اشاره
نقش امر به معروف و نهی از منکر در نهضت حسینی چنان پر رنگ است که امام حسین(علیه السلام) از آغاز تا پایان نهضت، بارها به آن تصریح کرد. امام در وصیتش به محمد بن حنفیه در مدینه و در آغاز نهضت، هنگام خواندن خطبه در جمع یاران حرّ ریاحی در مسیر کربلا و در خطبه اش در جمع اصحابش در کربلا، همواره به این حقیقت تصریح کرد که هدفش برپایی معروف ها و نابودی منکر ها است. چنین تأکیدی این پرسش اساسی را مطرح می سازد که: مگر عمق و گستره جا به جایی ارزش های اسلامی طی پنجاه سال (پس از رحلت پیامبر(صلی الله علیه و آله و سلم) تا عصر امام) تا چه حد بود که امام حسین(علیه السلام) و یارانش در این راه به شهادت می رسیدند؟
یافتن پاسخ دقیق این پرسش، نیازمند این است که ابتدا با عناصر محوری انقلاب پیامبر(صلی الله علیه و آله و سلم) آشنا شویم، آن گاه عوامل آسیب رسان به این عناصر را بیابیم، در مرحله سوم جلوه های خارجی آسیب های وارد شده را بشماریم، سپس توضیح دهیم که چرا امام و نه شخص دیگری باید چنین فداکاری از خود نشان می داد و سرانجام، آثار امر به معروف و نهی از منکر امام(ره) را برشماریم؛ آثاری که توان رفع آن آسیب ها را داشته باشند.
1. عناصر محوری انقلاب پیامبر(صلی الله علیه و آله و سلم)
طلوع خورشید رسالت از مکه سرآغاز انقلابی همه جانبه در زندگی بشر در ابعاد اعتقادی، اخلاقی، سیاسی، اقتصادی، فرهنگی و نظامی بود که در دو مرحله «ملت سازی» در مکه و «دولت سازی» در مدینه انجام شد.
اصلاحات اعتقادی
طی این اصلاحات با گرویدن تعداد اندکی از مردم به اسلام، هسته اولیه جامعه اسلامی شکل گرفت و مسلمانان با قطع ارتباط تدریجی از جامعه جاهلی و ایجاد پیوند درون گروهی به عناصر مؤثر اعتقادی تبدیل شدند؛ هر چند به دلیل فشار مشرکان به روش های انفعالی (هجرت، تقیه و ...) روی آوردند. طی چند سال تحمل فشارهایی چون محاصره در شعب ابی طالب و ... دوره تکوین ملت در جهات تربیتی، اعتقادی و اخلاقی سامان یافت.
ملت جدید ارزش هایی چون: فراخوانی به خدا و پرستش او، راستگویی، امانت داری، پیوند خویشی، و ... داشت و مهم ترین دشمنانش هم سران قبائل بودند که به وضع موجود خود ، ثروت، اقتدار و سلطه شان دلبستگی داشتند. در زمینه تشکیل دولت هم انقلاب مذکور موجب شد تا به جای اینکه دولت از راه غلبه تأسیس شود، ابتدا ملتی بر پایه جهان بینی واحد شکل گیرد، آن گاه دولتی بر پایه آن بنا شود.
اصلاحات سیاسی
در انقلاب پیامبر(صلی الله علیه و آله و سلم) حاکمیت مطلق مخصوص خدا بود و قرآن نقش ضد توحیدی پادشاهان و تلاش های پیامبران برای مبارزه با آنان و ایجاد حاکمیت توحیدی را یادآور شد و از شاهان مذکور با عناوینی چون جبارین یاد کرد. تا آن موقع حکومت ها با تحمیل ایجاد می شدند و هدفشان سلطنت بر مردم بود و چون چنین هدفی به زیان مردم بود، نمی توانستند با توده های مردم مشورت کنند و لذا استبداد پیش می آمد. تحمیلی بودن حکومت ها به تعهد ناپذیری آنها هم می انجامید؛ ولی بر عکس، رسول خدا(صلی الله علیه و آله و سلم) حکومتی متعهد، غیر استبدادی، خیر خواه و برآمده از عشق و خواست درونی ملت ایجاد کرد؛ به گونه ای که حتی برخی توهّم کرده اند حکومت پیامبر به نصب خدا نبود و مردم، حکومت خود را به او دادند. این توهم در عین باطل بودن، گویای میزان جایگاه حکومت پیامبر(صلی الله علیه و آله و سلم) در قلوب مردم است. قانون گذاری و اجرای احکام هم در حکومت جدید مبتنی بر ملاطفت، درستکاری، شرافت و ارزشمندی و خدانگری بود.
اصلاحات اقتصادی
اسلام علاوه بر دعوت به توحید، خواهان توزیع عادلانه هم شد و با تحول اعتقادی، حیات اقتصادی جدیدی پدید آورد. بر اساس این نظام جدید، ثروت باید وسیله تولید و زندگی باشد و به عدالت تقسیم شود.
اصلاحات نظامی
جهادی که اسلام مطرح کرد، با جنگ های پیشین که در منازعات تبهکارانه خلاصه می شد، فرق داشت. اسلام با واژه «فی سبیل الله» هدف و ماهیت جهاد را مشخص ساخت و مسلمانان را به مبارزاتی دائم برای دفع و رفع ظلم در سه شکل: دفاعی (در برابر تجاوز بیگانه)، آزادی بخش(دعوت به اسلام و دفع موانع) و داخلی(با اهل بغی) فراخواند.
اصلاحات اجتماعی
با تبدیل حکومت استبدادی به اسلامی، تضاد حاکم و محکوم از بین رفت و مالکیت مطلقه و تصرفات استبدادی هم جایگاه خود را از دست داد. ایمان به اسلام، ملتی به وجود آورد که اختلافات خود را از طریق قرآن حل می کردند؛ لذا شیوه حل اختلافات از نزاع جاهلی، به نقد همگان و امر به معروف و نهی از منکر در سایه قرآن و سنت تبدیل شد.
2. نهضت ارتجاع، عامل آسیب رسانی به انقلاب نبوی
اسلام مثل هر پدیده دیگر همواره در معرض خطرهای خارجی و داخلی است. علاوه بر این، پیامبران برای رفع موانع هدایت و مبارزه با انحرافات، نیاز به حکومت داشتند که با قدرت همراه است. لذا در هر نهضت اصلاحی، عده ای به دلیل جاه طلبی، خود را با نظام جدید هماهنگ می سازند و در نهایت قدرت را به دست می گیرند و این واقعیتی است که در مورد انقلاب پیامبر(صلی الله علیه و آله و سلم) هم روی داد.
توضیح اینکه در هر انقلابی، تحول در نیروی انسانی روی می دهد و انسان های متحول ضامن اجرا و تداوم بخش نظام جدید می شوند؛ اما چون تحول نسبی است و اساساً برخی تحول نمی پذیرند و نیز گاه نسل جدید در تعامل با آنان دچار آلودگی می شوند، به تدریج جامعه از عناصر مؤمن تهی و از هم می پاشد.
کفار، مشرکان، اهل کتاب و منافقان از رجعت طلبان عصر رسول خدا(صلی الله علیه و آله و سلم) بودند؛ اما خطر اصلی از سوی منافقان متوجه اسلام بود و آنان با رخنه در جامعه، نقش مهمی در ارتجاع بازی می کردند؛ به گونه ای که امام علی(علیه السلام) فرمود:
«مسلمان نشدند، بلکه فقط اظهار مسلمانی کرده، در دل کفر را پروردند و چون یارانی یافتند، کفر پنهان خود را آشکار کردند». همین خطر دقیقاً انقلاب ما را هم تهدید می کند. مراجعه به قرآن نشان می دهد جنبش ارتجاعی از نخستین ایام نهضت نبوی به راه افتاد. لذا ایات الهی به طور گسترده به افشای تلاش های مرتجعانه آنها (مشرکان، اهل کتاب و منافقان) پرداخت.
مرتجعان عصر رسول خدا(صلی الله علیه و آله و سلم) از لحاظ اعتقادی معمولاً تکامل اعتقادی و اخلاقی نیافته بودند و لذا بر روش قبلی باقی بودند و کفر می ورزیدند. به لحاظ رفتاری هم چون نمی توانستند رفتارشان را پنهان کنند، دچار تناقض در رفتار می شدند و رسوا می گشتند. نمونه ای از آن مربوط به ترک جهاد بود که خداوند بخش بزرگی از سوره توبه را در آشکار کردن ماهیت آنان در این مورد نازل کرد.
این گروه از لحاظ طبقه اجتماعی هم معمولاً در شمار ثروتمندان جای داشتند. اکثر منافقان، اهل مکه بودند که دین را به اجبار پذیرفته بودند (طُلقا) و همان ها سرسخت ترین دشمن اسلام بودند که نقش بزرگی در جریان رجعت داشتند.
از طُلقا، شاخه بنی امیه بیش از همه در فتح مکه متضرر شدند و بنابراین کوشیدند نظام پیامبر را به وضع سابق برگردانند. بنابراین خاندان بنی امیه جدی ترین دشمن پیامبر(صلی الله علیه و آله و سلم) بودند که به صورت تاکتیکی تسلیم قدرت آن حضرت شدند. ابن هشام می نویسد: «بسیاری از بزرگان شهر مکه هرگز مسلمان نشدند... . عباس، ابوسفیان را نزد اردوی سربازان پیامبر(صلی الله علیه و آله و سلم) برد و او وحشت زده گفت: پادشاهی برادرزاده ات بزرگ شده است و عباس به وی هشدار داد که این پادشاهی نیست؛ شکوه پیامبری است».
ایمان نداشتن به وحی و پیامبر(صلی الله علیه و آله و سلم) ویژگی مشترک حزب بنی امیه بود؛ لذا مشمول عنوان ) الشّجَرَة الْمَلْعُونَة( شدند.
این عده در عصر پیامبر(صلی الله علیه و آله و سلم) چنان موانعی در مسیر آن حضرت ایجاد کردند که در هفت جا مورد لعنت حضرت قرار گرفتند. در مقابل، پیامبر(صلی الله علیه و آله و سلم) هم سیاست روشنی در قبال آنها داشت: امور را به آنها نمی سپرد، تنفر عمومی از آنها را ایجاد می کرد و زمینه ارتجاعی آنها را افشا می ساخت؛ مانند اینکه می فرمود: «هر گاه فرزندان عاص (بنی امیه) به سی نفر برسند، مال خدا را میان خود دست به دست می کنند، بندگان خدا را بنده خود و دین خدا را مغشوش می سازند»، و حتی مشروعیت حکومت آنها را پیشاپیش نفی می کرد؛ مانند این سخن امام حسین(علیه السلام) که فرمود:
«لَقَدْ سَمِعتُ جَدّی رَسُولَ اللهِ یقُولُ إنَّ الْخِلافَةَ مُحَرَّمَةٌ عَلی وُلْدِ أبی سُفْیانَ؛ از جدم رسول خدا(صلی الله علیه و آله و سلم) شنیدم که خلافت بر فرزندان ابی سفیان حرام است».
3. گام های ارتجاع از رحلت پیامبر(صلی الله علیه و آله و سلم) تا نهضت امام حسین(علیه السلام)
اولین جلوه واپس گرایی بعد از رحلت پیامبر(صلی الله علیه و آله و سلم)، در قالب رجعت سیاسی خود را نشان داد و به روی کارآمدن نظام خلافت به جای نظام امامت که مورد تایید خداوند بود، انجامید. حزب بنی امیه به دلیل افشاگری های رسول اکرم(صلی الله علیه و آله و سلم)، به طور مستقیم نتوانست در عرصه سیاسی و حکومتی خود را نشان دهد؛ اما دوره خلافت را باید دوره انتقالی حکومت به آنان شمرد؛ زیرا آنان در این دوره به تدریج خود را در ارکان حکومت وارد کردند.
رجعت به نظام خلافت به جای نظام امامت موجب شد تا مدیریت نظام حکومتی از دست ائمه7 خارج شود. در همین دوره ولید بن عقبه که مشمول ایه ) إِنْ جاءَکُمْ فاسِقٌ بِنَبَإٍ فَتَبَیّنُوا أنْ تُصیبُوا قَوْمًا بِجَهالَةٍ فَتُصْبِحُوا عَلی ما فَعَلْتُمْ نادِمینَ( بود، وارد دستگاه حکومت شد. معاویه در عصر عمر در حالی که کارگزاران، پشت سر هم عوض می شدند، برای همیشه در منصب خود ماند. اما در دوره خلیفه سوم که با شجره خبیثه ارتباط نسبی داشت، آنان توانستند بخش های عمده حاکمیت را تسخیر کنند. به هر حال، از ماه صفر سال 11 تا 36ق (25سال) اموی ها توانستند به اوج نفوذ در حاکمیت برسند.
اما حکومت امام علی(علیه السلام) (36ق) مانع بزرگی برای آنها ایجاد کرد؛ لذا طی چهار سال و هفت ماه حکومت امام علی(علیه السلام) به تعارض شدید با امام روی آوردند. امام تمام مدت حکومت را صرف مبارزه با مرتجعان کرد و کوشید به وظیفه ضد رجعت خود عمل کند؛ رجعتی که از سقیفه آغاز شده بود. او صراحتاً می فرمود:
«... وقتی خدا پیامبرش را نزد خود برد، گروهی به گذشته جاهلی خود برگشتند و با پیمودن راه های گوناگون به گمراهی دچار شدند و به دوستان منحرف خود پیوستند و از دوستی با مؤمنان که به آن امر شده بودند، بریدند و بنیان اسلامی را تغییر دادند و در جای دیگری بنیان نهادند...».
امام حسن(علیه السلام) هم تا سال 41ق به جنگ با این گروه ها پرداخت؛ ولی به دلیل همراهی نکردن مردم، نیرنگ زدن آنان و نداشتن همراهان مخلص ، ناچار به صلح شد و مانع کشته شدن بازمانده مؤمنان و قطع ریشه اسلام واقعی شد.
امام حسین(علیه السلام) نیز بعد از شهادت برادر بزرگوارش امام حسن(علیه السلام)، جهاد غیر مسلحانه را پی گرفت و به رغم تقاضاهای فراوان، حاضر به جنگ نشد. مشکل اساسی از آنجا آغاز شد که یزید با به دست گرفتن قدرت بعد از پدر، کوشید همین باقی مانده و اقلیت امت راستین و نماینده نظام امامت را هم از بین ببرد و به کلی بساط ارزش های اسلامی را برچیند و به ارتجاع کامل و بی بازگشت تحقق کامل ببخشد. بسیاری از محققان از کنار این جمله امام حسین(علیه السلام): «وَعَلَی الاسلامِ السَّلامُ إِذْ قَدْ بُلِیتِ الاُمَّةُ بِراعٍ مِثْلَ یزیدَ» به راحتی گذشته اند؛ در حالی که این جمله دقیقاً بیان می کند که دلیل تغییر روش مبارزه ضد ارتجاعی از صلح به مبارزه و امر به معروف و نهی از منکر، این است که در صورت تثبیت حکومت یزید، اسلام به کلی از بین خواهد رفت و هیج روزنه امیدی، مثل عصر امام حسن(علیه السلام) باقی نخواهد ماند.
4. آثار ارتجاع در جامعه اسلامی
طی مدت پنجاه سال، تمام عناصر اصلی انقلاب پیامبر(صلی الله علیه و آله و سلم) دچار آسیب شدند. عنصر اعتقادی چنان آسیب دید که در بعد تشکیل دولت، به جای برقراری حکومت بر جهان بینی الهی و ملت سازی، بار دیگر حکومت سلطنتی و موروثی مطرح شد و در بخش سیاسی، به جای حاکمیت مطلق خدا و قرآن و رسول خدا(صلی الله علیه و آله و سلم) و اولیای امر7 (منصوبان الهی)، استبداد و استثمار و سلطه بر ملت، اصل قرار گرفت و بر پایه باور نداشتن خدا و پیامبر(صلی الله علیه و آله و سلم) اصل سلطه مورد توجه واقع شد. از لحاظ اقتصادی، چرخه توزیع عادلانه به کلی مختل گشت و جهاد که تنها با انگیزه «فی سبیل الله» بود، ابزار منازعات تبهکارانه، کشورگشایی، غنیمت طلبی و لذت جویی گردید. در بعد اجتماعی هم عنصر امر به معروف و نهی از منکر به کلی مطرود و متروک گشت. در کلمات امام حسین(علیه السلام) به تک تک آسیب های بالا اشاره شده. برخی از سخنان امام گویای این حقیقت است که تمام رگ های انقلاب پیامبر(صلی الله علیه و آله و سلم) آسیب دیده است؛ مانند:
«إنّی أدَعْوُکُمْ إلَی اللهِ وَ نَبِیهِ فَإنَّ السُّنَّةَ قَدْ أمیتَتْ فَإنْ تُجیبُوا دَعْوَتی وَ تُطیعُوا أمْری أهدِِکُمْ سَبیلَ الرَّشادِ؛ شما را به سوی خدا و رسولش فرامی خوانم که سنّت او را کشته اند. پس اگر دعوتم را اجابت و امر مرا اطاعت کنید، شما را به راه راست هدایت می کنم».
امام این سخن را در ضمن نامه ای به سران و اشراف بصره فرموده بود. آن حضرت در سخنی دیگر گستردگی جا به جایی در ارزش ها را چنین یادآور شد:
«می دانید که این قوم، پیرو شیطان شده و از پیروی خدای رحمان سرتافته و فساد را آشکار ساخته و حدود الهی را تعطیل کرده و اموال عمومی را برای خود برگزیده و حرام خدا را حلال و حلالش را حرام کرده اند».
«شما می بینید که پیمان های خدا شکسته شده است و نگران نمی شوید، با اینکه برای نقض پیمان پدران خود به هراس می افتید! می بینید پیمان رسول خدا(صلی الله علیه و آله و سلم) نقض شده و کورها و لال ها و از کارافتاده ها در شهرها رها شده اند و مورد ترحم قرار نمی گیرند ...».
امام در سخنان دیگر خود به انحرافات اقتصادی مانند رواج حرام خواری اشاره می فرماید. آن حضرت خطاب به لشکر عمر سعد فرمود:
«همه شما از من سرپیچی می کنید و ناشنوایید؛ زیرا بخشش هایتان در حرام و شکم های شما از حرام پر شده است».
در بعد سیاست هم سخنان بسیاری از امام حسین(علیه السلام) نقل شده که بر جا به جایی ارزش ها و تحقق ارتجاع دلالت می کند؛ مانند اینکه فرمود:
«ما ... سزاوارترین مردم به جانشینی او (پیامبر(صلی الله علیه و آله و سلم)) بودیم. دیگران بر ما سبقت گرفتند و ما تسلیم شدیم. ما تفرقه را نخواستیم و به عافیت پاسخ دادیم؛ در حالی که می دانستیم برحق ولایت از متولیان آن سزاوارتریم».
امام حتی طی نامه ای، معاویه را مورد خطاب قرار داد و فرمود:
«فرزند خود را که جوانی شراب خوار و سگ باز است، جانشین خود کردی. پس در امانت، خیانت روا داشتی و زیردستان خود را به تباهی کشاندی».
و فرمود: از رسول خدا(صلی الله علیه و آله و سلم) شنیدم که فرمود: «اگر معاویه را به منبر من دیدید، شکمش را بشکافید! به خدا سوگند! اهل مدینه او را بر منبر جدم دیدند و به فرمان رسول خدا(صلی الله علیه و آله و سلم) عمل نکردند. از این رو، خدا آنان را گرفتار یزید کرد».
و فرمود: «رسول خدا(صلی الله علیه و آله و سلم) در زمان حیاتش فرمود: هر که فرمانروایی ستمگری را ببیند که حرام های خدا را حلال می شمرد ، پیمان خدا را می شکند، با سنّت پیامبر مخالفت می ورزد و با بندگان خدا با تجاوز رفتار می کند، ولی با گفتار و رفتارش بر او نشورد، خدا را می سزد که او را در جایگاه آن ستمگر درآورد».
آثار ارتجاع حتی در حوزه اجتماعی هم آشکار شد؛ به گونه ای که در روابط اجتماعی گویی اصلی به نام امر به معروف و نهی از منکر مطرح نیست یا اینکه حوزه آن به سطح امور فردی کاهش یافته است. امام به خواص و نخبگان عصر خود فرمود:
«ای گروه نیرومند! دسته ای هستید که به دانستن مشهور و به خیرخواهی معروف هستید و به وسیله خدا در دل مردم ابهتی دارید که شرافتمند از آن حساب می برد... . ایا اینها همه برای آن نیست که امید دارند به حق خدا قیام کنید؛ هر چند از بیشتر حقوق الهی کوتاهی کرده اید و به پندار خود حق خویش را گرفته اید؟ همه اینها از اموری است که خدا شما را به آن امر کرده است؛ همان نهی و بازداری، ولی شما از آن غافل هستید».
5. شایستگی امام برای قیام امر به معروف و نهی از منکر
اینک نوبت آن است که بپرسیم: چرا امام حسین(علیه السلام) برای امر به معروف و نهی از منکر به پاخاست و خود را اولی و شایسته پرچمداری نهضت امر به «معروف های انقلاب نبوی» و نهی از «منکرهای مرتجعان» می دانست و می فرمود: «إنِّی أحَّقُّ بِهذا الْأمرِ لِقَرابَتی مِنْ رسول الله(صلی الله علیه و آله و سلم)؛ من به این کار به خاطر قرابت با رسول خدا(صلی الله علیه و آله و سلم) سزاوارترم»؟ جالب اینکه امام در جای دیگر به ایه ای استناد کرده که بر ولایت برخی مؤمنان بر برخی دیگر برای امر به معروف و نهی از منکر دلالت دارد.
الف) وظایف اصلی رسول الله(صلی الله علیه و آله و سلم)
ایجاد اسلام به اذن الهی، ترویج و تبیین و تفسیر قرآن و اجرای شریعت اسلامی بر عهده رسول خدا(صلی الله علیه و آله و سلم) بود. به طور خلاصه، آن حضرت مرجعی مصون از خطا در عرصه سیاسی و حکومتی و علمی به شمار می رفت و در سایه این خصوصیات توانست بدون خطا، اسلام را عرضه دارد و بدون هر گونه انحراف آن را ترویج، تبیین، تفسیر و اجرا و حکم کند. ایاتی چون: ) إنَّما وَلِیّکُمُ اللّهُ وَ رَسُولُهُ وَ الّذینَ آمَنُوا الّذینَ یُقیمُونَ الصّلاةَ وَ یُؤْتُونَ الزّکاةَ وَ هُمْ راکِعُونَ( گویای مرجعیت سیاسی، ایه) ما عَلَی الرّسُولِ إِلاّ الْبَلاغُ وَ اللّهُ یَعْلَمُ ما تُبْدُونَ وَ ما تَکْتُمُونَ( و ) ...أنْزَلْنا إِلَیْکَ الذِّکْرَ لِتُبَیِّنَ لِلنّاسِ ...( ، گویای مرجعیت علمی آن حضرت بود.
ب) آگاهی خدا و رسول (صلی الله علیه و آله و سلم) از خطر واپس گرایی
خدا و رسول (صلی الله علیه و آله و سلم) متوجه مرتجعان بودند و می دانستند آنها نهایتاً تا پیامبر(صلی الله علیه و آله و سلم) زنده است، تحمل خواهند کرد و بعد از او ، نقشه های براندازانه خود را به هر قیمتی اجرا خواهند کرد تا منافع از دست رفته خود را به چنگ آورند؛ هر چند خود از آن نفعی نبرند و نسل بعد مرتجعان سود ببرند.
از این رو، هم قرآن با طرح موضوعاتی چون: «شجره خبیثه»، منافقان، یهودیان اصلاح ناپذیر، مشرکان لجوج و ... تمام توان خود را برای افشای چنین خطری به خرج داد و هم رسول خدا با سیره عملی خود مردم را متوجه شجره خبیثه بنی امیه و ... کرد و با افشاگری علیه آنان و ایجاد تنفر، نفی مشروعیت و ... کوشید این زمینه ها را به حداقل کارایی برساند.
ج) طراحی نظام امامت (نظام ضد ارتجاعی)
آنچه می توانست موجب اکمال و اتمام دین اسلام و حفاظت آن از هر آسیب جدی شود، طراحی نظام جانشینی بود که در سایه آن، وظیفه مهم رسول خدا(صلی الله علیه و آله و سلم) (مرجعیت معصومانه علمی و سیاسی) انجام می پذیرفت. از این رو، از سوی خداوند اعلام شد تا امام، رهبری نهضت ضد ارتجاعی را بعد از رسول خدا(صلی الله علیه و آله و سلم) عهده دار شود و این به معنای اکمال و اتمام دین الهی برای تداوم جاوید انقلاب رسول خدا(صلی الله علیه و آله و سلم) و تحقق وعده الهی مبنی بر خاتمیت دین اسلام بود.
این موضوع، هم در قرآن ایه ) الْیَوْمَ أکْمَلْتُ لَکُمْ دینَکُمْ وَ أتْمَمْتُ عَلَیْکُمْ نِعْمَتی( و هم در سیره و تاریخ (حدیث غدیر، حدیث منزلت و ...) به روشنی تبیین شد تا در مسیر تاریخ، مرتجعان هیچ استدلال منطقی برای عصیان علیه خواست الهی نداشته باشند و در صورت عصیان با حجت و دلیل دچار خشم ابدی الهی شوند. عجیب اینکه خداوند برای تداوم وظایف نظام امامت هم از آنجا که دین اسلام، اجتماعی است، امت اسلامی را هم موظف کرد تا ارزش های نبوی را حفظ کنند. در این زمینه ایاتی مهم نازل شد؛ مانند: ) کُنْتُمْ خَیْرَ أمّةٍ أخْرِجَتْ لِلنّاسِ تَأمُرُونَ بِالْمَعْرُوفِ وَ تَنْهَوْنَ عَنِ الْمُنْکَر( ؛ «شما بهترین امتی هستید که برای مردم پدید آمده اید؛ امر به معروف و نهی از منکر می کنید».
در این ایه، بهترین بودن امت، مشروط به انجام امر به معروف و نهی از منکر شده است و در واقع، این ایه هشدار به مؤمنان است که در صورت ترک آن و بی تفاوتی در برابر جا به جایی ارزش های اسلام، جامعه آنها، از برتری خود ساقط خواهد شد.
د) شایستگی امام برای عهده داری رهبری
چنان که بیان شد، اولویتی که امام برای پرچم داری امر به معروف و نهی از منکر قائل بود، به خاطر اعطای مقام امامت و جانشینی رسول خدا(صلی الله علیه و آله و سلم) (لِقَرابَتی مِنْ رَسُول اللهِ) بود؛ لذا می فرمود:
«کُُنّا أحَقُ النّاسِ بِمَقامِهِ فِی النّاسِ ... نَحْنُ نَعْلَمُ أنّا أحَقُّ بِذلِکَ الْحَقِّ الْمُسْتَحَقّ عَلَینا مِمَّنْ تَوَلَّاهُ؛ ما ... سزاوارترین مردم به جانشینی او (پیامبر(صلی الله علیه و آله و سلم)) بودیم. دیگران بر ما سبقت گرفتند و ما تسلیم شدیم. ... . ما می دانستیم به حق ولایت، از متولیان آن سزاوارتریم».
در زیارت جامعه هم همه ائمه، ظاهر کنندگان امر و نهی خدا و امر کنندگان به معروف و نهی کنندگان از منکر معرفی شده اند.
امام حسین(علیه السلام) می فرمود: «من تنها برای اصلاح خواهی در امت جدم برخاسته ام. می خواهم امر به معروف و نهی از منکر کنم».
ه) نقش نظام امامت و خواست مردم
با توجه به شایستگی امام و بروز فسادهای عمیقی که قبلاً توضیح دادیم، ضروری بود که رهبری نهضت ضد ارتجاعی، نقش خود را ایفا کند و امام علی(علیه السلام) امام حسن و امام حسین: هر سه دقیقاً همین کار را کردند. امام حسین(علیه السلام) در مورد ایه ) الّذینَ إِنْ مَکّنّاهُمْ فِی اْلأَرْضِ أقامُوا الصّلاةَ وَ آتَوُا الزّکاةَ وَ أمَرُوا بِالْمَعْرُوفِ وَ نَهَوْا عَنِ الْمُنْکَرِ وَ لِلّهِ عاقِبَةُ اْلأُمُور( ؛ «کسانی که اگر به آنها در زمین توان دهیم، نماز را به پای می دارند و زکات می دهند و امر به معروف و نهی از منکر می کنند»، فرمود: «این ایه درباره ما اهل بیت است».
نکته اساسی این است که با وجود تمام این تمهیدات، آنچه نقش اساسی دارد، خواست مردم است و اگر آنان خواهان تغییر و اصلاح نباشند، اصلاحی هم روی نخواهد داد: ) إِنّ اللّهَ لا یُغَیِّرُ ما بِقَوْمٍ حَتّی یُغَیِّرُوا ما بِأنْفُسِهِمْ( ؛ « در حقیقت خدا آنچه (سرنوشتی) را که در قومی هست، تغییر نمی دهد تا اینکه آنچه را در خودشان هست، تغییر دهند».
و) دو ویژگی مهم امام حسین(علیه السلام)
امام دارای دو ویژگی «عالم و عامل» بود که نقش مهمی در واگذاری مرجعیت علمی و سیاسی رسول خدا(صلی الله علیه و آله و سلم) به وی داشت. امام علی(علیه السلام) درباره دلیل عهده داری مقام امامت می فرمود:
«... اگر خدا از علما و دانایان پیمان نگرفته بود که بر ظلم ظالم و رنج مظلومان بی تفاوت نباشند، زمام خلافت را به دوش نمی کشیدم».
امام حسین(علیه السلام) نیز چنین وضعیتی داشت. او خطاب به خداوند عرضه می داشت:
«خدایا! ... اندیشه های آنان (اولیای خود) را پایگاه های اوامر و نواهی خود قرار داده ای؛ پس هر گاه خواسته های خود را اراده کنی، آنچه را پوشیده داشته ای، از باطن آنان به جنبش می آوری ... . من به سبب تعلیم تو، آن (حقایق) را می دانم».
درباره عامل و مهذب بودن آن امام هم کافی است به سخن خود حضرت توجه کنیم که فرمود:
«فَلَعَمْری مَا الْإِمامُ إِلاّ الْعامِلُ بِالْکِتابِ الْقائِمُ بِالْقِسْطِ وَ الدّائِنُ بِدینِ الْحَقّ؛ به جانم سوگند! امام نیست مگر کسی که به کتاب (قرآن) عمل کند، عدالت را به پا دارد و ملتزم به دین حق باشد».
اهل بیت: مخاطبان واقعی قرآن بودند و تنها آنان صاحب فهم معصومانه از قرآن بودند؛ لذا باید به آن عمل می کردند که فرمان ) وَ اجْتَنِبُوا الطّاغُوتَ( از جمله آموزه های آن بود و اجتناب جز با موضع گیری و در جبهه مقابل قرار گرفتن امکان نداشت.
6. آثار امر به معروف و نهی از منکر امام حسین(علیه السلام)
الف) نجات انقلاب نبوی از استحاله
علاوه بر آثار فردی مثل هدایت برخی اشخاص در صحنه کربلا همچون حر بن یزید ریاحی و آثار کوتاه مدت مانند قیام توّابین و مختار و ....، نهضت ضد ارتجاعی امام حسین(علیه السلام)، با امر و نهی خونین خود توانست ارکان انقلاب رسول خدا(صلی الله علیه و آله و سلم) را از استحاله کامل نجات دهد و موجب تداوم و جاودانگی آن شود. ملموس ترین اثر نهضت، جلوگیری از تثبیت حکومت موروثی و نژاد محور بنی امیه و جایگزینی آن با حکومت اسلام محور بود و همین اثر است که باعث شد نور امیدی برای حیات اسلام باقی بماند و «نظام امامت» تا به امروز بتواند با فروغ خود صراط مستقیم اسلامی را برای جویندگان آن روشن نگاه دارد.
کافی است تصور کنیم که اگر قیام صورت نمی گرفت و ساز وکار امر به معروف و نهی از منکر به کار گرفته نمی شد، از یک سو، حکومت موروثی بدون هیچ مانع و شبهه و در میان سکوت مرگبار تثبیت می شد و به موازات آن امکان بقای هر گونه جایگزین برای آن از بین می رفت و با تحقق خواست یزید (موروثی شدن حکومت)، امکان میدان داری و حتی تنفّس از نظام امامت گرفته می شد و این به معنای نابودی امکان تداوم انقلاب نبوی بود. امام حسین(علیه السلام) با درک دقیق همین شرایط بود که فرمود: «اگر اسلام دچار و گرفتار یزید شود، باید فاتحه اسلام را خواند». اما قیام امام و پویایی جریان ضد ارتجاعی موجب شد تا تداوم انقلاب نبوی در دراز مدت حفظ شود. توضیح اینکه خداوند چهار سنّت (شیوه الهی)دارد:
1. هر کسی در مسیر حسنات و نیکی ها گام بردارد، فیض خدا به او می رسد.
2. هر امتی در مسیر حسنات و نیکی ها گام بردارد، فیض خدا به آن امت می رسد.
3. در قرآن نیامده که اگر هر فردی در مسیر سیئات قرار گرفت، فوراً عذاب می شود.
4. ولی اگر امتی به تمامی به سوی سیئات و پلیدی بروند، دچار عذاب و نابودی می شوند.
بنابراین اگر جریان عمومی جامعه به سوی تباهی باشد، آن جامعه محکوم به مرگ است؛ اما امام با امر به معروف و نهی از منکر جامعه اسلامی را از این مرگ حتمی نجات داد و مانع عمومیت جریان تباهی شد. قیام های پی در پی بعد از عاشورا و حتی قیام های الهام یافته از عاشورا در دوره عباسیان و ... خود گواه این امر است که نهضت امام موجب شد در طول تاریخ اسلام، همواره، در کنار جریان تباهی ها، فریاد های دعوت و امر به معروف های انقلاب نبوی هم حضور داشته باشد.
به دلیل همین کارکرد است که در روایات از افرادی که نهی از منکر یا امر به معروف نمی کنند، به عنوان «مَیتُ الْأحْیاءِ» و مردگان در میان زندگان یاد می شود و نهضت امام موجب شد تا جامعه دچار مردگی فراگیر نشود. شهید مطهری بر اساس این دیدگاه می گفت:
«حسین بن علی(علیه السلام) قیام کرد تا نه تنها جامعه آن روز اسلامی را تکان بدهد، بلکه موجش پنج سال بعد به یک شکل اثر کند، ده سال بعد به شکل دیگری اثر بخشد، سی سال بعد به شکل دیگری، شصت سال بعد به شکل دیگری، صد سال، پانصد سال بعد به شکل های دیگری، و بعد از هزار سال نیز الهام دهنده نهضت ها باشد. این را می گویند) یغَیروُا ما بِأنفُسِهِم( ».
به اثر فوق از زاویه ای دیگر هم باید توجه کرد. خداوند می فرماید: ) کُنْتُمْ خَیْرَ أمّةٍ أخْرِجَتْ لِلنّاسِ تَأمُرُونَ بِالْمَعْرُوفِ وَ تَنْهَوْنَ عَنِ الْمُنْکَر( ؛ «شما بهترین امت هستید که برای مردم ظاهر شده است، شما امر به معروف و نهی از منکر می کنید».
در این ایه دلیل برتری و خیر بودن امت اسلام، امر به معروف و نهی از منکر بیان شده است و امام با قیام خود توانست امت را همچنان در مسیر خیر نگاه دارد؛ اما اینکه چرا امر به معروف و نهی از منکر، دلیل خیر امت بودن است، برای این است که موجب می شود حساسیت های مؤمنان و امر و نهی آنها مانع استحاله ارزش های اصلی انقلاب اسلامی پیامبر(صلی الله علیه و آله و سلم) شود.
ب)احیای عملی اصل امر به معروف و نهی از منکر
بیشترین کارکرد نهضت ضد ارتجاعی امام حسین(علیه السلام) احیای عملی اصل امر به معروف و نهی از منکر در سطح جامعه بود؛ اصلی که موجب اقامه فرایض است. امام در این حیطه دو کار اساسی کرد:
اول: شناساندن ارزش واقعی و سقف امر به معروف و نهی از منکر
از جمله مشکلات جامعه اسلامی جا به جا شدن اولویت و ارزش هر یک از دستور های آن است. لذا امام علی(علیه السلام) در مورد ویژگی آخر الزمان فرمود:
«لُبِسَ الْإسلامُ لُبْسَ الْفَرو مَقْلوُباً؛ مردم اسلام را وارونه تلقی می کنند؛ همان طور که کسی پوستین را وارونه می پوشد».
موضوع اولویت، زمانی مطرح می شود که دو ارزش با هم تعارض یابند و ارزش کم اهمیت به نفع پراهمیت کنار گذاشته شود. در جامعه آن روز ارزش امر به معروف و نهی از منکر دچار این فهم غلط (جا به جایی اولویت) شده بود؛ به گونه ای که ارزش آن را کمتر از مال، آبرو، جان و خاندان هر فردی می دانستند؛ امری که متأسفانه در زمان ما هم هست. شهید مطهری فرمود:
«متأسفم که باید بگویم: بعضی از علمای بزرگ شیعه که از آنها چنین انتظاری نمی رفت، می گویند: مرز امر به معروف و نهی از منکر بی ضرری است، نه بی مفسده ای. ضرر به جان یا مال یا آبرو نرسد؛ یعنی اگر ضرر به اینها در میان بود، امر به معروف و نهی از منکر را رها کن!»
وی به حدیثی هم اشاره می کند که می فرماید: در آخر الزمان «لایوجِبُونَ أمْراً بِمَعْروُفٍ وَ لا نَهْیاً عَنْ مُنْکرٍ إِلاّ اِذا أمِنوُا الضَّرَرَ؛ امر به معروف و نهی از منکر را واجب نمی دانند، مگر وقتی که از ضرر ایمن باشند».
در عصر امام، همین دیدگاه حاکم بود و اساساً امام بارها نخبگان و اندیشمندان را به این خاطر مخاطب قرار می داد و می فرمود:
«آنها (بنی اسرائیل) از ظالمانی که در بین آنها بودند، گناه و فساد می دیدند؛ ولی به دلیل طمع ورزی در آنچه از آنها به ایشان می رسید و از ترس آنچه از آن می ترسیدند، آنان را نهی نمی کردند، با اینکه خدا می فرمود: از مردم نترسید و از من بترسید!».
و می فرمود: «مردان و زنان مؤمن ولی یکدیگرند، به کارهای پسندیده امر و از کارهای زشت نهی کنند».
نهضت امام نشان داد که ارزش امر به معروف و نهی از منکر بسته به موضوع آن متفاوت است، گاه موضوع چنان مهم می شود که باید جان و مال و آبرو را فدایش کرد. از این رو، آن حضرت به ابن عباس که می گفت: اگر بروی، مردم حمایت نمی کنند...، فرمود: «لایخْفی عَلَی الْأمْرُ؛ یعنی موضوع چنان مهم است که با آگاهی، این هزینه ها را می پذیرم»،و می فرمود: «ایا نمی بینید به حق عمل و از باطل بازداشته نمی شود؟ در چنین شرایطی بایسته است مؤمنان خواهان دیدار خدا باشند که من چنین مرگی را جز شهادت و زندگی با ظالمان را جز ننگ و خواری نمی دانم».
دوم: تبیین گستردگی مفهوم امر به معروف و نهی از منکر
شاید بتوان گفت دلیل اینکه مردم، حاضر نبودند هزینه های سنگینی برای امر به معروف و نهی از منکر بپردازند، این بود که اساساً موضوع آن را در موضوعاتی کم ارزش خلاصه کرده بودند و نهضت حسینی از لحاظ موضوع هم نشان داد که موضوعات سیاسی و حکومتی حتی براندازی حکومت فاسد هم می تواند در حوزه نهی از منکر بگنجد.
نکته عجیب اینکه به دلایل متعدد این حوزه از اول هم گسترده بود؛ ولی در عصرهای بعد به حوزه حداقلی کاهش یافت: اولاً ایه ) وَ لْتَکُنْ مِنْکُمْ أمّةٌ یَدْعُونَ إِلَی الْخَیْرِ وَ یَأمُرُونَ بِالْمَعْرُوفِ وَ یَنْهَوْنَ عَنِ الْمُنْکَرِ وَ أولئِکَ هُمُ الْمُفْلِحُونَ( بین دو ایه قرار دارد که هر دو از تفرقه و اختلاف سخن می گویند: ) وَ اعْتَصِمُوا بِحَبْلِ اللّهِ جَمیعًا وَ لا تَفَرّقُوا( و ) لا تَکُونُوا کَالّذینَ تَفَرّقُوا وَ اخْتَلَفُوا مِنْ بَعْدِ ما جاءَهُمُ الْبَیِّناتُ وَ أولئِکَ لَهُمْ عَذابٌ عَظیمٌ( . معنای معروف هر کار نیک و معنای منکر هر کار زشت است، لذا خداوند نفرمود: شرک، فسق، غیبت،... بلکه فرمود: منکر، که به معنای هر کار زشتی است.
سخنان حضرت امام حسین(علیه السلام) نشان می دهد که این برداشت را رسول اکرم(صلی الله علیه و آله و سلم) نیز داشت. از این رو، هنگامی که حرّ آن حضرت را در کربلا متوقف ساخت، امام در نامه ای به بزرگان کوفه نوشت:
«حتماً می دانید رسول خدا(صلی الله علیه و آله و سلم) در زمان حیاتش فرمود: هر که فرمانروای ستمگری را ببیند که حرام های خدا را حلال می شمرد، پیمان خدا را می شکند، با سنّت پیامبر(صلی الله علیه و آله و سلم) مخالفت می ورزد و با بندگان خدا به تجاوز رفتار می کند، ولی با گفتار و رفتارش بر او نشورد، خدا را می سزد که او را در جایگاه آن ستمگر درآورد».
امام با چنین دیدگاهی بود که علیه حکومت به پا خاست و فرمود:
«إنَّما خَرَجْتُ لِطَلَبِ الإصْلاح من أمَّةِ جَدّی أریدُ أَنْ آمُرَ بالْمَعْروُفِ و أنْهی عَنِ المُنْکَرِ».
بنابراین امام در این حوزه نیز قلمرو گسترده امر به معروف و نهی از منکر را تبیین کرد. به این ترتیب ، با احیای عملی امر به معروف و نهی از منکر در دو بخش ارزش و گستره واقعی، برای ایندگان چنان الگوسازی شفافی طراحی شد که تا ابد در کنار تمام جریان های ارتجاعی، همواره فریادهای خروشان ضد ارتجاعی بسان مانعی بزرگ عمل خواهد کرد، ان شاء الله.
پی نوشت ها
. مقتل الحسین(علیه السلام)، عبدالرزاق مقرّم، ص156؛ بحارالانوار، ج44، ص329.
. مقتل الحسین(علیه السلام)، عبدالرزاق مقرم، ص218؛ بحارالانوار، ج44، ص381.
. . مقتل الحسین(علیه السلام)، عبدالرزاق مقرم، ص232؛ احقاق الحق، ج11، ص605؛ بحارالانوار، ج44، ص381.
. درباره این اصطلاح، ر.ک: حماسه حسینی، شهید مرتضی مطهری، ص169ـ170.
. ر.ک: انقلاب اسلامی، جلال الدین فارسی، بخش اول.
. توبه/45ـ49.
. همان.
. سیره ابن هشام، ج4، ص20ـ23.
. اسراء /60؛ ر.ک: حماسه حسینی، ج1، ص264.
. بحارالانوار، ج44، ص70-86.
. حماسه حسینی، ج2، ص264.
. الامالی، صدوق، ص117؛ مقتل الحسین(علیه السلام)، خوارزمی، ج1، ص162.
. نهج البلاغه، خطبه 128، به نقل از رسول اکرم(صلی الله علیه و آله و سلم).
. الامالی، صدوق، ص130؛ بحارالانوار، ج44، ص312و326.
. الاحتجاج، ج1، ص292.
. حجرات /6.
. تاریخ ابن اثیر، ج3، ص82
. موسوعة کلمات الامام الحسین(علیه السلام)، ص122؛ شرح نهج البلاغه، ابن ابی الحدید، ج3، ص411.
. نهج البلاغه، خطبه 150.
. الامالی، طوسی، ص561؛ بحارالانوار، ج44، ص147.
. مقتل الحسین(علیه السلام) ، عبدالرزاق مقرم، ص146.
. بحارالانوار، ج44، ص340.
. مقتل الحسین، خوارزمی، ج1، ص234.
. بحارالانوار، ج100، ص79.
. مقتل الحسین، خوارزمی، ج2، ص6.
. تاریخ طبری، ج3، ص280؛ بحارالانوار، ج44، ص340.
. دعائم الاسلام، ج2، ص133.
. مقتل الحسین، خوارزمی، ج1، ص184.
. بحارالانوار، ج44، ص381.
. تحف العقول، ص169.
. مقتل الحسین، خوارزمی، ج1، ص234
. توبه/71؛ تحف العقول، ص168ـ169.
. مائده/55.
. مائده /99؛ نور /54؛ عنکبوت /18.
. نحل /44.
. مائده /3.
. چنان که رسول خدا9 فرمود: «کُلُّکُمْ راعٍ وَ کُلُّکُم مَسْئُولٌ عَنْ رَعیتِهِ». جامع الصغیر، سیوطی، ص95؛ بحارالانوار، ج72، ص38.
. آل عمران /110.
. حماسه حسینی، ج2، ص49.
. بحارالانوار، ج44، ص340.
. «اَلسَّلامُ عَلَی الْمُظْهِرینَ لِأََمْرِ اللهِ وَ نَهْیهِ»؛ «وَ اَمَرْتُمْ بِالْمَعْروُفِ وَ نَهَیتُمْ عَنِ الْمُنْکَرِ».
. بحارالانوار، ج44، ص329.
. حج /41.
. بحارالانوار، ج24، ص166.
. رعد/11؛ ر.ک: انفال/53.
. نهج البلاغه، خطبه3؛ حماسه حسینی، ج2، ص275.
. منهج الدعوات، ص48؛ بحارالانوار، ج85، ص214.
. الارشاد، مفید، ص204.
. واقعه/79: لایمسه ألاّ المطهّرون.
. نحل /36.
. طلاق/2: مَنْ یَتّقِ اللّهَ یَجْعَلْ لَهُ مَخْرَجًا.
. اعراف/6: کَذَّبوا فَأَخَذْناهُمْ بِما کانُوا یَکْسِبُونَ.
. استاد شهید مطهری :« حسین(علیه السلام) می خواست اِنَّ اللهَ لا یغَیرُ ما بِقَوْمٍ حَتّی یغَیروُا ما بِأَنفُسِهِم باشد، می خواست ابتکار را بدست گیرد، دست به تغییری در اوضاع اجتماع بزند؛ همان تعبیری که خود از پیامبر اکرم(صلی الله علیه و آله و سلم) به کار می برد: «فَلَمْ یغَیرْ عَلَیهِ بِفِعْلٍ و لا قَوْلٍ کانَ حَقّاً عَلی اللهِ أَنْ یدْخِلَهُ مَدْخَلَهُ»؛ حماسه حسینی، ج2، ص57.
. بحارالانوار، ج97، ص94،ح96.
. حماسه حسینی، ج2، ص58.
. آل عمران / 110.
. «اِنَّ الْأَمْرَ بِالْمَعْروُفِ وَ النَّهْی عَن الْمُنْکَرِ فَریضَةٌ عَظیمَةٌ بِها تُقامُ الفََرائِضُ».فروع کافی، ج5، ص55.
. نهج البلاغه، خطبه107.
. قال رسول الله9: «اِذَا اجْتَمَعَتْ حُرْمَتانِ تُرِکَتِ الصُّغْری لِلْکُبْری».
. حماسه حسینی، ج2، ص128.
. همان؛ فروع کافی، ج5، ح55.
. مائده/44.
. توبه/ 71.
. تحف العقول، ص168.
. احقاق الحق، ج11، ص605.
. آل عمران /104.
. آل عمران /103.
. آل عمران /105.
. حماسه حسینی، ج2، ص48ـ49.
. حماسه حسینی، ج2، ص48ـ49.
. همان، ص77. امر به معروف هم به معنای لزوم استفاده از هر وسیله مشروع است، نه صرف دستور دادن، همان، ص154.
. بحارالانوار، ج44، ص381. در زمینه سخن امام درباره دستور رسول الله9 برای دریدن شکم معاویه بر بالای منبر رسول الله9، ر.ک: مقتل الحسین(علیه السلام)، خوارزمی، ص184.
. بحارالانوار، ج44، ص329.
جستجو در قاموس نور