مسلمانان قرن اوّل و دوم هجری, به گردآوری سخنان پیامبر بزرگوار اسلام و امامان معصوم(ع) همّت ورزیدند و این سخنان را به صورت مجموعه های کوچکی از یادداشت ها و گاهی به شکل جزوه, جمع آوری کردند. این نوشته ها در بین شیعیان در روزگار امامان(ع) و سالها پس از آن, به نام (اصل) شناخته می شدند. بعضی از دانشمندان شیعه برای جلوگیری از نابودی آنها و از ترس آن که در حوادث و اتّفاقهای روزه مرّه تباه شوند, آنها را در کتابهای بزرگتری گردآوردند و با تنظیم و ترتیب جدید, برای نسلهای آینده به امانت گذاشتند. امروزه ما بهره گیران از سخنان معصومان(ع) باید از تلاش این گروه از دانشوران, سپاسگزار باشیم و کتابهای به جا مانده آنان را ارج نهیم. یکی از این کتابها, کتاب مشهور و ارزشمند علاّمه مجلسی* به نام (بحارالأنوار) است که در چاپهای جدید, یکصد و ده جلد است.
جلدهای هفتاد و یک, هفتاد و دو و بخشی از هفتاد و سه (بحارالأنوار), درباره آداب زندگی است و نویسندٌه بزرگوار آن, هر آنچه از آیات قرآنی, کلام پیامبر(ص) و سخنان امامان درباره رفتار اجتماعی وجود دارد, در این دو کتاب گرد آورده است. بخش مهمّی از جلد هفتاد و یکم (بحار), درباره دوستی, آداب دوست گیری, حق و حقوق دوست و چگونگی نگهداری دوست است. در این بخش, گزارشها, گفته ها و سفارشهایی که درباره دوست و دوستی است, جمع آمده است.
علامه مجلسی, در آغاز این بخش, کلام امام صادق(ع) را نقل کرده است که در آن, چارچوب و مشخّصه های دوستی تعیین و یادآوری شده است که هر کس در دوستی از این چارچوب گام بیرون نهد, دوست کامل و واقعی نیست. نشانه و مشخّصه نخست آنکه ظاهر و باطن وی یکرنگ باشد. دو دیگر آنکه زیبایی و زشتی تو را زیبایی و زشتی خود بشمارد. سه دیگر آنکه ثروت و مقام تو موجب حسادتش نگردد. چهارم آنکه تو را از دستیابی به دارایی و امکانات خویش, بازندارد; و پنجم آنکه در گرفتاری ها تنهایت نگذارد.
مؤلّف, از آنجا که دوستی واقعی شرایط
خاصی دارد و نمی توان هر ارتباط عاطفی را دوستی نام نهاد, از امام صادق(ع) نقل می کند که: (در آغاز و با ارتباطهای اولیّه, اطمینان کامل پیدا نکن و اعتماد دوستانه به وجود نیاور; چون زمین خوردنهای ناشی از اعتماد, قابل جبران نیست) و به همین خاطر, آن حضرت, شیوه ای برای آزمایش دوست ارائه می کند که (اگر دوستت را سه بار به خشم آوردی و سخن بدی در حقّ تو نگفت, شایسته دوستی است).
از نظر امام صادق(ع), ارج و مقام دوستی, بسیار والاست و نمی توان آن را ساده انگاشت. دلیل این ارجمندی از نظر حضرت, آن است که (در روز واپسین, گرفتاران آتش خشم الهی, پیش از آنکه اقوام و نزدیکان خود را به یاری خوانند, دوستان صمیمی و یکدل خود را به کمک می خوانند).
علاّمه مجلسی برای تبیین مفهوم دوستی, گفتگوی حارث اعور با علی(ع) را نقل می کند. در این قصّه, حارث به علی(ع) می گوید: (من تو را دوست دارم) و علی(ع) در پاسخ می گوید: (اگر مرا دوست می داری, هیچ وقت نباید با من دشمنی کنی; نه تمسخرم کنی; نه در حقّم ستم ورزی; نه مرا دست بیندازی; نه تحقیرم نمایی و نه با من دعوا کنی!).
امام صادق(ع) شیوه ای خاص برای شناسایی و آزمایش دوست ارائه می دهد که همواره قابل اجراست و نتیجه آن, دقیق و قابل اطمینان است. وی می فرماید: (انسان, دوست خود را نمی شناسد, مگر آنکه او را به یکی از سه روش, آزمایش کند: وی را به خشم آورد و در انتظار عکس العمل وی باشد که آیا از جاده حق, پافراتر می نهد یا نه؟ و یا آنکه با درهم و دینار به آزمایش وی اقدام کند; یا اینکه در مسافرت, همراهش گردد).
علاّمه مجلسی در بخش دیگری از این کتاب, روشهای نگهداری دوست را با بهره گیری از احادیث, بیان می کند. از جمله این روشها بیان دوستی است. وی نقل می کند که روزی امام باقر و امام صادق(ع) با گروهی در مسجد نشسته بودند. کسی از کنار آنها رد شد. یکی از اهل مجلس گفت: (من این شخص را دوست دارم). امام باقر(ع) به وی
فرمود: (اگر دوستش داری, به او بگو و او را از دوستی و علاقه خود آگاه کن; چون موجب دوام دوستی و تقویت پیوندها می شود). علاّمه مجلسی برای تأکید این مطلب, چندین حدیث دیگر از این دست می آورد.
دسته بعدی از احادیث این کتاب, به ما می آموزد که چگونه دریابیم آیا در دل دیگران جای داریم یا نه. از این دسته است داستان کسی که پیش امام صادق(ع) آمد و گفت: (شخصی می گوید که مرا دوست دارد. من از کجا یقین کنم که او واقعا مرا دوست می دارد؟). امام صادق(ع) فرمود: (دل خود را بنگر. اگر تو او را دوست می داری, او نیز تو را دوست می دارد).
علاّمه مجلسی, دو بخش دیگر این کتاب را نیز به دوستی اختصاص داده است که در یکی از آن دو, گروهها و افرادی را که شایسته دوستی هستند, یاد می کند و در بخش دیگر, از کسانی سخن می گوید که روا نیست دست دوستی به آنان داد و آنها را رفیق راه زندگی ساخت.
از جمله احادیث بخش نخست, کلام پیامبر(ص) است که می فرماید: (خوشبخت ترین مردم کسی است که با بزرگواران رفت و آمد دارد). حدیث دیگر, کلام حضرت سلیمان(ع) است که می گفت: (درباره کسی چیزی نگویید, مگر پس از آنکه دوست وی را از نزدیک ببینید; چون انسانها از جهت قیافه, شبیه خویشان خود هستند و در رفتارهای اجتماعی, همانند دوستان و رفیقان خود).
از جمله روایتهایی بخش دوم, سخن امام صادق(ع) است که از دوستی با نادانان برحذر می دارد, و سفارش علی(ع) به فرزندش (امام حسن ـ ع ـ ) که او را از دوستی با نادانان, پرهیز می دهد; زیرا (دوست نادان, هنگامی که تصمیم به سود رسانی می گیرد, ضرر می رساند) و نیز فرزند خویش را از دوستی با بخیل منع می کند; چون (دوست بخیل, از چیزی که بسیار به آن نیازمندی, دریغ می دارد) و از دوستی با بدکاران نیز نهی می کند; زیرا (به چیزی بی ارزش, تو را می فروشد) و در نهایت, از دوستی با دروغگو منع می نماید; چرا که (دروغگو همچون سراب است; چیزهای دور را نزدیک می نمایاند و هر چیز در دسترس را دور نشان می دهد).
حدیث دیگری که مجلسی در این بخش آورده است, از قول امام سجّاد(ع) است در وصیّت به فرزندش (امام باقر ـ ع ـ). محتوای این حدیث , بسیار شبیه سفارشهای علی(ع) است (که یاد کردیم); با این فرق که در این سخن, گروه دیگری نیز از جمله گروههای ناشایست برای دوستی معرفی شده اند: افرادی که صله رحم نمی کنند و با نزدیکان خود, قطع رابطه کرده اند; زیرا (خداوند, این گونه افراد را نفرین کرده است).
* شیخ محمد باقر مجلسی (متوفّای 1111قمری), فرزند محمد تقی مجلسی, از دانشوران دوره صفوی است. وی با برخورداری از امکانات دولت صفوی و دانش و تیزهوشی فراوان, کمر همّت به گردآوری آثار شیعه بست و کتابهای فراوانی (به زبان فارسی و عربی) به دست وی و یا به سرپرستی وی, تدوین شد که (بحارالأنوار) یکی از آنهاست. دوراندیشی علاّمه مجلسی, از کار بزرگ وی در خصوص تدوین (بحارالأنوار) و قدرت علمی او, از شرح کتاب (کافی) شیخ کلینی به خوبی آشکار است.
جستجو در قاموس نور