مقاله زیر برگرفته از گفتگو با امام جمعه محترم زنجان، مدیر محترم مدرسه امام صادق علیه السلام و نوشتار یکی از فضلای محترم آن شهرستان است که در ادامه می آید .
شهر زنجان یکی از شهرهای دیرینه و باستانی ایران است که احداث نخستین آن را مورخان در حدود سه هزار سال پیش دانسته اند . (1)
این شهر در سال 24 ق به فرماندهی «براء بن عازب » که از راویان احادیث پیامبر صلی الله علیه وآله وسلم و از جمله یاران و رزمندگان در رکاب امیرالمؤمنین علی علیه السلام بوده است فتح شد .
یاقوت حموی جغرافیدان معروف در باره این شهر می نویسد:
زنجان شهر بزرگ و مشهوری است که بین آذربایجان و نواحی جبال قرار گرفته و نزدیک ابهر و قزوین است . از این شهر گروهی از اهل ادب و حدیث برخاسته اند . (2)
همان طور که یاقوت صدها سال پیش گفته است از شهر زنجان دانشمندان برجسته و بنام زیادی برخاسته که در جهان اسلام منشا اثر بوده اند .
سهرودی اخی فرج زنگانی استاد و مرشد حکیم نظامی، اثیرالدین ابهری و حکیم هیدجی از این خطه برخاسته اند .
حکمی از ریاضی دانان و فلاسفه بزرگ اخیر حوزه علمیه زنجان بوده است . بالاتر از همه اینان از آخوند ملا قربانعلی زنجانی معروف به «حجة الاسلام » می توان یاد کرد که یکی از رهبران برجسته و اصیل نهضت مشروعه خواهی در ایران بوده است . (3)
ظهور این همه نوابغ و رجال علمی، نشانه آن است که در این دیار از دیر زمان تحصیل دانش محترم شمرده می شده، و مرکزی برای بزرگان و دانشوران بوده است . اما به دلیل حملات و جنگهای گوناگون از آثار بسیار قدیمی چیزی در آن وجود ندارد و تنها از آثار زمان صفویه بقایایی موجود است .
مدارس قدیمی زنجان
در زنجان مساجد و مدارس قدیمی وجود دارد که نشانگر وجود مستمر حوزه علمیه و تعلیم و تعلم علوم دینی در آنها در زمانهای مختلف است . ویژگی اصلی مدارس قدیمی زنجان این است که همه آنها به همراه ساختمان یک مسجد احداث شده اند; به این صورت که در یک زمین در کنار مسجد اتاقهای کوچک جهت سکونت طلاب ساخته شده که حجره نامیده می شوند . از مساجد این مدارس علاوه بر طلاب، مردم نیز به هنگام نماز استفاده می کرده اند .
در زنجان معمولا مدارس قدیمی به نام مسجد نیز خوانده می شدند; مثلا، مسجد چهل ستون، که مدرسه چهل ستون هم نامیده می شد .
قدیمترین مسجد و مدرسه از این نوع «مسجد میرزائی بالا» در داخل بازار واقع است که تاریخ احداث ساختمان آن به دوره های پیش از قاجاریه می رسد . این مسجد به همان سبک یاد شده ساخته شده و در اطراف حیاطش چندین حجره برای طلاب است .
دومین مسجد و مدرسه، بنای قدیمی و وسیعی است که در وسط شهر واقع است که مسجد سلطان، مسجد شاه و نیز مسجد دارا نامیده می شده است، ولی مدت مدیدی است که به نام «مسجد سید» شهرت یافته است . در میان مساجد و مدارس قدیمی زنجان این یکی بزرگترین آنهاست .
امامت آن با روحانی مجتهدی به نام حاج سید محمد سردانی طارمی بوده و از آن زمان تا به حال نیز اعقاب آن مرحوم در این مسجد و مدرسه اقامه نماز و تدریس داشته اند . بخشی از مغازه های بازار قیصریه از موقوفات این مسجد محسوب می شود .
مسجد و مدرسه چهل ستون نیز یکی از مهمترین و نیز قدیمترین مدارس علمی زنجان محسوب می شود که در حدود سال 1260 ق توسط فقیه نامدار علامه آخوند ملا علی زنجانی قارپوزآبادی احداث شده است .
این مدرسه دارای یک مسجد بزرگ با چهل ستون استوار و حدود یازده باب حجره مسکونی برای طلاب بوده است که در سالهای اخیر حجره های واقع در سمت غربی آن توسط مرحوم حاج شیخ یعقوبعلی جباری تخریب و در دو طبقه به سبک جدید بازسازی شده است .
حوزه علمیه زنجان، با احداث این مدرسه و تدریس علامه قارپوزآبادی در آن رونق کامل گرفت و علاوه بر طلاب بومی، طلاب اردبیل و خلخال و قفقاز را نیز در خود پذیرفت . به طوری که بسیاری از بزرگان آن نواحی تحصیلات مقدماتی و سطوح را در این حوزه می گذرانده و سپس به عتبات مقدسه رهسپار می شده اند که از آن جمله از میرزا محسن مجتهد اردبیلی، سید یونس اردبیلی، مرحوم فاضل قفقازی (پدر آیة الله فاضل لنکرانی)، شیخ محمد باقر خلخالی (مؤلف کتاب ثعلبیه) را می توان نام برد . قارپوزآبادی فقیه بسیار برجسته و بزرگی بوده که آثار علمی و قلمی گرانقدری مانند کتاب صیغ العقود و معدن الاسرار و نظام الفرائد (دوره کامل فقه استدلالی) از او به یادگار مانده است چنانکه آخوند ملا قربانعلی زنجانی نیز یکی از شاگردان و برکات همو بوده است .
مسجد و مدرسه دیگری در بازار پایین زنجان وجود دارد که اکنون به میرزائی پایین و آقانجفی معروف است که این مسجد نیز دارای حجره هایی برای سکونت و تحصیل طلاب است .
مدرسه ولی عصر عج الله تعالی فرجه واقع در جنب بازار بالا نیز یکی از مساجد و مدارس مهم زنجان است که اکنون نیازمند تعمیرات اساسی است .
در آستانه انقلاب اسلامی، مدیریت و امامت آن با مرحوم حاج سید هاشم موسوی بود و در قضایای انقلاب بزرگترین مرکز انقلابی و دینی در زنجان محسوب می شد . با در گذشت مرحوم موسوی، اداره آن به شورای مدیریت حوزه علمیه زنجان محول گردید . حجره های آن در دو طبقه با معماری خاصی ساخته شده است و کف مسجد آن بسیار پایین تر از حیاط مدرسه است .
مدرسه و مسجد نصرالله خان نیز از مراکز علمی بسیار مهم زنجان بوده است که در این اواخر به اهتمام امام جمعه محترم زنجان در مساحتی وسیعتر از سابق بازسازی و به نام مدرسه امام صادق نامیده شده که مرکز اصلی حوزه علمیه فعلی زنجان است .
تجدید بنای مدرسه علمیه امام صادق علیه السلام
این مدرسه که براساس وقفنامه بنای آن به حدود سیصد سال پیش می رسد در سال 1364 مورد توجه و اهتمام روحانیان زنجان قرار گرفت و امام جمعه محترم اقدام به بازسازی آن کرد . برای این کار، در ابتدا گزارشی تهیه و به محضر حضرت امام قدس سره ارسال شد و حضرت امام اجازه استفاده از سهم امام را برای این کار دادند و بازسازی آن با کمکهای مردمی آغاز شد و مساحت مدرسه نیز افزوده شد . این مدرسه در سه طبقه بنا شده و نود حجره دارد . علاوه برآن از سالن پذیرایی و چند کلاس و امکانات بهداشتی نیز برخوردار است .
علاوه بر مساجد و مدارس یاد شده، در زنجان منزل آقایان علما نیز اغلب مانند یک مدرس مورد استفاده بوده است .
مثلا بیت آخوند ملا قربانعلی زنجانی از روحانیان بزرگ و مشروعه خواه - که اکنون در جنب مدرسه چهل ستون به صورت حسینیه درآمده - نمونه بارز این بیوت است که هم محل درس حجة الاسلام و هم محل قضاوت آن مرحوم و هم منزل مسکونیش بوده است . مجتهدان چندی در آن پرورش یافته اند مانند حضرات آیات شیخ عبدالکریم زنجانی، حاج سید محمود امام جمعه، سید احمد زنجانی (والد آیة الله آقا موسی شبیری زنجانی)، سید یونس اردبیلی .
حلقه درس خارج حجة الاسلام در زنجان همسنگ جلسات بزرگ درس خارج حوزه نجف شمرده می شده است . در این اواخر نیز از منزل مرحوم حاج میرزا عبدالرحیم
واسعی عملا به عنوان یک مدرس استفاده می شد و ایشان جلسات دروس سطوح و خارج خود را در همان بیت برگزار می کردند .
حوزه علمیه زنجان در زمان حکومت رضا خان بسیار مورد تهاجم قرار گرفت و لطمات فراوانی به آن وارد شد .
وضع فعلی حوزه علمیه زنجان
هم اکنون در زنجان حدود چهارصد و پنجاه روحانی وجود دارد . حوزه علمیه زنجان به صورت شورایی اداره می شود و برنامه های آن با حوزه علمیه قم هماهنگ است . مرکز حوزه علمیه زنجان، مدرسه جدیدالتاسیس امام صادق علیه السلام است . نظارت عالی بر حوزه با امام جمعه محترم زنجان است و اساتید حوزه علمیه زنجان همه بومی هستند . این حوزه گرچه از نظر نیروی انسانی (استاد و شاگرد)، زمینه های شکوفایی فوق العاده ای دارد ولی حمایتها و امکانات مالی در حد مطلوبی نیست .
ارتباط با حوزه علمیه قم
گرچه، این حوزه از همان آغاز فعالیت شورای مدیریت حوزه علمیه قم با آنها ارتباط برقرار کرد . اما این تماس و ارتباط چندان منسجم نبود و لذا در قم نمرات و امتحانات این حوزه را نمی پذیرفتند و طلاب مجبور بودند پس از مهاجرت به قم مجددا در آنجا امتحان بدهند . خوشبختانه پس از تشکیل شورای عالی و دستگاه مدیریت، در حدود سال 72، این حوزه تحت پوشش رسمی برنامه های درسی قم قرار گرفت و ارتباط مناسبی برقرار شد و امتحانات سالانه این حوزه با هماهنگی حوزه علمیه قم برگزار و سؤالات امتحانی از قم ارسال می شود .
نظارت و اشراف حوزه علمیه قم
متاسفانه اشراف و نظارت حوزه علمیه قم بر شهرستانها آنچنان که باید نیست و این یک نقطه ضعف به حساب می آید . شاید یکی از علل آن مشکلات مالی است و حوزه علمیه قم توان مالی برای رسیدگی و توجه به تمام حوزه های شهرستانها را ندارد . علاوه برآن بعضا در برنامه ریزیها، انسجام کامل وجود ندارد; مثلا، سؤالات امتحانی با سطح علمی طلاب در شهرستانها هماهنگ نیست و یا در تصحیح اوراق و اعلام نتایج و برنامه ریزی زمان برگزاری امتحان دقت و هماهنگی لازم نبوده است . از سوی دیگر بر اجرای قوانین و مصوبات نیز اصراری نمی شود و بعضا مصوباتی ابلاغ می شود که بدون در نظر گرفتن وضعیت و موقعیت حوزه های شهرستانهاست; مثلا، دروسی به عنوان دروس عمومی تعیین می شود در حالی که در شهرستانها اساتید و مدرسان این مباحث وجود ندارد یا با کمبود روبرو هستند .
تعداد طلاب تحت برنامه
در زنجان 450 نفر طلبه و روحانی داریم . البته تعدادی تحت برنامه نیستند و خودشان آزاد درس می خوانند و علاوه بر تحصیل به امور تبلیغی و فرهنگی مشغولند . طلاب زیر 30 سال که امسال در کل استان برای شرکت امتحان ثبت نام کرده اند (ابهر، قیدار و زنجان) 163 نفر بودند که 110 نفر آنها زنجانی بودند .
در سال گذشته در آزمون ورودی در سطح استان 45 نفر ثبت نام کرده بودند که از این تعداد 33 نفر در آزمون شرکت کرده و حدود 15 نفر از آنها توفیق شرکت در کلاس را پیدا کردند .
وضعیت اساتید
تعداد اساتید هم اکنون 19 نفر است، بعضی از اساتید هفته ای یک ساعت تدریس می کنند و بعضی دو ساعت و عده ای هم به طور روزانه دو - سه ساعت تدریس دارند . و شش نفر هم به صورت تمام وقت مشغولند .
مدرسه علمیه خواهران
حوزه علمیه برای خواهران هم وجود دارد و تعداد 60 نفر از خواهران طلبه مشغول به تحصیل هستند . البته خواهران این حوزه و مسؤولان حوزه علمیه زنجان علاقه مندند که حوزه خواهران شعبه ای از جامعة الزهراء قم باشد .
مهاجرت طلاب به قم
170 نفر از محصلان حوزه زنجان به قم هجرت کرده اند تا به ادامه تحصیلات خود بپردازند .
علل توفیق حوزه علمیه زنجان
به رغم آنکه این منطقه از نواحی محروم کشور بوده است، در عین حال وجود علما و بزرگانی که غالبا از فضل و موقعیت خاص علمی و تقوایی برخوردار بوده اند; بعلاوه وجود فرهنگ شیعی در این منطقه باعث توفیق بوده است . عقیده و عشق این مردم اعث شده است که با همه سختیها حوزه ها را حفظ و تقویت کنند .
راههای پیشبرد حوزه های شهرستانها
یکی از طرق پیشبرد، ارتباط با مرکز مدیریت حوزه علمیه قم و همسویی با شورای عالی است .
دوم وجود اساتید مبرز و کارآمد است، و همچنین رفع مشکلات مالی اساتید و طلاب حوزه;
مشکل شهریه و نبود امکانات در حد بسیار معمولی برای طلاب و حتی اساتید از امور قابل تامل است . اینها کمبودهایی است که اگر بخواهیم حوزه ها را تقویت بکنیم تا بازده مناسب داشته باشد باید به آنها توجه کنیم . انتظار داریم بزرگان در حوزه ها بیشتر سرمایه گذاری کنند و ضمانت اجرایی برنامه ها را از نظر مالی و مسائل دیگر تامین کنند تا حوزه های شهرستانها تقویت شوند .
تخصصی شدن علوم در حوزه ها
نظامهای آموزشی در تمام دنیا پس از یک دوره دروس عمومی، به دروس تخصصی می پردازند . وضعیت امروز می طلبد که طلاب پس از گذراندن دوره تحصیلات عمومی، در رشته های خاصی به تحصیل ادامه دهند .
البته این کار مستلزم تخصصی شدن علوم حوزوی و ایجاد رشته های مختلف در حوزه هاست . علاوه بر اینها در حال حاضر به نظر می رسد آگاهی از بسیاری از علوم روز و تسلط و توانایی استفاده از ابزار و شیوه های امروزی تبلیغ امری ضروری است . حوزه های ما باید به سمتی بروند که همانند گذشته تعداد زیادی استاد در رشته های مختلف علوم حوزوی داشته باشیم: عده ای متخصص در کلام، عده ای در تفسیر و دیگر علوم، اما در عین حال باید توجه داشته باشیم وظیفه اصلی و اولیه حوزه تربیت فقها و اسلام شناسانی است که مبین اسلام و احکام آن در تمام زمینه ها باشند . در گذشته تعداد فقهای بلاد اسلامی بیشتر از امروز بوده است و کمتر شهر یا مرکز جمعیتی مهمی بوده است که از عالم بزرگ و مجتهدی خالی بوده باشد .
توجه به این نکته نیز لازم است که مجتهدان و فقهای امروز ما در حوزه ها باید با وضعیت امروز جهان و تحولات آن کاملا آشنا باشند تا مسائل مستحدثه را بشناسند و بدان توجه کنند .
امروز محصلان حوزه ها باید با شیوه های عملکردهای سوء استکبار در انحراف فرهنگی جوامع آشنا باشند، وضعیت فرهنگی مناطق مختلف جهان بویژه مسلمین را بشناسند، با مکاتب و تفکرهای فلسفی امروز جهان آشنا باشند .
برنامه های فرهنگی حوزه زنجان
در این منطقه سازمان تبلیغات اسلامی هست و وظایفی دارد و در حد امکاناتش، فعالیتهایی انجام می دهد . حوزه زنجان آنچه دارد به سازمان تبلیغات اسلامی ارائه می کند و سازمان از آنها برای تبلیغ استفاده می کند .
خوشبختانه اشتیاق و علاقه مردم بخصوص جوانان در ایام عزاداری، زمینه بسیار مناسبی برای کارهای فرهنگی و تبلیغی ایجاد کرده است . همچنین تلاش شده است از وجود بزرگان خارج از منطقه نیز برای جلسات سخنرانی و امور فرهنگی استفاده شود .
حوزه و جبهه ها
روحانیون و طلاب جوان زنجان در جنگ تحمیلی نقش فوق العاده ای داشتند و تعداد یازده نفر از طلاب زنجان شهید شده اند . علاوه بر آن از بین فضلای زنجان که در قم حضور داشتند مرحوم حجة الاسلام حاج شیخ اکبر بیگدلی با داشتن 62 سال، به درجه رفیع شهادت نایل شدند که مسن ترین شهید روحانی جبهه ها لقب گرفتند .
منابع مالی حوزه ها
ما معتقدیم که حوزه ها باید منابع مالی مستقل داشته باشند; مؤسسات تولیدی دایر کند . با استفاده از کمکهای مردمی و در صورت نیاز از کمکهای مقام رهبری و دیگر بزرگان استفاده کنند و امکانات مالی و اقتصادی ایجاد کنند تا در نتیجه حوزه استقلال مالی نسبی پیدا کند . در حوزه زنجان نیز تعدادی از افراد مؤثر و نیکوکار دست به کار شدند و تحت اشراف مسؤول حوزه پی گیریها و اقداماتی شده که هنوز به بهره دهی نرسیده است .
اخلاق و تهذیب در حوزه ها
وجود و استمرار دروس اخلاق یکی از ضرورتهای تحصیل در حوزه است و این امر یکی از نقاط برتری نظام حوزه بر دیگر مراکز است . در حوزه ها نه تنها متن دروس علوم اسلامی، متن روایات و دستورات اسلامی و به اصطلاح «قال الباقر» و «قال الصادق » است، بلکه به دروس و مسائل اخلاقی اهتمامی خاص مبذول می شود و باید هم بشود . خوشبختانه در این حوزه نیز اوقات خاصی در هر هفته به دروس و مسائل اخلاقی و تربیتی اختصاص داده شده است و از وجود علمای بزرگوار استان استفاده می شود .
انتظار از شورای عالی و مدیریت حوزه
از شورای عالی انتظار عنایت و توجه بیشتر به امور مدارس و حوزه های شهرستانها; بخصوص برای حل مشکلات مالی آنان و نظارت بر حسن اجرای قوانین مصوب در باره شهرستانها و همچنین هماهنگی در اموری همچون امتحانات و تصحیح اوراق، داریم . متاسفانه در سال گذشته نتایج امتحانات شهرستانها با تاخیر زیادی به دستمان رسید که موجب مشکلاتی برای طلاب گردید .
پی نوشت:
1) ر ک: تاریخ زنجان، هوشنگ ثبوتی، چاپ اول 1336، ص 79 .
2) معجم البلدان، یاقوت حموی، چاپ بیروت، ج 3، ص 52 .
3) برای آگاهی بیشتر از شرح حال ایشان رجوع کنید به خط سوم در انقلاب مشروطیت ایران، تالیف ابوالفضل شکوری، چاپ اداره کل فرهنگ و ارشاد زنجان .
جستجو در قاموس نور