حسّ خوش بختی یا احساس رضایت از زندگی، واقعاً چیست؟ توهّم نیست؟ خودفریبی نیست؟ تلقین نیست؟
برای جواب دادن به این سؤال، بهتر است از یک آزمون یا مقیاسی که در کتاب های روان شناسی مثبت یا روان شناسی مثبت گرا برای ارزیابی میزان شادکامی به کار گرفته می شود، به نام مقیاس رضایت از زندگی» (Life Satisfaction Scale) شروع کنیم. این مقیاس ـ که توسّط یک روان شناس معاصر، به نام داینر تهیه شده است ـ، با این که یک پرسش نامه کوتاه است و فقط پنج سؤال دارد (در حالی که از نظر روان سنجی، تعداد سؤالات، هر چه بیشتر باشد، پایایی آن مقیاس بیشتر است)، امّا همین مقیاس کوتاه، بسیار و به وفور، در پژوهش های حال حاضر استفاده می شود. در کتاب های روان شناسی مثبت، همین پنج سؤال است که نشان می دهد روان شناس ها، رضایت از زندگی را چه طور تعریف کرده اند.
هر یک از این سؤال ها، یک مقیاس هفت درجه ای دارد که از کاملاً مخالف ـ که صفر در نظر گرفته می شودـ، شروع می شود و تا کاملاً موافق ـ که معادل عدد هفت است ـ را در بر می گیرد. سؤالات از این قرار است:
1. زندگی من در بیشتر جنبه ها با ایده آل هایم تطبیق دارد.
2. شرایط زندگی ام عالی است.
3. از زندگی ام راضی هستم.
4. تا این جا چیزهایی را که در زندگی ام خواسته ام، به دست آورده ام.
5. اگر می توانستم در زندگی به عقب برگردم، تقریباً هیچ چیز را عوض نمی کردم.
پس ببینید رضایت، یعنی این که الآن و در شرایط کنونی، من از نظر جسمی، از نظر تحصیلی، از نظر شغلی و حتّی از نظر مادی، چیزهایی را دارم که با آرزوهایم تطبیق می کند. یعنی همان که حافظ می گوید:
شکر خدا که هر چه طلب کردم از خدا
بر مُنتهای دولت خود، کامران شدم.
و یا این که می گوید:
در این بازار اگر سودی است، با درویش خرسند است
خدایا مُنْعمم گردان به درویشی و خرسندی!
این که هر آرزویی داشته باشیم (آرزوهای دست یافتنی مثل شغل و مسائل مادی و ازدواج و خانواده و...) و برآورده شده باشند، این می شود رضایت از زندگی. یعنی دائم بر نمی گردم که در ذهنم همیشه حسرت بخورم و همیشه احساس بکنم که چیزهایی را می خواستم و به آنها نرسیدم. یا وقتی که می گویند: زندگی ات را توصیف کن، می گویم: زندگی ام خوب است؛ زندگی ام عالی است و... .
پس ببینید، دو نکته مهم در این پنج سؤال، اینهاست که ما یک وضع موجود داریم و یک وضع مطلوب و ایده آل. یعنی یک وضعی که اکنون در آن به سر می بریم و یک وضعی که در آرزوها و ایده آل هایمان می خواهیم باشیم. حالا اگر فاصله آنچه که هستیم و داریم، با آنچه که دوست داریم و آرزو داریم و هدف ماست، خیلی زیاد باشد، حسرت می خوریم و دچار ده ها مشکل می شویم؛ ولی اگر اینها نزدیک به هم باشند یا با هم تطبیق کنند (که البته بهتر است به هم نزدیک باشند تا آدم، انگیزه پیشرفت داشته باشد)، به این می گوییم: رضایت از زندگی. پس معنای رضایت از زندگی، در یک کلام، این است که داشتنی ها و امکانات من، با آرزوهایم مطابق باشد. در واقع، هر چه ای کاش» های یک نفر کمتر باشد، رضایت از زندگی اش بیشتر است.
البته اگر بخواهیم یک کمی از این حالت رؤیایی و آرزوهای دور و دراز، بیرون بیاییم و رضایت از زندگی را به صورت ملموس تری بررسی کنیم، باید ابعادش را در زندگی فردی مشخص کنیم که ابعاد یک انسان، از حیاتش شروع می شود. مثلاً این که چه جنسیتی دارد (زن است یا مرد)؟ و یا این که از نظر ظاهر و شکل چگونه است؟ اندازه قامتش چه قدر است؟ ایا چهره ای زیبایی دارد؟ و... اینها مربوط به وضعیت جسمی اش است و آنچه قابل تغییر نیست (یعنی جنسیتش و وضعیت ظاهرش). بعد، مسائل دیگر زندگی پیش می اید که مثلاً اگر فرد، دانش آموز و محصّل و دانشجو باشد، تحصیلش است؛ یعنی رشته تحصیلی اش، دانشگاهی که در آن تحصیل می کند و بعد، وضعیت و پیشرفت تحصیلی اش. بعد از اینها به روابط خانوادگی می رسیم که شامل وضعیت پدر، مادر، خواهران و برادرانش و اگر ازدواج کرده، همسرش و ارتباطاتی که با همسرش دارد و وضع مالی خانواده اش می شود. بعد می ماند روابط اجتماعی که شامل دوستانش (تعداد دوستان و نوع ارتباط و کیفیت دوستی ها) می شود و بعد، مسئله شغل و فعّالیت و محل کارش مطرح می شود. ما یک چیزی به نام رضایت شغلی داریم که در آن می گوییم: امکانات مالی شغل، ارتباط با همکاران، ارتباط با مسئولان، امکان ارتقای شغلی و... باعث علاقه ای می شود که آن آدم به شغلش دارد. این ابعاد، گسترش پیدا می کنند تا مسئله محل زندگی، یعنی کشور و شهر و مسکن و تا ابعاد مختلف دیگری که شامل اعتقادات دینی و ایدئولوژی ای که دارد و خلاصه آنچه که یک انسان دارد. مثلاً این که ما در مسائل دینی مان و یا در قرآن می گوییم: الحمدُ لِلّه الذّی هَدانا لِهذا (اعراف/43)؛ یعنی: خداوندا! به خاطر این که ما را هدایت کردی و مسلمانیم و اعتقادات پاکی داریم و... شکر تو را به جا می آرویم»، اینها می شود رضایت.
پس شُکر» با رضایت از زندگی، مرتبط است...
بله. البته! اگر ما چیزهایی داشته باشیم که نسبت به آنها شکر به جا بیاوریم و اگر از ما بپرسند که خداوند را درباره چه چیزهایی شکر می کنید، هر چه تعداد جواب ها بیشتر باشد، رضایت از زندگی مان بیشتر است. حالا این را بگذاریم کنار آن ایه قرآن که می فرماید: اگر بخواهید نعمت های خداوند را بشمارید، نمی توانید» (ابراهیم/34). در واقع، بینش دینی، می خواهد به ما بگوید که باید بیندیشیم و ببینیم که تعداد و شمار آنچه که به عنوان نعمت و داشتنی داریم، بسیار زیادتر از آن چیزی است که با نارضایتی می گوییم: نداریم. در واقع، یک فرد موحّد باید همیشه راضی باشد؛ چون که یک بخشی از آنچه که او از آن ناراضی است که اصلاً دست خودش نیست و باید این را به حساب حکمت خداوند بگذارد که مثلاً او را زن یا مرد آفریده و بخشی هم اگر مربوط به تلاش هایی است که به نظر می رسد انجام نداده و یا پس از انجام دادن آنها موفّق نشده است، نباید با وجود این همه نعمت ، احساس نارضایتی و یأس کند؛ بلکه باید با امید بیشتر، تلاشش را زیادتر کند تا به نتیجه دلخواه برسد.
پس با این حساب، رضایت، یعنی: باور داشتن و شکر کردن نعمت های بی شماری که خداوند به ما داده و به طور عینی، آنچه که دور و برمان در مسائل زندگی است. خب، این دیگر توهّم نیست، خودفریبی هم نیست و معلوم است که ما اینها را داریم. به عبارت دیگر، اگر یک فرد را مرکز یک دایره یا یک نقطه قرار بدهیم و نامش را من» بگذاریم. باید ببینیم که این من» چه دارد؟ از حیات و جنسیت و جسم و سلامت و خانواده و دوستان و فرزندان و مسائل مالی و کشور و شهر و نژاد و دیگر امکاناتی که ممکن است داشته باشد. اگر طرف، از اینها ناراضی و دلخور نباشد، رضایت از زندگی دارد.
ممکن است دیده باشید که بعضی از جوان ها، بخصوص بعضی از دخترها، متأسّفانه به خاطر مشکلاتی که در جامعه ما برایشان وجود دارد، از جنسیتشان راضی نیستند و می گویند: خوش به حال پسرها! البته آنها نمی دانند که جنس پسر، در معرض چه مشکلاتی ـ چه جسمی و چه اخلاقی و چه روانی ـ است؛ ولی به هر حال، این ناراضی بودن از جنسیت، ناراضی بودن از خانواده، ناراضی بودن از جسم و بیماری و... عواملی هستند که باعث کاهش رضایت از زندگی می شوند.
به نظرم می رسد که ما می توانیم برای سنجش میزان رضایت از زندگی، به جای این مقیاس کوتاه پنج گزینه ای داینر، برای همه این ابعادی که عرض کردم و هر کدامشان تعداد زیادی سؤال می شود، یک مقیاس مثلاً هفتاد گزینه ای درست کنیم، همان طور که ما در رضایت شغلی، یک تست مفصّل بیست ـ سی سؤالی داریم.
چه رابطه ای بین شادی» و رضایت از زندگی» هست؟
ما شادی» را به آن مفهومی که در مباحث روان شناسی مثبت گرا مطرح می شود، دو نوع می دانیم: شادی های حسّی و گذرا» و شادی های اصیل و پایدار». رضایت از زندگی، به شادی های اصیل و پایدار، نزدیک تر است. همان طور که گفتم، وقتی انسان از آنچه که دارد (از حیاتش بگیریم تا تمام آن نعمت هایی که نزدیکش هستند)، راضی باشد، معنایش این است که یک شادی اصیل و پایدار دارد. می شود گفت که اینها (شادی و رضایت از زندگی)، گاهی اوقات، نزدیک هم هستند و بعضی اوقات، نتیجه یکدیگرند. یعنی اگر به آنچه که داریم، به عنوان نعمت نگاه کنیم، می بینیم که رضایت از زندگی هم می تواند باعث ایجاد شادی اصیل و پایدار شود. پس در یک جاهایی، اینها مثل هم هستند.
این مسئله، در منابع روان شناسی هم در دو سطح عینی و ذهنی مطرح شده است. به این صورت که Well Being ، به معنای خوب زیستن عینی (محسوس)» و Subjective Being (SWB)، به معنای خوب زیستن ذهنی (رضایت درونی)» در نظر گرفته شده است. سطح ذهنی ـ درونی رضایت از زندگی، یعنی آن چیزی که من واقعاً باور دارم و در باورهایم از آن راضی ام و سطح عینی ـ بیرونی هم یعنی آنچه که عینی یا واقعی است و در بیرون، امکانات آن موجود است. گاهی اوقات هست که آدم، امکاناتش زیاد است، ولی از نظر ذهنی، آن را قبول ندارد. به همین دلیل، به آن باوری که ما در درون و در ذهنمان آن را قبول داریم، Subjective Being گفته اند. پس امکانات بیرونی، هر چه می خواهد باشد. اگر ما برداشتمان، این گونه باشد که باید حسرت بخوریم که کم داریم، این، شادی نیست. همین است که مولوی هم می گوید:
اصل لذّت، از درون دان، نز برون
ابلهی دان جستن از قصر و حُصون!
آن یکی در کنج زندان، مست و شاد
وان یکی در باغ، تلخ و نامراد!
یعنی یک کسی می تواند در باغ باشد و تلخ و نامراد باشد و یا در زندان باشد و مست و شاد. باید ببینیم خودش چه برداشتی دارد. این که حافظ هم می گوید: درویشی و خرسندی»، یعنی این که آدم می تواند در عین درویشی، خرسند هم باشد.
با این حساب، در منابع روان شناسی، بین مفاهیم بهزیستی و سلامت و رفاه، از یک طرف، و نگاه و باور خوب نسبت به زندگی داشتن (SWB)، از طرف دیگر، یک ارتباطات خیلی تنگاتنگِ وجودی هست که روان شناسان بالینی، به آن، همبودی» یا همذاتی» (Commorbidity) می گویند. این، همان رضایت از زندگی یا شادکامی است که نتیجه اش همان شادی اصیل و پایدار خواهد بود.
شادی بدون رضایت از زندگی، فایده ای دارد؟ شادی های موقّت، چه نقشی یا سهمی در رضایت از زندگی دارند؟
خُب، در سؤال قبل، معلوم شد که اینها عیناً مثل هم هستند و شادی یعنی همان رضایت. رضایت از زندگی، شادی می آورد. دیگر نمی توانیم بگوییم که شادی بدون رضایت از زندگی؛ چون رضایت از زندگی، مساوی است با شادی و البته شادی اصیل.
شادی اصیل و پایدار، در واقع، همان چیزی است که از دیرباز از زبان ارسطو، به عنوان سعادت» مطرح بوده است. ارسطو، در کتاب معروف اخلاقی اش به نام اخلاق نیکوماخس»، یک بحثی می کند که این بحث در تمدّن غرب، از دیرباز، مطرح بوده است، مبنی بر این که: غایت زندگی انسان چیست؟ و یا: سرسلسله خیر» یا خیر اعلا» چیست؟ یعنی این که اگر تمام خیرها را بر اساس سلسله مراتب، دنبال کنیم، در نهایت، بهترین آنها کدام خواهد بود؟ ارسطو، بحث می کند که بهترین خیرها و خیر اعلا و سرسلسه همه خیرها و حتّی به یک اعتباری، سرآمدِ فضیلت ها، سعادت» نام دارد.
بنا بر این، سعادت»، از آن جا مطرح شده است و البته فلاسفه، سعادت را بیشتر در یک رشد عقلی و در این می بینند که انسان، جنبه عقلی اش را ـ که امتیازش بر موجودات دیگر است ـ، رشد بدهد و در این مسیر، گام بردارد. این بحث، بعداً در بین فلاسفه اسلامی هم به طور گسترده ای مطرح می شود تا این که به بحث هایی که ابن سینا در اشارات» در بحث عقل عملی و عقل نظری و یا ملّاصدرا در اسفار» می کنند هم کشیده می شود و تقریباً هر کدام از فیلسوفان دیگر اسلامی هم یک بابی را به نام بحث سعادت دارند و روی آن، مسائل متعددی مطرح شده است. حضرت امام خمینی (ره) هم در تقریرات فلسفی درس های اسفارشان ـ که مؤسّسه تنظیم و نشر آثار امام چاپ کرده اندـ، یک بحث خوبی دارند و سعادت را از جنبه های فلسفی و عرفانی مطرح می کنند؛ امّا در نهایت، آنها هم به همان صورت، غایت رشد یک انسان را در رشد جنبه عقلانی او می دانند و این که انسان، برای رسیدن به سعادت، باید یک موجود عقلانی کامل و سالم بشود؛ امّا ارسطو ـ با این که شاید در فلسفه غرب، اوّلین کسی باشد که این بحث را شروع کرده ـ، یک مقداری عینی تر یا واقعی تر نسبت به فلاسفه دیگر، وارد این بحث شده است و بحث را به امکانات مالی هم کشانده و این سؤال را مطرح کرده است که: اگر یک کسی امکانات مالی نداشته باشد و یا بیمار باشد، چگونه می تواند به سعادت برسد؟
از اواخر قرن بیستم ـ که روان شناسی، به عنوان یک علم تجربی، در ارتباط با مسائل عینی زندگی مردم، از فلسفه جدا شد و از آن بحث های خیلی ذهنی نظری دور شد و وارد مسائل اجتماعی و تحقیق های میدانی شدـ، روان شناسان، این بحث را دوباره به عنوان (شادکامی) Happiness مطرح کردند و سعادت را به جنبه های محسوس و عینی زندگی انسان (همان شادی اصیل و پایدار) نزدیک کردند و یک مقدار از آن بحث های فلسفی و ذهنی سعادت، فاصله گرفتند. بنا بر این، شما می بینید که سِلیگمن در کتاب معروف شادی اصیل» یا شادکامی اصیل»، ((Authentic Happiness، داشتن خانواده، داشتن دوستان خوب، امکانات مالی مناسب، سلامت جسمی و یک تعدادی از اینها را به عنوان شادی های اصیل و پایدار (برای رسیدن به رضایت و سعادت در زندگی) بر می شمارد. پس با این حساب، می توانیم بگوییم که نیک بختی و سعادت، در فلسفه، بحثی است که خیلی نظری و عقلانی، جلو می رود و در واقع، با زندگی محسوس آدم ها سر و کار ندارد؛ ولی روان شناسان، همین بحث را به رضایت از زندگی» و شادی های پایدار و محسوس زندگی، پیوند می زنند.
ما در بعضی پژوهش هایی که به وسیله شما یا زیرِ نظر شما انجام شده، می بینیم که شما اصرار دارید آموزه های اسلام را از متن ایات و احادیث، استخراج کنید و نه حتّی آرای فیلسوفان مسلمان و دیگر عالمان گذشته. حالا می خواهیم از نتایج آن تحقیق ها برایمان بگویید.
من می خواهم این جا عرض کنم که در احادیث پیامبر(ص) و ائمّه(ع)، وقتی موضوع سعادت» مطرح می شود، واقعاً خیلی بحث ها به جنبه های عینی و محسوس زندگی انسان، نزدیک تر است تا بحث های فلاسفه، هر چند که احادیث، جنبه های عقلانی را هم مدّنظر دارند. من می خواهم با جسارت و به اندازه بضاعت خودم بگویم که فلاسفه اسلامی ما هم (بر خلاف نگرش ارسطو) یکباره، سعادت را از زندگی محسوس انسان، خیلی دور کردند و به جنبه های خیلی اعلای عقلانی بردند؛ در حالی که در احادیث ما این طور نیست و تا آن جایی که ما نظر ائمّه (ع) را درباره سعادت می دانیم، عمدتاً مربوط به دنیا و همین رضایت و نیک بختی و شادکامی و عوامل محسوس دنیوی است. برای مثال، شما در روایات، ذیل عنوان سعادت» می بینید که ائمّه هدی (ع) می فرمایند که سعادت انسان، در داشتن مسکن یا وسیله سواری مناسب و یا همسر و فرزند و دوست و شغل خوب است و یا حتّی این است که کسی شغلش در محل زندگی اش باشد و یا این که پولی را که در می آورد، همان شب به خانه بیاورد و این طور نباشد که بگویند مثلاً شش ماه بعد به حسابش واریز می کنند. اینها ارتباطات مختلفی است که حتّی هنوز روان شناسی مُدرن هم به بعضی از آنها نرسیده است.
پس می بینید که روایات ما، هم بر خلاف آنچه که در بحث های فلسفی سعادت مطرح است (و فقط جنبه های ذهنی را در نظر می گیرند)، جنبه های عینی و محسوس را می گوید و هم بر خلاف آنچه که غرب در روان شناسی معاصر به آن رسیده است (و فقط بخش های خیلی نزدیک عینی را مورد توجّه قرار می دهد)، جنبه های وسیع تری از حیات انسان را که شامل معنویت و ارتباط با خدا (در سطوح مختلف) می شود هم در نظر دارد. برای مثال، در روایات، داشتن ایمان خوب، داشتن ارتباط خوب با خدا و... هم جزو عوامل ایجاد سعادت معرّفی شده اند. البته در کتاب های روان شناسی مثبت گرا (مثلاً در همین کتاب سلیگمن) هم می گویند که دینداری و ایمان و پایبندی (Face Religion)، با سعادت ارتباط دارد؛ ولی خیلی کلّی می گویند. پس می بینیم که دیدگاه دینی ما درباره سعادت، در واقع، یک نوع توازنی بین دیدگاه های فلسفی و روان شناسی جدید فراهم می آورد.
درباره شادی های موقّت،...
این که شادی های موقّت در ایجاد رضایت از زندگی چه نقشی دارند، باید بگویم که داستان این نوع شادی ها، یک داستان دیگر است. البته منظور ما در این جا شادی های گذرای مثبت است؛ چرا که خودِ شادی های زودگذر یا ناپایدار یا حسّی هم به دو نوع مثبت و منفی تقسیم می شوند. ما شادی هایی را که به ظاهر (مثلاً با یک مادّه مخدّر و یا با یک برخورد کوتاه مدّت)، شادی می آورند، امّا پشت سرشان، پیامدهای ناگواری دارند، اصلاً به عنوان شادی نمی شناسیم و آنها را منفی می دانیم. وقتی از شادی های زودگذر صحبت می کنیم، منظورمان شادی هایی هستند که هیچ اثر منفی و مخرّبی ندارند (از نظر روان شناسان غربی، مانند موسیقی گوش دادن و برخورد با طبیعت و خندیدن و راه رفتن و...) و می توانند انسان را یک مقداری سر حال و بانشاط کنند.
با این حساب، شادی های موقّت هم در ایجاد رضایت از زندگی، بسیار مؤثّرند؛ چون اگر کسی آن شادی های اصیل درونی را داشته باشد، ولی موقّتاً به قول ما سر حال نباشد و به تعبیر روایات، کسل باشد و نشاط نداشته باشد، این آدم می تواند از طریق عواملی (مثل صحبت کردن با دوستان و یا برخورد با طبیعت)، این شادی را در خودش ایجاد کند. مثلاً این که امام صادق (ع) در روایتی منسوب به ایشان در کتاب خصال» شیخ صدوق، دَه چیز را (مثل: شنا کردن، راه رفتن، نگاه کردن به سبزه، خوردن، آشامیدن و مسائلی از این قبیل ـ که جای خودش بحث مفصلی داردـ) عامل نشاط می دانند، اینها در واقع، همان شادی های گذرا و ناپایداری هستند که می توانند باعث ایجاد نشاط شوند، به شرطی که درون فرد، از نداشتن عوامل شادی آفرین پایدار، ناراحت و ناراضی نباشد؛ یعنی مشکل ازدواج، مشکل همسر، مشکل شغل و... نداشته باشد. چنین آدمی می تواند با استفاده از شادی های موقّت، در مواقع ضروری (مثل همان مواقع فشار روانی و هجوم کسالب و...) هم شاد باشد.
نکته ظریفی که در این جا باید به آن اشاره کنم این است که اگر مسائل اساسی زندگی فرد ـ که همان عوامل شادی های پایدارندـ، حل نشده باشند، پرداختن به این شادی های گذرا می تواند یک نوع فرار و یا یک نوع مکانیسم دفاعی باشد، هر چند که مثبت اند و شخص را از ناراحتی دور می کنند. پس استفاده از شادی های گذرا برای ایجاد نشاط، به شرطی خوب است که انسان را تشویق کند که بتواند به دنبال آن عوامل اساسی (مثلاً ایمان خوب) برود؛ ولی اگر دنبال آن شادی های پایدار نرود و دائم دنبال این گونه شادی های گذرا باشد، بیم آن می رود که این شادی های مثبت گذرا، به شادی های منفی گذرا تبدیل شوند.
آقای دکتر! با توجّه به مطالبی که فرمودید، زهدگرایی و صوفی گری، به عنوان روش، جزو کدام یک از این سه راه سعادت (فلسفی، روان شناسی و یا اسلامی) قرار می گیرند؟
اگر ما به روایاتمان نگاه بکنیم، می بینیم که بحث سعادت، همه اش در ارتباط با زندگی دنیایی و موفّقیت در زندگی دنیوی است و از گوشه گیری ها و عزلت طلبی های صوفیانه، بسیار دور است؛ ولی زهد، کلّاً فرق دارد و اتفاقاً زهد واقعی، جزو مهم ترین عوامل سعادت است. زهد واقعی، یعنی این که من از نعمت های دنیوی برخوردارم (همسر و مسکن و فرزند و امکانات دارم)، ولی نسبت به آنها وابستگی ندارم؛ یعنی دلبستگی ای که اگر اینها را از من بگیرند، دچار مشکلات جّدی بشوم.
اتّفاقاً به نظر من، زهد، بهترین صفت و تعبیری است که می تواند هم شادی های اصیل روان شناسی معاصر را و هم مسائل معنوی و دینی را و هم مسائل عقلانی ـ فلسفی را به هم بیامیزد. ما باید روی این زهد، خیلی کار کنیم. این زهدی که در روایات داریم که یهَوِّن المصائب» (یعنی مصیبت ها را برای انسان، سبک می کند)، زهدی است که اگر انسان از نعمت های دنیایی استفاده می کند، پس از گرفته شدن این نعمت ها از او، دچار مشکل نشود. ما باید این زهد را خوب بشناسیم که این، طبعاً با صوفی گری منافات دارد؛ برای این که در آن، هم دنیا وجود دارد و هم به نوعی با دنیاطلبی (که اصلش دلبستگی و وابستگی است)، منافات دارد.
استاد! چرا بعضی ملّت ها، با این که از ما فقیرترند، امّا به نظر می رسد که راضی تر و شادتر از ما زندگی می کنند (مثل هندی ها یا مصری ها)؟ و اصولاً چه عناصری در فرهنگ ما هست که باعث می شود حسّ خوش بختی و احساس رضایت از زندگی، دیرتر در ما به وجود بیاید؟
میکائیل آرگایل، در کتاب روان شناسی شادی»، تحقیقاتی در این زمینه آورده که بر اساس آن، یک نقشه جغرافیایی از پراکندگی شادی در سطح کره زمین، در مجله تایم» هم چاپ شد. البته بیشتر ملّت ها، از این نظر با هم تفاوت زیادی ندارند. متأسّفانه ما اصلاً تحقیقات روشنی به این شکل، درباره ایران نداریم و به طور قطع نمی دانیم که وضعیت چه طور است و ایا مردم ما نسبت به ملّت های دیگر راضی ترند یا شادتر و...؟
البته من خودم، بر اساس مسافرت هایی که به هند داشتم و بررسی هایی که سال های قبل انجام داده بودم و یک سری تحقیقات دیگری که در این زمینه انجام شده بود، به این نتیجه رسیدم که میزان افسردگی در هندی های فقیر و هندی هایی که سطح درآمدشان خیلی پایین است، به مراتب کمتر از میزان افسردگی ای است که در قشر متوسط کشور ما وجود دارد.
این نکته، به نظر من هم درست است که ما ملّت ناراضی ای هستیم و این ناراضی بودنمان، شاید دلایل مختلفی مثل: برخورد حکومت ها، دولت و نگاه تربیتی ما به زندگی و... داشته باشد. قبلاً گفتیم که میزان شادی و رضایت از زندگی، در اصل، به اندازه فاصله بین آنچه داریم و آنچه دوست داریم داشته باشیم، است. این که ما با وجود چیزهای خیلی خوب و زیبایی ها و امکانات بسیار زیادی که در زندگی داریم، باز هم انتظارات و توقّعاتمان زیاد هستند، تا حدّ زیادی، بستر فرهنگی دارد و از جمله، به نظام باورها، مسائل تربیتی خانواده ها، نظام آموزشی و یک مقدار هم به برخورد دولت ها و حکومت ها مربوط می شود که در جای خودش باید مفصّل تر بحث کرد.
با این حساب، ایا می شود گفت که در جامعه ما، هر چه امکاناتْ بیشتر می شود، سطح توقّعات هم بالاتر می رود و برآوردن این سطح بالاتر توقّعات، مشکل تر می شود و به همین خاطر، به دست آوردن رضایت از زندگی، سخت تر می شود؟ به نظر شما، چنین رابطه معناداری بین امکانات مادّی و سطح رضایت از زندگی وجود دارد؟
بله، ولی این، برای یک جامعه ای که تربیت دینی دارد، شایسته نیست. البته از این حرف من هم نباید چنین برداشت شود که ما نباید دنبال امکانات دنیایی و مسائل مختلف مادی برویم. ما در قرآن و روایات، مرتّب این بحث را داریم که قل من حرّم زینة الله؟ (اعراف/32)؛ بگو ـ ای پیامبر ـ که چه کسی نعمت های خدا را حرام کرده است؟» که به ما گوشزد می کند باید از طیبات و نعمت های الهی استفاده کنیم. به همین خاطر می بینیم وقتی بعضی ها در زمان امام صادق(ع) (یا دیگر ائمه) سعی می کردند که یک مقدار بروند توی صوفی گری ها و گوشه گیری از دنیا و پشت پا زدن به دنیا و...، با اعتراضات امام صادق (ع) رو به رو می شدند که می فرمود: ببینید ما پیامبر بزرگواری مثل حضرت سلیمان(ع) داشته ایم که خودش سلطنت و شکوه داشته و پیامبر بزرگواری مثل حضرت یوسف(ع) داشته ایم که خودش عزیز مصر بوده و...».
اگر هم در مواردی استفاده بیش از حد از نعمت های دنیوی را نقد می کردند، دو بحث مطرح بوده: یکی این که عقیده داشتند حاکمان باید سطحشان در برخورداری از مواهب دنیا، نسبت به عموم مردم، متفاوت باشد و باید در حدّی زهد بورزند که با مردمی که در اقصی نقاط مملکت، مشکلاتی دارند، هماهنگ باشند. یعنی باید بیشتر تلاش کنند که امکانات دنیوی شان کمتر باشد و الگویشان الگویی باشد که علی(ع) در نهج البلاغه»، در عهدنامه مالک اشتر و در نامه به عثمان بن حنیف و... مطرح کرده است. این یک بحث است؛ امّا بحث دیگر، این است که مردم عادی، باید دنبال دنیا و امکانات و رفاه آن بروند، امّا وابسته به دنیا نشوند. خود نهج البلاغه»، دنیا را مَتجَر (محل تجارتِ) اولیای خدا می داند؛ یعنی اگر ما بخواهیم به جایی برسیم، باید با همین امکانات دنیوی و از طریق همین دنیا برسیم. نمونه های زیادی در نهج البلاغه» وجود دارد که نشان می دهد امام علی(ع) دنیا را تایید می کنند؛ امّا در کنار آن، راه نگرش صحیح به آن را هم یادآور می شوند.
پس می بینیم که همیشه هم این طوری نیست که هر چه امکانات ما بیشتر باشد، خواسته هایمان هم بیشتر شود و نارضایتی هایمان هم بیشتر. ما باید ببینیم که چگونه می توانیم از این امکانات، استفاده کنیم. مثلاً اگر ما کل امکانات زندگی (یعنی دنیا) را وسیله ای برای رسیدن به هدف هایمان بدانیم، طبعاً اگر امکاناتمان بیشتر باشد، توان و فرصتمان هم برای خدمت کردن، بیشتر است و این، مشکلی ندارد.
مشکل عمده ما این است که ما یک تربیت دینی خوبی که دنیا را گذرگاه (و نه قرارگاه) بداند و یک نگاه عمیقی به ارزش ها داشته باشد، نداریم. با ما کار نشده که والآخرة خیر و أبقی (اعلی/17)؛ یقیناً آخرت، بهتر و پایدارتر است». این آخرت، فقط به معنای قیامت نیست. به نظر من، هر چیزی (مثل هر شیئ مادی یا هر یک از امکانات دنیوی)، دو بُعد وجودی یا دو ساحت دارد: یک ساحتِ سطحی و ظاهری و یک ساحت عمقی. اگر ما آن ساحت های عمقی را ببینیم و به والآخرة خیر و أبقی» ایمان داشته باشیم و فقط پوسته ها و رویه ها را نبینیم، هیچ گاه به مشکلی بر نمی خوریم. دین هم آمده است برای ما تربیتی فراهم آورد که ما این قدر سطحی نگر و ظاهربین نباشیم. قرآن هم می گوید: یعلمونَ ظاهراً من الحیاة الدنیا» (روم/7)؛ یعنی اینها فقط ظاهر حیات دنیا را می بینند. معلوم می شود که خود دنیا هم یک باطنی دارد و آن، همان والآخرة خیر و أبقی» است.
خیلی چیزهای دیگر هم در این دنیا هست که علاوه بر ظاهر، یک آخرتی هم دارد. این بینش، همان چیزی است که قرآن می گوید: یؤمنون بالغیب» (بقره/3) و این یعنی ایمان آوردن به ورا و ژرفای این چیزهای ظاهری. در واقع، همین دور شدن از لذّت های فانی و اینده نگری، یک نوع ایمان به غیب است. پس ایمان به غیب و این که دنیا را هم به همین شکل سطحی و ظاهری و هم به شکل آخرتی ببینیم، بینشی است که اگر ما آن را به کار می گرفتیم، امروز دیگر جوانانمان در ازدواج، این مشکل را نداشتند که فقط به ظاهر و زیبایی و مقام و ثروت، نگاه کنند و انتخابشان را با توجّه به عمق یک زندگی انجام می دادند. شغل و رشته تحصیلی را ظاهری نمی دیدیم، پول را ظاهری نمی دیدیم؛ چون خود این پول، یک ظاهر دارد و یک باطن.
خود این آدمی هم که کنار ماست، یک ظاهر دارد و یک باطن. یک ظاهری دارد به شکل همین پوست و اندام و زیبایی و لباس و... و یک باطنی هم دارد که شامل عقاید و اخلاقیاتش می شود. دین می خواهد به ما بگوید که مرتّب از این ظاهرها به باطن ها بروید تا بتوانید آسوده تر و راضی تر زندگی کنید. روایات ما هم در بحث عبرت، همین را می گویند که: عبرت، یعنی عبور از ظاهر به باطن. ما به تاریخ هم که نگاه می کنیم، باید عبرت بگیریم و ببینیم که:
این که در شهنامه ها آورده اند
رستم و رویینه تنْ اسفندیار
تا بدانند این خداوندان ملک
کز بسی خلق است دنیا یادگار!
این، می شود عبرت از تاریخ. عبرت، این است که مثلاً یک جوان، آدم پیری را ببیند و فکر بکند که جوانی او هم می تواند همین طور گذرا باشد. در این تربیت دینی عمیق، استفاده های زیادی از دنیا می تواند باشد؛ امّا استفاده هایی که در آنها، به ظاهر بسنده نشود و باطن و آخرت و حقیقتِ اشیا و افکار و اعمال هم مورد توجّه قرار بگیرد.
چه مهارت هایی برای رسیدن به شادکامی لازم است؟ ایا اصولاً چنین مهارت هایی وجود دارند که با آموختن آنها بشود زودتر به شادکامی رسید؟
ببینید، من معتقدم که بحثِ فقط مهارت نیست. با این توضیحاتی که دادم، اگر شادکامی را ترجمه Happiness بدانیم و آن را در دو سطح، یکی اصیل و پایدار (که به سعادت، نزدیک است و خیلی عمقی است) و دیگری گذرای نشاط آور در نظر بگیریم، برای آن سطح یا بخش گذرای نشاط آور، مهارت لازم است. یعنی یک سری آموزش هایی (مثل چگونه صحبت کردن و چگونگی گفتگو و تعامل با دیگران) را باید یاد بگیریم؛ ولی برای شادکامی های اصیل، فرد، باید تربیت بشود و این تربیت، ابعاد مختلفی مانند: شناختی ـ فکری، عاطفی، رفتاری و... دارد که باید از نظر عقیدتی، باورها و اعتقاداتش قوی بشوند و به تدریج، یاد بگیرد که چگونه از راه ها و دوستان و تفکّرات بد، دور شود و حُبّ و بغض هایش باید تربیت بشود که به کدام طرف برود و... . اینها چیزهایی هستند که در تربیت اسلامی، مورد تأکید قرار گرفته اند.
این که مثلاً در روایات داریم: هل الدّین إلّا حبّ و البغض؟ (مستدرک الوسائل، ج12،ص227) (ایا دین، چیزی جز مهرورزی و دشمنی است؟)»، مقصود، آن جنبه عاطفی محبّت نسبت به همه نیکی ها و نیکوکاران (و در صدر آنها انبیا و اولیای خدا) و بغض نسبت به همه کج اندیشان است. در زمینه رفتاری هم انسان باید احکام و آداب آن را ـ که شامل یک سری مهارت هاست ـ، یاد بگیرد که عمل کند. ببینید! مجموعه اینها ـ که مجموعه ای از معارف، یعنی تربیت اسلامی» و شامل عقاید و اخلاق است ـ، با آموزش های معمولی، به دست نمی اید و انسان باید تربیت بشود. برای مثال، صداقت، باید در خانه و در میان خانواده آموخته بشود؛ چون اخلاقیات، چیزی است که به یک بستر خانوادگی سالم و بهداشت روانی نیاز دارد.
من می خواهم بگویم که این جا، مهارت لازم نیست؛ بلکه یک تربیت مستمر و طولانی نیاز است که برای رسیدن به آن، یک سری زیرساخت های قوی فرهنگی، اجتماعی و مذهبی نیاز است. مثلاً برای رسیدن به سعادت، باید از همان دوران کودکی در ذهن پدر و مادر باشد که فرزندشان را سعید (یعنی خوش بخت و شادکام) به دنیا بیاورند. یعنی از همان مرحله انتخاب همسر و دوران بارداری، و از مسائل تربیتی و تربیت کودکی و نوجوانی و جوانی گرفته تا پیری و مرگ خوب و نیک فرجامی، همه و همه، نتیجه تربیت اند. این، خیلی مهم است؛ یعنی داستان شادکامی از نظر بینش دینی، یک فرایند طولانی ز گهواره تا گور» است؛ امّا در مورد آن قسمت هایی که به شادکامی های گذرا مربوط می شود، همان طور که گفتم، اگر یک آدمی، این شاد ی های اصلی را داشته باشد، می تواند برای نشاط بیشتر، مهارت رسیدن به آن شادی های گذرا را هم بیاموزد.
ایا این مهارت ها، تماماً فردی هستند؟ و ایا این مهارت ها، از یک فرهنگ به فرهنگ دیگر متفاوت اند؟
نه! همان طور که گفتم، می توانند فرهنگی، اجتماعی، خانوادگی، حکومتی و... هم باشند. یعنی حکومت ها باید بستر این آموزش ها و تربیت ها را فراهم بکنند. در واقع، تفاوتی که بین میزان شادکامی ملّت های مختلف (مثل هندی ها و ایرانی ها) وجود دارد، بر می گردد به همین تفاوت هایی که در بسترسازی های تربیتی و حکومتی و برخوردهای اجتماعی وجود دارد.
در مسائل اسلامی هم من معتقدم که جوامع اسلامی، چون خیلی به مسائل سطحی و ظاهری دین قناعت کرده اند و به آن تربیت عمیق دینی، توجّه کافی نشده است، متأسّفانه، امکان دارد که بعضی از سوء برداشت هایی که از دین می شود، حتّی با شادی هایمان هم منافات داشته باشند. مثلاً افراط در عزاداری ها، بدون شناخت های عمیق، می تواند یکی از این آسیب ها باشد. ببینید، ما ایام فاطمیه را یکباره، دو ماه می گیریم و به نوعی دائم، عزاداری هایی می کنیم که غالباً لحظه ای هستند و جنبه عاطفی قوی و مبنای شناختی ضعیفی دارند و به شادی های مفید و لازم و ضروری و رشددهنده هم لطمه می زنند؛ یعنی فقط در همان شب، یک مدّاح، نهایتاً اشک مردم را در می آورد؛ ولی اگر از همان کسانی که گریه می کنند، بپرسیم که چه قدر شناخت از حضرت فاطمه زهرا (س) دارند، حتّی از تاریخ معمولی زندگی ایشان (مثل تولّد، شهادت و یا تعداد فرزندان و...)، چه برسد به سیر و سلوک و جملات ایشان و مسائل مختلف دیگر، می بینیم که این شناخت، در حدّ صفر و یا بسیار ناچیز است.
بنده یک زمانی از دختران یکی از مراکز تربیت معلّم که قرار بود در یکی از روزهای دهه محرم برای آنها سخنرانی بکنم، تحقیق ساده ای کردم، به این صورت که به هر کدام از آنها پرسش نامه ای داده بودم که در آن، درباره حضرت زینب(س)، سؤالاتی مطرح شده بود. شاید قریب به اتّفاق این دخترها، هیچ شناختی از حضرت زهرا(س) و زینب (س) و وقایع روز عاشورا و... نداشتند. حتّی درباره تاریخ های معمولی واقعه که مثلاً این خانم بزرگوار، در کربلا چند ساله بوده اند، کودکی و نوجوانی ایشان و این که کِی ازدواج کرده اند، فرزندانشان و نحوه شوهرداری و فرزندداری ایشان و این که می گویند معلّم دختران کوفه بوده اند و... تقریباً هیچ نمی دانستند. فقط یک زینب مضطر را می شناختند که به صورت سنّتی و مرثیه ای، به آنها معرّفی شده بود. بیشتر آنها هرگز حتّی یک بار هم نیامده بودند ترجمه خطبه غرّای حضرت زینب (س) را در مجلس ابن زیاد بخوانند و یکی دو جمله اش را از حفظ داشته باشند. واقعاً خیلی تعجّب آور بود! اینها خانم هایی بودند که می خواستند معلّمان ما بشوند.
این طور است که به جای آشنایی با فرهنگ اصیل اسلامی، افراد را به گونه ای تربیت می کنیم که در جنبه های سطحی دین، متوقّف می شوند و بعد، همین جنبه های سطحی، آسیب زا هم می شوند. یعنی وقتی که آدم، حضرت زینب(س) را یک آدم داغ دیده مضطر بداند و یا دائم گریه کند، اینها، آسیب زا می شوند. مثلاً از من می پرسند که در این دو ماه جمادی الأوّل و جمادی الثّانی ـ که ایام فاطمیه برگزار می شودـ، می توانیم دخترانمان را عقد کنیم؟ من تعجّب می کنم که چرا وقتی یک ازدواج مناسبی پیش می اید، نباید عقد کنیم. وقتی که تربیت اجتماعی، این گونه باشد، شادی هم در فرهنگ ما کم می شود و این، هیچ ربطی به اسلام و فرهنگ اصیل اسلامی ندارد.
ایا دین در شادکامی مؤثّر است؟ چه بخش هایی از دین؟ و چه طور؟ یعنی با چه ساز و کاری؟ و چه اندازه؟
همان طور که گفتم، دین و بخصوص اسلام اصیلی که در فرهنگ شیعی و ثقلین است، می تواند با ایجاد توازن بین سعادت ذهنی مدّ نظر فلاسفه و شادکامی محسوس روان شناسان معاصر غربی، به نوعی، علاوه بر بهره وری از نعمت های دنیا (با بهترین وضعیتش)، سعادت اُخروی را هم به پیروان خود، هدیه بدهد. اگر دین، این دین باشد، بله، من در جواب سؤال های قبلی هم گفتم که چنین دینی می تواند در شادکامی مؤثّر باشد و اثرش هم خیلی مثبت است.
در پایان، اگر صحبتی با خوانندگان جوان مجلّه حدیث زندگی» دارید، بفرمایید.
من علاقه مندم به جای این که من به این سؤال جواب بدهم، از خوانندگان جوان مجلّه خوب حدیث زندگی» بخواهم که بیایند برای شما بنویسند که به طور کلّی، از کدام قسمت های زندگی شان راضی هستند و از کجاهای زندگی شان ناراضی اند و علّت هایش را هم بگویند. یعنی بیایند بر اساس همان طبقه بندی ای که عرض کردم، از حیاتشان شروع کنند که مثلاً ایا راضی هستند که به دنیا آمده اند و در بین این موجودات خدا، به صورت انسان آفریده شده اند؟ چرا که خلاصه، انسان، بارش خیلی زیاد است و تکلیف دارد. این، ساده نیست و این اختیاری را که انسان دارد، نه فرشتگان به آن مفهوم دارند و نه حیوانات و این، دردسر و گرفتاری دارد. ما محلّ غریزه ایم و وجودمان محلّ غوغا و درگیری های غریزی است که هیچ موجودی در بین آفریده های خدا این را ندارد. حالا با این همه، چه قدر از این انسان بودنشان راضی هستند؟ نکند یکباره بگویند که چه خوش بود که ما یک کبوتر بودیم، چه قدر لطیف، چه قدر زیبا، پرواز می کردیم، بی خیال! یا یک پرستو، یا یک آهوی توی دشت. بعد، می رسیم به این که ایا از پسر یا دختر بودنشان و یا شرایط خانواده و دوستان و تحصیلاتشان و... راضی هستند یا نه؟ و در یک کلام، برای ما و شما بنویسند که از چه قسمت هایی از مسائل وجودی دور و برشان راضی و یا ناراضی اند و چرا؟ این خودش می تواند محل بحث خیلی خوبی باشد که ما دوستان جوانمان را بیشتر بشناسیم.
جستجو در قاموس نور