یکی از زیر مجموعه های معاونت آموزش مدیریت، دایره امتحانات است . این دایره دارای دو بخش کتبی و شفاهی است . بخش امتحانات شفاهی از واحدهای فعال مدیریت حوزه است که در ادامه به معرفی آن خواهیم پرداخت .
سیر تکاملی امتحانات شفاهی
امتحانات شفاهی در حوزه علمیه قم از سابقه دیرینه ای برخوردار است که می توان قدمت آن را از زمان مرحوم آیة الله العظمی حائری یزدی مؤسس حوزه علمیه قم دانست . از زمانی که برنامه آزمون و سنجش معلومات جهت برقراری شهریه در حوزه دایر شد، به شکل شفاهی بوده و به جز برهه ای از تاریخ حوزه قبل از انقلاب که به صورت کتبی نیز برگزار شد، امتحان شفاهی شیوه معمول و رایج حوزه بوده است و حتی تا چند سال بعد از انقلاب نیز به همان منوال سابق آزمون به عمل می آمد ولی نه به شکل امروزی آن که سازمان یافته و منظم برگزار می گردد .
از سال 63 که برنامه های امتحانی حوزه سر و سامانی به خود گرفت، امتحان کتبی نیز جزء برنامه های امتحانی حوزه درآمد ولی امتحان کتبی و شفاهی هر دو در یک جلسه برگزار می گردید به این شکل که فرمی را که حاوی مشخصات شرکت کننده بود به وی ارائه می کردند و در این فرم اساتید ممتحن سه سؤال از کتابهای مورد امتحان را در آن برگه می نوشتند که به منزله امتحان کتبی بود و پس از آن امتحان شفاهی از کتابهای مزبور به عمل می آمد . و البته در آن شکل امتحان، هیچگونه بستگی ای بین امتحان کتبی و شفاهی نبود و شرکت در شفاهی فرع بر قبولی در کتبی نبود و لذا مواردی پیش می آمد که ممتحنان در ذیل همان برگه چنین اظهار نظر می کردند: در شفاهی قبول و در کتبی تجدید و نوبت بعدی تجدیدی را بین شش ماه تا یک سال معین می کردند .
از سال 65 به بعد بین امتحانات کتبی وشفاهی تفکیک شد و از آن زمان تاکنون شرکت در امتحان شفاهی هر پایه ای فرع بر قبولی در کتبی همان پایه و پایه های قبلی است . و از همین جا بود که قبل از شرکت دادن داوطلبان در امتحان شفاهی، ابتدا پرونده تحصیلی آنها توسط این بخش بررسی شده و پس از آن درصورت کامل بودن امتحانات کتبی، به مرحله امتحان شفاهی راه می یافتند و این نحو عملکرد تاکنون نیز ادامه دارد .
تا سال 72 تمامی پایه ها امتحان شفاهی نداشتند و این نوع امتحان فقط در پایه های ارتقایی برگزار می گردید ولی از سال 73 طبق ماده 36 مصوبه امتحانات شورای عالی، امتحان شفاهی از تمامی پایه ها به عمل می آید و نیز تا قبل از تاریخ مزبور فقط از فقه و اصول امتحان شفاهی گرفته می شد ولی پس از آن تفسیر و امسال 74 - 73 فلسفه نیز به مواد امتحانی شفاهی افزوده گردیده است (1) و این خود نشانگر گسترده شدن کار این بخش در تشکیلات جدید حوزه است .
هماهنگی دو بخش امتحانات کتبی و شفاهی
با توجه به مصوبه امتحانات شورای عالی و آیین نامه اجرایی آن، امتحانات شفاهی هر پایه بعد از قبولی در امتحان کتبی (اصلی و جنبی) همان پایه برگزار می گردد; یعنی تا در امتحان کتبی در تمام مواد قبول نشوند نمی توانند در شفاهی آن شرکت کنند . چنانکه تا قبول نشدن در شفاهی حق شرکت کردن در کتبی پایه بالاتر را ندارند و این امر موجب می شود طلاب محترم تمامی پایه ها را به طور منظم و پی درپی بگذرانند و از آن حالت درهم ریختگی جلوگیری بشود . چون در ضمن بررسی پرونده ها مشاهده می شد که بعضی ها در امتحان کتبی چند پایه شرکت کرده بودند و در حالی که هیچکدام از این پایه ها تکمیل نشده بود .
مراحل کار در بخش شفاهی
الف : ثبت نام
ابتدا داوطلبان شرکت در امتحان شفاهی به این بخش مراجعه و ثبت نام می کنند و قبل از فرا رسیدن نوبت امتحان، پرونده های آنان از بایگانی درخواست و جهت بررسی به این بخش تحویل می گردد .
ب : بررسی پرونده
در قسمت بررسی پرونده، سابقه امتحانات کتبی موجود در پرونده بررسی و نمرات در جدول مخصوص با ذکر تاریخ امتحان درج می گردد و سپس با توجه به تاریخ نمرات و قوانین مربوط به امتحانات همان تاریخ (چون قوانین امتحانات در هر سال نوسانی داشته است) در صورت کامل بودن امتحانات کتبی نظر داده می شود که می تواند در شفاهی شرکت کند و اگر این امتحان نقصی داشته باشد به داوطلب اطلاع داده می شود که پس از رفع نقص می تواند در شفاهی شرکت کند (البته موارد نقض و کمبودها دقیقا معین شده و به اطلاع داوطلب می رسد).
ج : برگه امتحان شفاهی
در این برگه مشخصات کامل داوطلب و نمره شفاهی پایه قبل و نیز نمرات کتبی پایه ای که می خواهد در شفاهی آن شرکت کند و نیز نام کتابهای مورد امتحان، ذکر گردیده است و همچنین براساس ماده 128 آیین نامه امتحانات، در این برگه میزان نمره ادبیات و عبارت خوانی، شرح و فهم مطلب، تطبیق با عبارت و سؤالات علمی مربوط به همان ماده امتحانی معین شده است و ممتحنان براساس همان معیار، نمره مورد نظر را می دهند و نهایتا در ذیل برگه، نتیجه امتحان از طرف مسؤول بخش شفاهی معین می شود .
د : جلسات امتحان شفاهی
هر جلسه ای حداقل از دو استاد ممتحن و گاهی سه ممتحن تشکیل می شود (2) و در تاریخ مقرر داوطلب همراه با پرونده اش به یکی از این جلسات راهنمایی و به ممتحنان معرفی می شود .
اساتید محترم با مراجعه به پرونده و برگه شفاهی از کتب مورد امتحان قسمتی را جهت مطالعه معین می کنند و فرصت لازم برای مطالعه به داوطلب داده می شود تا خود را برای امتحان آماده سازد و پس از آن برای امتحان حاضر می شود .
ه : ثبت نتیجه
نتیجه امتحانات شفاهی اعم از قبولی، تجدیدی و یا مردودی در دفاتر مخصوص روزانه و در دفتر نمودار درج می گردد که از این طریق می توان تعداد شرکت کنندگان و نتایج امتحانات آنها و نیز آمار قبولی و غیر قبولی را به دست آورد .
پس از طی این مراحل، پرونده ها جهت اظهار نظر نهایی راجع به معدل هر ماده و معدل کل و نتیجه نهایی، به رؤیت مسؤول بخش رسیده و بررسی نهایی به عمل می آید و در صورت بدون اشکال بودن امتحان آن را امضا می کند و در پایان مسؤول دایره امتحانات صحت امتحان را با امضای خود تایید می کند و پرونده ها به بایگانی عودت داده می شود .
و : معرفی به دفاتر شهریه
اگر پایه مورد امتحان از پایه های ارتقایی (پایه سوم، ششم، دهم) باشد کسب نمره ارتقایی (چهارده) موجب ارتقای شهریه می شود . در این صورت برگه مخصوصی (فرم شهریه) که حاوی مشخصات فردی و ذکر تاریخ و پایه ارتقایی است و نیز عکس داوطلب برآن الصاق شده، تحویل وی می گردد آنگاه یکی از اساتید محترم حوزه شرکت نامبرده را در درس، و نیز مجمع نمایندگان طلاب حضور حوزوی وی را تایید و ممهور می نماید و سپس از طرف این بخش به دفاتر شهریه از طریق دفتر امور شهریه معرفی می گردد . همچنین در صورتی که در پایه دهم قبول شده باشد، معمم بودن وی باید به تایید مجمع نمایندگان برسد .
ممتحنان شفاهی و گزینش آنان
در ایام تحصیلی حدود سی نفر از اساتید محترم حوزه با این بخش همکاری می کنند که تعدادی از ایشان در تمام روزهای هفته و بعضی به خاطر اشتغال زیادشان در ایام تحصیلی، فقط در روزهای پنجشنبه و جمعه در جلسات حضور می یابند . گزینش این اساتید با دعوت مستقیم معاونت آموزش و مسؤول دایره امتحانات و با تایید مدیریت محترم حوزه است و یا اینکه توسط دیگران معرفی و پس از تایید مدیریت و معاونت مربوط دعوت به همکاری می شوند .
برخورد ممتحنان با داوطلبان در جلسه امتحانی و نحوه امتحان گرفتن ایشان به طور عموم دوستانه و دلسوزانه است و با توجه به مصوبات و آیین نامه جدید امتحانات و نیز فرم مخصوص شفاهی، مقدار قابل توجهی از مشکلات گذشته حل شده است و خود داوطلبان در بعضی از موارد از نحوه برگزاری امتحان اظهار رضایت نموده اند . تفاوتی که شکل برگزاری امتحان با وضع قبلی پیدا کرده این است که قبلا ممکن بود در اثر ضعف در ادبیات یک نفر را تجدید و برای شش ماه یا یک سال کارش را به تاخیر بیندازند ولی هم اکنون با توجه به مندرجات برگه شفاهی، اگر داوطلب در ادبیات ضعیف باشد فقط 320 نمره از او کسر می شود و ممکن است در شرح مطلب و تطبیق که هر کدام 720 نمره را دارند، نمره لازم و قبولی را بیاورد و از طرف دیگر معدل نمره دو یا سه استاد ملاک است و لذا بر فرض اگر استادی اعمال سلیقه کرده و نمره کمتری دهد ولی استاد دیگر نمره بهتری دهد در موقع اعلام نتیجه، معدل نمره دو استاد ملاک است و علاوه برآن از تمامی دروس نیز معدل گیری می شود، در صورت وجود شرایط معدل گیری با نمره معدل کل قبول می شود .
دایره امتحان شفاهی براین عقیده است که تبصره مربوط به مصوبه امتحانات (3) غیر از مدارج علمی اصلا مصداق خارجی ندارد، چون بسیار نادر است و یا اصلا چنین اتفاقی نیفتاده که یک نفر سه مرتبه نزد دو و یا یک استاد معین فرستاده شده باشد و اصولا این
مساله مدنظر است که حتما فرد تجدید شده به جلسه اساتید دیگر فرستاده شود و لذا برداشتی که از این تبصره شده این است که شورای عالی خواسته است برای چهارمین بار اجازه شرکت در امتحان تجدیدی در یک کتاب و سومین بار در دو کتاب را بدهد .
به هر حال سعی بخش امتحان شفاهی براین بوده که برگزاری امتحانات شفاهی در چارچوب مصوبات و آیین نامه ها بهترین شکل را داشته باشد .
مشکلات بخش شفاهی
الف) کمبود استاد
آنچه در این بخش نقش نسبتا اساسی را ایفا می کند وجود اساتید فاضل و کارآمد و آشنا با مصوبات و قوانین حوزه است که در عین برخورداری از فضل و علم کافی، با روحیه طلاب محترم نیز (که بسیار با هم متفاوت هستند) آشنا باشند تا بتوانند برخوردی مناسب با داوطلبان داشته باشند و موجب گله مندی و دلسردشدن آنان به امتحانات نشوند .
بحمدالله تعالی اساتیدی که با این بخش همکاری می کنند از این خصوصیات برخوردارند و لیکن اولا آنان وقت کافی جهت همکاری مستمر را ندارند و ثانیا به اساتید بیشتری نیاز هست تا بتوان در اسرع وقت امتحانات را برگزار کرد و داوطلبان کمتر در انتظار نوبت بمانند .
ب) غیبت داوطلبان
یکی از مشکلات این بخش غیبت داوطلبان در موقع امتحانات بر اثر عذر موجه یا غیرموجه است ولی به هر صورت باعث اتلاف وقت اساتید و هدر رفتن هزینه و نیرو می شود .
پی نوشت:
1) آیین نامه اجرایی امتحانات، ماده 108 (پیام حوزه، شماره سوم، ص 8 - 29).
2) مصوبه امتحانات ماده 41 (پیام حوزه، پیش شماره، ص 26 - 39).
3) تبصره الحاقی به ماده 49 مصوبه 44 مربوط به امتحانات:
تبصره 4) کسانی که در یک درس چهار بار و یا در دو درس سه بار نزد یک استاد امتحان شفاهی داده و نمره قبولی را کسب نکرده اند، می توانند بار دیگر نزد استاد دیگری در امتحان شفاهی شرکت کنند .(پیام حوزه، شماره چهارم، ص 5).
جستجو در قاموس نور