به برخی از آنها در ذیل اشاره می کنیم:

چکیده ماشینی


تعداد بازدید : 2725     تاریخ درج : 1390/08/08

297

از دانشهایی که در حوزه فرهنگ اسلامی پدیدار گشت و سپس بسط و گسترش یافت، علم اصول فقه است. در این علم، کوشش شده تا قواعد و قوانینی که برای استنباط احکام شرعی و تفریع فروع لازم است، گرد آوری شود. بذر فکر اصولی و اجتهادی را ائمه، بویژه امام محمّد باقر و امام صادق(ع) افشاندند. ولی همان گونه که شهید آیة اللّه صدر، در مقدّمه عمیق و عالمانه خود بر معالم الجدیده، نوشته اند، آن ضوابط به گونه ای مشخص و جداگانه نبود، بلکه در گفتار ایشان، گاه به تصریح و گاه به تلویح، آمده بود. سپس این قواعد جمع آوری شد، گسترش یافت و دانشی مبسوط و دقیق پدید آمد.

نخستین فقیه شیعی، که به طور کامل و جامع به گرد آوری مسائل اصولی پرداخت، شیخ مفید، بود. او بود که اوّلین کتاب کامل و فراگیر را در علم اصول فقه نگاشت. البتّه پیش از وی در سده های پیشین، در دوره حضور و غیبت، برخی از اصحاب ائمه (ع)، که اندیشه تعقّلی و اجتهادی در فقه داشتند، با الهام از گفتار ائمه(ع) به تک نگاریهایی در برخی از مسائل اصولی دست زده بودند مانند:

کتاب الالفاظ و مباحثه، هشام بن حکم.

کتاب اختلاف الحدیث ومسائله، یونس بن عبدالرحمن.

کتاب الخصوص والعموم والاسماء والاحکام، ابوسهل نوبختی.

کتاب ابطال القیاس، نقض اجتهاد الرأی علی ابن راوندی، ابوسهل نوبختی.

کتاب خبر الواحد والعمل به، حسن بن موسی نوبختی.

کشف التمویه والالتباس فی ابطال القیاس، ابن جنید اسکافی.

و...

ولی هیچ یک از آنه، چنانکه از نام آنها پیداست، بسان نگارش اصولی شیخ مفید، جامع و شامل نبوده است.

رجال نجاشی ج398/2، 420، 121، 168 و...; تاسیس الشیعه، 310/ ـ 312.

التذکره باصول الفقه

همان گونه که اشاره کردیم، شیخ مفید، نخستین کتاب جامع وکامل را در علم اصول فقه نگاشت. نجاشی کتابی را به نام: اصول فقه، از تألیفات شیخ مفید، شمرده است. آنچه هم اکنون موجود و در دسترس است خلاصه ای از آن کتاب است که کراجکی آن را به درخواست برخی از پژوهشگران، با عنوان: مختصر التذکرة باصول الفقه، با حفظ تمامی عناوین و مباحث و حذف ادله، در کتاب خود: کنز الفوائد، ج15/2 ـ 30 درج نموده است.

علاّمه بزرگوار، شیخ آقا بزرگ تهرانی می نویسد:

(اصول الفقه للشیخ المفید، ذکره النجاشی و رواه عنه العلاّمه الکراجکی وادرجه مختصراً فی کتاب کنز الفوائد المطبوع وهو مشتمل علی تمام مباحث الاصول علی الاختصار).

الذریعه، ج209/2، شماره 814

اصول فقه، از شیخ مفید است، نجاشی آن را از تألیفات او شمرده است. و علاّمه کراجکی خلاصه ای از آن را در کنز الفوائد، درج کرده است. این کتاب شامل تمامی مباحث علم اصول به نحو اختصار است.

فُؤاد سنرگین، در کتاب، تاریخ التراث العربی، بخش فقه، ج313/1 و به پیروی از وی، مارتین مکدر موت، در اندیشه های کلامی شیخ مفید، 38/، این کتاب را جزو مؤلفات منتشر شده مفید دانسته اند، زیرا آنان پنداشته اند آنچه را که کراجکی آورده، تمامی اصول الفقه است نه خلاصه ای از آن.

انگیزه نگارش

در انگیزه نگارش کتاب یاد شده، در کنز الفوائد چیزی نیامده است و از اصل کتاب هم، چنانکه اشاره کردیم، اطلاعی در دست نیست. ولی با توجّه به زمانی که مفید، در آن می زیسته است و با توجّه به بینش او، در فقه، سبب نگارش آن تا اندازه ای روشن است.

اجتهاد در شیعه، تا حدود قرن پنجم، به معنای رائج آن در میان اهل سنّت (رأی و قیاس) غیر معمول، بلکه ممنوع بود. از این زمان، یعنی زمان شیخ مفید و شاگردانش که از برجسته ترین علمای شیعه و پایه گذار بسیاری از علوم اسلامی هستند، اجتهاد با مفهوم و محتوای جدید (به کار گرفتن حدّ اعلای کوشش برای یافتن حکم شرع) مطرح شد

در متون دینی، آیات و روایات، قواعد کلّی بسیاری وجود دارد که فقیه و آشنای به رموز قرآنی و روایی، می تواند احکام جزئی و حوادث واقعه را از آن استخراج کند.

شیخ مفید، براساس باوری که به اصول افتاء و استنباط و نقش کاربردی آن در فقه داشت، به منظور به نظم در آوردن آن، قواعد و اصول به تدوین و تألیف این علم پرداخت و مسائل آن را گرد آوری کرد و کتابی جامع و شامل در این زمینه نگاشت و به خوبی از عهده این مهمّ بر آمد.

محتوای کتاب

در این اثر مهّم و گرانقدر، (با توجّه به زمان نگارش) به دور از افراط و تفریط، مبانی استنباط و شیوه علمی و درست استخراج احکام، مسائلی که در اجتهاد نقش اساسی دارند، چگونگی کار برد و نحوه بهره گیری از آنها در فقه و... بحث می شود. بدینسان وی دانستنیها و آگاهیهای پیش نیازی اجتهاد را مدون کرده و در اختیار دانش پژوهان شیعی گذاشته است.

مباحث عمده این اثر: شیخ مفید، در بخش نخست این کتاب، منابع و اصول احکام شریعت ر، کتاب، سنّت پیامبر(ص) و اقوال ائمه(ع) می داند. و پس از چندین صفحه، اجماع را در ردیف منابع احکام می آورد.در این جا عقل را درردیف ادّله اربعه، نمی آورد.

ولی در رساله های دیگرش، عقل را از منابع احکام می داند و بر این باور است: اگر مجتهد، سه منبع یاد شده را در اختیار نداشت، می تواند از عقل به عنوان یکی از منابع احکام استفاده کند. رسالة فی الغیبه 3/ ـ 4.

شیخ مفید، پس از ذکر منابع، عقل، اخبار بی واسطه، و اخبار با واسطه را از راههای رسیدن به آن منابع یاد می کند.

شیخ مفید، در این کتاب، خبری را که موجب علم نگردد حجّت نمی شمارد. او، خبر مواتر، خبر واحد همراه با قرینه، خبر مرسل مورد عمل فقها را علم آور و حجّت می داند.و سپس مباحثی از قبیل: ظاهر و باطن قرآن، امر و نهی درقرآن، مفاد امر، تکرار امر، تعلیق امر بر زمان، امر عقیب خطر، بحث امر به شی آن مقتضی نهی از ضدّ هست یا نه؟

اجتماع امر و نهی، اشتراک، حقیقت و مجاز، ناسخ و منسوخ و... را مطرح کرده و در هر یک از آنها دیدگاه خود را به اختصار آورده است.پس از این بخش که بیشتر این رساله را در بر می گیرد، عناوین ذیل به چشم می خورد:

خاص و عام، اسماء نکره، عموم و صیغه های آن، خطر و اباحه، قیاس و رأی، اجماع، استصحاب، اختلاف اخبار.

شیخ مفید، در تالیفات دیگر خود نیز، به بسیاری از مسائل اصولی پرداخته است که به برخی از آنها در ذیل اشاره می کنیم:

در کتاب، الفصول المختاره، مسأله قیاس و اجماع را به تفصیل مطرح کرده است و مناظراتی نیز در این زمینه با دیگر عالمان از وی نقل شده است. 50 ـ 55، 72، 73، 97 ـ 99. در اوائل المقالات، مسائل اصولی بسیاری را از قبیل: ناسخ و منسوخ، نسخ قرآن به سنّت، خبر واحد، خبر متواتر، اجماع، قیاس و... را مطرح کرده است. 140، 141، 139، 104، 139، 155.

و در تصحیح الاعتقاد و المسائل السّرویه، درباره اختلاف احادیث و جمع بین آنه، مطالب بسیاری آورده است. المسائل السرویه، 55، 56، 57، 58; تصحیح الاعتقاد، 123. منشورات الرضی

شاگردان برجسته شیخ مفید، یکی پس از دیگری، به منظور بسط و گسترش دانش اصول و تفکّر تعقلی، در آن عصر گامهایی برداشته و آثار گرانسنگی بر جای گذاشتند از جمله: سید مرتضی، شاگرد برجسته شیخ مفید، با نگارش کتاب پر ارج، الذریعه الی اصول الشریعه، افکار اصولی استادش را رواج و گسترش داد. او، با این کتاب، علم اصول را به مرحله جدیدی از تکامل در آورد و راه اجتهاد را در فقه شیعه بیش از پیش هموار کرد. یک دوره علم اصول فقه ر، با شرح و بسط بیشتری از استادش، گرد آورد. اقوال متداول آن زمان را به بحث گذاشت و دیدگاه خویش را نیز بیان و اثبات کرد. در مقدّمه کتاب می نویسد:

(این کتاب، در فراگیری مباحث اصولی در میان کتابهای اصولی بی مانند است.)

الذریعه ج5/1، چاپ دانشگاه.

در اهمیت این اثر، همین بس که تا زمان علامه حلّی(ره) تنها مرجع مورد تعلیم و تعلّم در این علم بوده است.

تاسیس الشیعه، 313/.

ابویعلیً سالار بن عبدالعزیز یکی دیگر از شاگردان شیخ مفید است که افکار اصولی استادش را رواج بخشیده است. و بدین منظور، کتاب: التقریب فی اصول الفقه، را نگاشته است.

معالم العلماء، ابن شهر آشوب، 135.

شیخ طوسی، شاگرد دیگر مفید، کتاب عدّةُ الاصول را نگاشت. کتابی که همواره مورد توجّه عالمان و محققان اسلامی بوده است. او، در این کتاب از شیخ مفید و سیّد مرتضی با تجلیل تمام یاد می کند و این خود، حاکی از آن است که شیخ طوسی در تالیف این کتاب، به شدّت تحت تاثیر افکار آنان بوده است.

دکتر ابوالقاسم گرجی، در مقاله ای با عنوان: عُدّه و محتوای آن، این کتاب را معرفی کرده است. هزاره شیخ طوسی، ج360/2.

شیخ مفید و شاگردانش، با تلاشی خستگی ناپذیر و با طرح مسائل اصولی و نگاشتن کتابهای فقهی به شیوه تعقّلی، گرایش اجتهادی و تعقلّی را در جوامع علمی رواج دادند ملاّ محمّد امین استر آبادی می نویسد:

(این مفید بود که پس از ابن جنید و ابن ابی عقیل، ظهور یافت و افکار و آثار عقلی و اجتهادی ناپسند! آن دو را نزد شاگردانش، بویژه سید مرتضی و شیخ طوسی ستود و موجب گردید که این شیوه در میان اصحاب ما رواج کامل یابد)

فوائد المدنیه، 30/، 56.

براستی اگر تلاش همه جانبه و توانایی علمی مفید و شاگردانش در راه نشر تفکّر تعقلی و اجتهادی در آن روزگار نبود، چه تضمینی وجود داشت که گرایش اصولی، فقهی آنان پایدار بماند.

بنابراین، مادر دانش اصول و بحثهاهای تعقلی اجتهادی مرهون تلاشهای پی گیر مفید و شاگردان تربیت یافته مکتب وی می باشیم.

کلمات کلیدی
کتاب  |  علم  |  فقه  |  اجتهاد  |  شیخ مفید  |  اصل  |  علم اصل فقه  | 
لینک کوتاه :