×

کتاب طبیعت در کتاب خدا

قرآن کریم ـ که در همه عرصه های زندگی، چراغ راهنمای مسلمانان است ـ در این مورد هم اهمیت این موضوع در اسلام، تا حدّی است که ده درصد ایات قرآن (حدود 750 ایه)، به طبیعت و پدیده های طبیعی اختصاص یافته است. توحید و پرستش خدای یگانه ـ که خالق همه آسمان ها و زمین و هر آنچه در آنها است ـ، آنها ایات الهی و نشانه هایی بر وجود خداوند هستند و به واقع، کلید و راه معرفت قرآن در این باره به صراحت بیان می کند : «از نشانه های قدرت او، شب و دینی باشند که قرآن، هر دو را خواسته است و بلکه عنایت قرآن به علوم طبیعی، بیشتر آسمان ها و زمین، نشانه های فراوانی است برای آنها که اهل ایمان اند. قرآن، از راه های مختلف، سعی کرده است بشریت را به پرستش خداوند یکتا سوق دهد و از (از جمله، ذکر مثال های طبیعی) برای اثبات معاد، بهره جسته است: «ایا نمی بینند که حقایق، از مَثَل هایی استفاده کرده است که در آنها از پدیده های طبیعی ـ که برای یکی از نکات جالبی که در قرآن با آن روبه رو می شویم، این است که خداوند، حتّی برای دلداری دادن به پیامبران خود نیز از مظاهر طبیعی استفاده کرده است که ماجرای دیگر نیز خداوند برای دلداری دادن پیامبر اسلام(ص)، از عناصر طبیعی بهره گرفته، نمونه هایی از پدیده های طبیعی در قرآن همچنین در 52 سوره قرآن و حدود 150 ایه از قرآن، از حیوانات، یاد شده است.

چکیده ماشینی


تعداد بازدید : 6290     تاریخ درج : 1390/08/08

15

طبیعت، از ماده «طبع» به معنای: نهاد، سرشت و حیات مادّی است و در تعریف آن گفته اند که: «طبیعت، شامل همه موجودات مادّی، همراه با قوانین حاکم بر آنهاست و همچنین اجرام آسمانی و تمامی اجسام اطراف ما را هم شامل می شود. مصادیق طبیعت، عبارت اند از: زمین، آسمان، کوه، دشت، دریا، رودخانه ها، حیوانات، گیاهان، ابرها، بادها و روابط و قوانین حاکم بر آنها».1

در طول تاریخ خلقت، طبیعت، گاه خدای انسان و گاه ابزار انسان بوده است. انسان، همواره یا سوار بر طبیعت است و از مظاهر آن، نهایت استفاده را می برد و یا به شدّت، مسحور طبیعت می شود و طبیعت، او را رام خویش می کند و حتّی زندگی او را دستخوش تغییرات اساسی قرار می دهد. بر همین اساس است که رابطه انسان و طبیعت باید با شناخت درست از طبیعت و بر اساس معیارهای عقلانی ترسیم شود.

قرآن کریم ـ که در همه عرصه های زندگی، چراغ راهنمای مسلمانان است ـ در این مورد هم به کمک ما آمده است و دستورها و رهنمودهایی را به منظور استفاده درست از طبیعت و رفتار صحیح با مظاهر طبیعی اطرافمان، در اختیار ما قرار داده است تا با اتّکا به آن راهنمایی ها، رابطه خود را با محیط اطرافمان به گونه ای مؤثّر و سازنده شکل دهیم. اهمیت این موضوع در اسلام، تا حدّی است که ده درصد ایات قرآن (حدود 750 ایه)، به طبیعت و پدیده های طبیعی اختصاص یافته است.2

قرآن در ایات گوناگون، ما را به شناخت طبیعت، دعوت کرده است و از ما خواسته است که هنگام حضور در طبیعت، بِدان بیندیشیم :

«در زمین برای اهل یقین، نشانه هایی است».3

«بنگرید که چه چیزهایی در آسمان و زمین است».4

چهره طبیعت در جاهلیت و اسلام

در تفکّر انسان های عصر جاهلی، عناصر طبیعی، خدایان انسانْ شناخته می شدند؛ امّا با ظهور اسلام و نزول وحی، این پندارهای غلط، نقشِ بر آب شدند. قرآن، همه مردم را به توحید و پرستش خدای یگانه ـ که خالق همه آسمان ها و زمین و هر آنچه در آنها است ـ، فراخواند.

آموزه های قرآن، همواره بر احترام به طبیعت به عنوان نشانه های خدا (ایات) و بهره گیری عقلانی از آنها استوار است.

به طور کلّی، ویژگی های دیدگاه قرآنی در مقایسه با تفکّرات جاهلی را می توان در موارد زیر خلاصه کرد:

1 . در نظر قرآن، تمامی عناصر طبیعی (آسمانی و زمینی) در برابر خداوند متعال، خاضع و خاشع اند و هیچ موجودی در عبادت شدن، در کنار وی یا شریک وی قرار نمی گیرد. تنها خداست که در هستی، تصرّف می کند و ماه و خورشید و ستارگان و... در قبضه قدرت او قرار دارند: «فرمان روایی آسمان ها و زمین و آنچه در میان آنهاست، از آنِ خداست و بازگشت همه به سوی اوست».5

2 . در تفکّر جاهلی، عناصر طبیعی، به الوهیت گرفته شده بودند؛ ولی از نظر قرآن، همه آنها ایات الهی و نشانه هایی بر وجود خداوند هستند و به واقع، کلید و راه معرفت الهی اند. قرآن در این باره به صراحت بیان می کند : «از نشانه های قدرت او، شب و روز و آفتاب و ماه است. به آفتاب و ماه، سجده نکنید. به خدای یکتا که آنها را آفریده است، سجده کنید، اگر او را می پرستید».6

3 . بر خلاف تصوّر جاهلی که عناصر طبیعی (مثل ماه و خورشید و ستارگان و...) را ازلی و ابدی می دانستند، خداوند، هیچ کدام از آنها را ازلی یا ابدی نمی داند و با به کار بردن واژه هایی چون: «ابداع»، «خلق»، «فطر»7، «تسخیر» و... تمام آنها را آفریده و ساخته و تحت اراده و فرمان خود می داند: «و مسخّر شما کرد، شب و روز را و خورشید و ماه را و ستارگان، همه فرمان بردار او هستند. در این ایه، برای آنها که به عقلْ درمی یابند، عبرت هاست».8 و نیز تصریح می کند که هیچ کدام از آنها جاودانه و ابدی نخواهند بود و سرانجام، روزی فراخواهد رسید که از بین می روند و تنها خداست که جاودان باقی می ماند: «آن هنگام که خورشید، بی فروغ گردد و آن هنگام که ستارگان، فروریزند و آن هنگام که کوه ها از جای خود به حرکت درایند...».9

4 . در دیدگاه قرآنی، بر خلاف تصوّر جاهلی، هیچ گونه مبارزه و جنگی بین عناصر طبیعی آسمانی و زمینی وجود ندارد و نیز هیچ عنصری در طبیعت، شرور معرّفی نمی شود؛ بلکه بر عکس، قرآن از هماهنگی بسیار دقیقی که بین قوای طبیعی (مانند خورشید و ابر و باد و باران و رشد و نمو گیاهان و...) وجود دارد، سخن به میان می آورد.10 و نیز از بسیاری از عناصر طبیعت، با عنوان رزق، رحمت، برکت، زینت و... یاد می کند.11

سفارش قرآن به فراگیری علوم طبیعی

مسلمانان، همواره در پی یادگیری علوم طبیعی و نیز علوم دینی بوده اند. جوهری، مفسّر بزرگ اهل سنّت، معتقد است که: «مسلمانان باید در پی یادگیری علوم طبیعی و نیز علوم دینی باشند که قرآن، هر دو را خواسته است و بلکه عنایت قرآن به علوم طبیعی، بیشتر از علوم دینی است. پس چرا از آنچه در اولویت قرار دارد، دوری گزیده اند و به آنچه در اولویت قرار ندارد، روی آورده اند؟!».12

متفکّران مسلمان، نه تنها علوم طبیعی را جدا از دین تلقّی نمی کردند، بلکه در تحقیقات مربوط به این علوم، به دنبال تبیین جهان بوده اند. دلیل این که دانشمندان مسلمان، به تفکّر در طبیعت و تألیف کتب علوم طبیعی پرداخته اند، تعالیم قرآنی و احادیث منقول از پیامبر (ص) و امامان معصوم (ع) بوده است. به نمونه آن که علّامه حسن زاده آملی نقل می کند، دقّت کنید: «شیخ الرّئیس ابو علی سینا، رساله ای در خواص کاسنی نوشته است. مرحوم استادم جناب آقا میرزا مهدی الهی قمشه ای، شبی در اثنای درس، حکایت فرمود که باعث شیخ بر تصنیف این رساله در خواصّ کاسنی، یک حدیث حضرت رسول الله(ص) بوده که حضرت فرمود: «ریشه کاسنی را نشویید [که اگر شسته شود، خاصیت آن از بین می رود]».13

هدف خداوند از طرح مسائل طبیعی در قرآن

هر چند از دیدگاه قرآن، هدف نهایی طبیعت شناسی، افزودن معرفت انسان ها نسبت به خداوند و تقرّب به اوست، امّا با بررسی و مطالعه ایات قرآنی، این نکته به دست می اید که قرآن از پرداختن به پدیده های طبیعی، اهداف متوسطی را نیز دنبال نموده است که لازمه و مقدّمه رسیدن به آن هدف نهایی به حساب می ایند که عبارت اند از:

1 . اثبات جایگاه خداوند به عنوان آفریننده جهان

قرآن برای این که خدا را به انسان نشان دهد و عقربه دل او را در جهت خدا نگه دارد، چگونگی آفرینش موجودات و عظمت حکمت هایی را که خدا در آفرینش آنها به کار برده است، به او یادآور می شود، تا انگیزه ای باشد برای شکر و حق شناسی انسان: «بدون شک، در آسمان ها و زمین، نشانه های فراوانی است برای آنها که اهل ایمان اند. همچنین در آفرینش شما و جنبندگانی که در سراسر زمین منتشر ساخته، نشانه هایی است برای گروهی که اهل یقین اند».14

2 . اثبات یگانگی خداوند و حاکمیت مطلق او بر تمامی هستی

قرآن، از راه های مختلف، سعی کرده است بشریت را به پرستش خداوند یکتا سوق دهد و از شریک قائل شدن برای او برحذر دارد. ایات بسیاری در قرآن وجود دارند که پس از این که آفرینش عناصر مختلف طبیعی را به خداوند نسبت می دهند و بیان می کنند که اداره امور تمام پدیده های طبیعی جهان (علاوه بر خلقت) نیز به دست خداوند یکتاست، انسان ناآگاه را به پرستش ذات یکتای خداوند، دعوت می کنند و بیان می کنند که نباید معبودی غیر از او را بپرستد: «ایا آن کس که شما را در تاریکی های خشکی و دریا راه می نماید و آن کس که بادها را پیشاپیش رحمتش بشارتگر می فرستد [شایسته عبادت نیست]؟ ایا معبودی دیگر با خدا هست؟ خدا برتر است از آنچه [با او] شریک قرار می دهند».15

3 . نشان دادن عظمت، قدرت، حکمت، علم و رحمت الهی

نظام منظّم و پیچیده طبیعت، دلیل روشنی است بر عظمت خالق متعال و علم بی پایان و قدرت سترگ او؛ امّا اُنس بشر با طبیعت و تکراری و روزمرّه بودن حوادث طبیعی (مثل: طلوع و غروب خورشید و ماه، آمد و شدِ شب و روز و تغییر فصول و...)، باعث غفلت انسان از توجّه به خالق آنها می شود. از این رو، قرآن، با بیان حوادث روزمرّه زندگی آدمی، انسان را به تأمّل در آنها وا می دارد و همه این پدیده ها را به عنوان نشانه های عظمت و حکمت آفریننده آنها معرّفی می کند: «خداست که هر جنبنده ای را از آب آفرید. پس برخی از آنها بر روی شکم راه می روند و پاره ای بر روی دو پا و گروهی بر روی چهار پا. خدا هر چه بخواهد، می آفریند و البته خدا بر هر چیزی تواناست».16

4 . اثبات معاد و حیات دوباره

مسئله معاد و زندگی دوباره و حشر و نشر انسان پس از مرگ، از مسائل پیچیده ای است که همواره در طول تاریخ، ذهن بشر را به خود، مشغول داشته است. از این رو، قرآن، یکی از اهداف مهمّ خود را، توجّه دادن انسان به حیات دوباره قرار داده و از راه های مختلف (از جمله، ذکر مثال های طبیعی) برای اثبات معاد، بهره جسته است: «ایا نمی بینند که خدای یکتاست که آسمان ها و زمین را بیافرید و در آفریدن آنها در نماند. او می تواند مردگان را زنده کند. بلی، او بر هر کاری تواناست»17 و «از ایات قدرت او آن که تو زمین خشک را می بینی، که چون آب بر آن بفرستیم، چگونه به جنبش اید و گیاه برویاند. آن کس که آن را زنده می کند، زنده کننده مردگان است و البته او بر هر کاری تواناست».18

5 . تشویق به بهره برداری درست از طبیعت

در دوران جاهلیت، مردم بر اثر پیروی از پدران خویش، به خرافاتی دچار شده بودند که بهره وری از برخی مَواهب طبیعی را بر خود، حرام کرده بودند و نیز در زراعت و محصولات کشاورزی و باغداری خود، مواردی را برای خود، غیر قابل استفاده می دانستند. برای مثال، قسمتی از زراعت و چارپایان خود را نثار بت ها می کردند و یا مخصوص عدّه ای خاص (خدمه بت و متولّیان بت خانه ها) می دانستند و استفاده عموم مردم از آنها را حرام تلقّی می کردند و یا مثلاً می گفتند آنچه در شکم حیوانات ذبح شده است (جنین)، تنها از آنِ مردان است و بر زنان، حرام است19 و... .

ولی قرآن با ردّ این افکار خرافی و به رسمیت نشناختن آنها، استفاده از مواهب طبیعی را برای همه انسان ها اعم از زن و مرد و از هر گروه و طایفه ای که باشند،جایز شمرد: «همانا شما را در زمین، اقتدار بخشیدیم و در آن برای شما، از هر گونه روزی، مقدّر کردیم».20

6 . بیان مبدأ پیدایش و نحوه تکامل موجودات و نظم آنها

در برخی ایات قرآن، علاوه بر این که مبدأ خلقت و مراحل تکامل بعضی از پدیده های طبیعی مطرح شده است، توجّه انسان به هماهنگی بین پدیده های طبیعی سوق داده می شود و به بشر می آموزد که حواث طبیعی عالم را تصادفی فرض نکند و در پی کشف قوانین منظم آنها باشد: «خدایی که بادها را می فرستد و به وسیله آنها ابر را برمی انگیزاند، پس ابر را هر طور که بخواهد در آسمان می گستراند و آن را به صورت قطعه قطعه در می آورد، آن گاه می بینی که قطرات باران از لابه لای ابرها خارج می شود»21 و «تو در خلقت خدای رحمان، بی نظمی و نقصانی نخواهی یافت. پس بازنگر. ایا خللی در آن می بینی؟».22

7 . استفاده تمثیلی از طبیعت

بهره گیری از مَثَل در فرهنگ های مختلف، رواج دارد. قرآن نیز برای روشن نمودن برخی حقایق، از مَثَل هایی استفاده کرده است که در آنها از پدیده های طبیعی ـ که برای مردم، ملموس تر و قابل دسترس ترند ـ استفاده شده است. برای مثال، به چند نمونه از این تمثیلات اشاره می شود:

«اعمال کافران، همچون سرابی است در یک کویر که انسان تشنه، آن را آب می پندارد، امّا هنگامی که به سراغ آن می اید، چیزی نمی یابد».23

«اعمال آنان که به پروردگارشان کافر شدند، همچون خاکستری است در برابر تندباد در یک روز توفانی. آنها توانایی ندارند، کمترین حاصلی از آنچه انجام داده اند، برگیرند».24

«مَثَل کسانی که اموال خود را در راه خدا انفاق می کنند، مَثَل بذری است که هفت خوشه می رویانَد و در هر خوشه، یکصد دانه است و خداوند، آن را برای هر کس که بخواهد (شایستگی داشته باشد)، دو یا چند برابر می کند».25

یکی از نکات جالبی که در قرآن با آن روبه رو می شویم، این است که خداوند، حتّی برای دلداری دادن به پیامبران خود نیز از مظاهر طبیعی استفاده کرده است که ماجرای موسی(ع) و تجلّی خداوند بر کوه و متلاشی شدن آن، یکی از این نمونه هاست و در جایی دیگر نیز خداوند برای دلداری دادن پیامبر اسلام(ص)، از عناصر طبیعی بهره گرفته، می فرماید: «چون تو را دیدند، مسخره ات کردند که ایا این است آن پیامبری که خدا بر ما مبعوث کرده است؟... ایا گمان کرده ای که بیشترینشان می شنوند و می فهمند؟ اینان چون چارپایانی بیش نیستند؛ بلکه از چارپایان هم گمراه ترند. ندیده ای که پروردگار تو چگونه سایه را می کشد؟ در حالی که اگر می خواست، در یک جا ساکنش می گرداند. آن گاه، آفتاب را بر او دلیل گردانیدیم. سپس سایه را اندک اندک برگرفتیم. اوست که شب را پوشش شما کرد و خواب را آرامشتان و روز را زمان برخواستنتان. اوست که پیشاپیش رحمت خود، بادها را به مژده فرستاد و از آسمان، آبی پاک نازل کردیم تا سرزمین مرده را بِدان، زندگی بخشیم و چارپایان و مردم بسیاری را که آفریدیم، بدان سیراب کنیم و تا به تفکّر پردازند، باران را میانشان تقسیم کردیم؛ ولی بیشتر مردم، جز ناسپاسی نکردند. اگر می خواستیم، به هر آبادی بیم دهنده ای (پیامبری) می فرستادیم. از کافران، اطاعت مکن و به حکم خدا با آنها جهاد کن، جهادی بزرگ. اوست که دو دریا را به هم بیامیخت، یکی شیرین و گوارا و دیگری شورابی سخت گزنده و میان آن دو، مانعی و سدّی استوار قرار داد».26

نمونه هایی از پدیده های طبیعی در قرآن

آب و باران

قرآن از آب به عنوان نعمت، رزق، رحمت و برکت یاد می کند و همچون تورات، اصل و منشأ آب را آسمان می داند: «ما از آسمان آبی، نازل کردیم و بدان سیرابتان ساختیم».27

از دیدگاه قرآن، باران، آب پاکیزه و پربرکت و رزق الهی است. باران در قرآن، با این تعابیر توصیف شده است: طهور(پاکیزه)، مبارک (پربرکت)و... .28

باد

چهره ای که قرآن از باد نشان می دهد، صورتی بشیر و نذیر است: «اوست که پیشاپیش رحمت خود، بادها را به بشارت می فرستد».29

قرآن، همچنین به نقش بادها در باروری ابرها و تولید باران، اشاره کرده است.30

کوه ها و دریاها

قرآن از کوه ها با تعبیر اوتاد (میخ ها) و نیز رواسی (لنگرها) یاد کرده است؛ زیرا کوه ها تکیه گاه و نگه دارنده زمین اند و باعث سکون و آرامش آن می شوند: «برای ثبات شما در زمین، کوه های استوار قرار داد...».31

گیاهان

قرآن کریم، گیاهان را رزق و برکت الهی و نعمت خداوندی می داند. نام برخی از گیاهان، به صورت ویژه در قرآن آمده است. برای مثال، خداوند به انجیر و زیتون، سوگند یاد می کند و انگور و انار را از میوه های بهشتی معرفی می کند و نیز از موز و سدر نیز در بهشت، سخن به میان می آورد.32

حیوانات

در قرآن کریم، ایاتی هستند که در آنها از خلقت حیوانات، منافع و آثار و اسامی آنان صحبت شده است. هفت سوره از قرآن، به اسم حیوانات نام گذاری شده اند؛ بقره (گاو)، انعام (چارپایان)، نحل (زنبور عسل)، عادیات (اسب های دونده)، نمل (مورچه)، عنکبوت و فیل. همچنین در 52 سوره قرآن و حدود 150 ایه از قرآن، از حیوانات، یاد شده است.

در قرآن، بیشتر از همه، کلمه انعام (چارپایان) در قرآن آمده که خداوند، آنها را کمک الهی به انسان معرفی نموده است: «چهارپایان را برایتان آفرید. شما را از آنها نیرو و دیگر سودهاست و از گوشتشان می خورید و... قطعاً پروردگار شما رئوف و مهربان است».33

پی نوشت ها:

سیمای طبیعت در قرآن، ص6.

همان، ص7.

سوره ذاریات، ایه 20.

سوره یونس، ایه101.

سوره ذاریات، ایه 20.

سوره یونس، ایه 101.

سوره مائده، ایه 18.

سوره فصّلت، ایه 37.

فطر: به معنای ایجاد و ابداع چیزی.

سوره نحل، ایه12؛ سوره لقمان، ایه29؛ سوره اعراف، ایه54.

سوره تکویر، ایات یک به بعد.

رک: سوره حج، ایه5.

رک: سوره های ابراهیم، ایه32، بقره، ایه60، روم، ایه46، اعراف، ایه96، کهف، ایه7 و حج، ایه5.

الجواهر (تفسیر الطنطاوی)، الجوهری الطنطاوی (به نقل از: سیمای طبیعت در قرآن، ص39).

هزار و یک نکته، [علّامه] حسن حسن زاده آملی.

سوره جاثیه، ایه 4.

سوره نمل، ایه 63.

سوره نور، ایه 45.

سوره احقاف، ایه33.

سوره فصّلت، ایه 39.

سوره انعام، ایه138.

سوره اعراف، ایه10.

سوره روم، ایه48.

سوره ملک، ایه3.

سوره نور، ایه39.

سوره ابراهیم، ایه18.

سوره بقره، ایه 261.

سوره فرقان، ایه 43 ـ 54.

حجر، ایه 22.

سوره حِجر، ایه 22.

سوره اعراف، ایه 57.

سوره نحل، ایه 15.

سوره نحل، ایات 5-7.

منابع:

ترجمه تفسیر المیزان، [علّامه] سید محمّد حسین طباطبایی، مترجم: سید محمّد باقر موسوی همدانی، قم: جامعه مدرّسین، 1373.

سیمای طبیعت در قرآن، محمّد حسن رستمی، قم: بوستان کتاب، 1385.

زمین و آسمان در قرآن کریم و نهج البلاغه، سید علی اشرف حسنی، تهران: امیری، 1380.

دانش نامه میزان الحکمة، محمّد محمّدی ری شهری و دیگران، قم: دار الحدیث، 1384، ج3، (مَدخل «زمین»).

باد و باران در قرآن، مهدی بازرگان، تهران: رسا، 1373.

چند منبع مفید دیگر:

پرتوی از قرآن، [ایة الله] سید محمود طالقانی، تهران: شرکت سهامی انتشار، 1382.

قرآن و علوم طبیعت، مهدی گلشنی، تهران: مطهّر، 1375.

مقایسه ای میان تورات، انجیل، قرآن و علم، موریس بوکای، مترجم: ذبیح الله دبیر، تهران: دفتر نشر فرهنگ اسلامی، 1379.

اسلام و طبیعت (دانش نامه فقه اسلامی/ج138)، سید محمّد شیرازی، مترجم: سید حسین اسلامی، قم: یاس زهرا، 1386.

کلمات کلیدی
قرآن  |  خدا  |  زمین  |  آسمان  |  خداوند  |  طبیعت  |  کوه  |  باد  | 
لینک کوتاه :