مقدمه
ثروت (Wealth)، به کلیه مواد و اشیایی اطلاق می شود که حاجتهای بشر را رفع می نمایند. این ثروتها یا طبیعی هستند و مستقیم یا غیر مستقیم مورد استفاده واقع می شوند و یا تولید می گردند ؛ یعنی به دست بشر، تغییر شکل یافته، مورد استفاده قرار می گیرند.
در اقتصاد، مفهوم دیگری به نام «دارایی (Assets)» هم وجود دارد. دارایی به دو دسته «واقعی» و «غیر واقعی» تقسیم می شود.
داراییهای واقعی، عبارت اند از: ماشین آلات، زمینها و ساختمانهای تحت مالکیت شرکتها و همچنین شامل کالاهای مصرفی با دوام، مانند: ماشین لباسشویی، دستگاههای صوتی - تصویری و خانه های مسکونی که در مالکیت خانوارها قرار دارند. این داراییها دارای بازدهی اند و با یکدیگر تفاوت دارند. خانه های شخصی افراد در واقع، نوعی بازدهی برای صاحبان آنها هستند و در آنها زندگی می کنند و هیچ گونه اجاره ای نمی پردازند. همین طور، صاحبان دستگاههای صوتی - تصویری بدون پرداخت اجاره از آنها بهره می برند. داراییهایی از این دست را دارایی واقعی می نامند. در بعضی از کشورهای صنعتی، ارزش دارایی واقعی هر فرد، حدود سی هزار دلار است.
نوع دیگر دارایی «دارایی مالی» است که شامل پول، سهام، اوراق قرضه،(1)
و یا اوراق مشارکت می شود. مجموع داراییهای واقعی و مالی را «ثروت» می گویند.(2)
اگر ادعا کنیم برنامه ریزیِ اقتصاد غرب بر این استوار شده است که همواره از نظر کمیت بر دارایی افراد افزوده شود و ثروت اشخاص زیاد گردد، گزاف نگفته ایم. بازهم اگر ادعا کنیم که برنامه ریزی عاقلانه (rational) افراد بر این پایه است که استفاده بهینه از این ثروت نمایند بیراهه نرفته ایم.
در آن اقتصاد، یک اصل پذیرفته شده است که هر فرد می خواهد از راه حداکثر کردن سود، بر ثروت خویش بیفزاید. ثروت خوب و ثروت بد مفهومی ندارد. هر کاری که منجر به افزایش مجموع داراییها شود خوب است ؛ امّا در اسلام، مباحث به گونه ای دیگر مطرح است. کلمه ثروت در متون دینی ما بسیار کم دیده شده است و در آیات و روایات، به جای ثروت، واژه «مال» آمده است و به شخص ثروتمند، «غنی» گفته می شود که در مقابل آن، واژه «فقیر» قرار می گیرد.
در مورد ثروت در اسلام، سؤالاتی مطرح است که این نوشتار، در صدد پاسخ به بعضی از آنهاست.
1 . انگیزه کسب ثروت
اقتصاد دانان در تحلیل رفتارهای اقتصادی افراد، به کنکاش انگیزه ها پرداخته اند. از دیدگاه فیلسوفان اقتصادی غرب، مانند بنتام، هابز، ویلیام جونز و آدام اسمیت، هدف نهایی انسان، دستیابی به لذّت فردی است.(3)
امام علی(ع) این هدف نهایی از کسب ثروت و درآمد را نفی می کند و حاکمیت لذّت طلبی بر رفتار خود را به شدّت، انکار می نماید:
«من آفریده نشدم که خوردن خوراکیهای پاکیزه، مرا به خود مشغول دارد ؛ همچون حیوان پرواری که تمام همّتش علف است، و یا همچون حیوان رها شده ای که کارش چریدن و خوردن و پرکردن شکم است و از سرنوشتی که در انتظار اوست بی خبر است. آیا بیهوده یا مهمل و عبث آفریده شده ام؟(4)
هدف اصیل از نگاه اسلام، جلب رضایت خداوند است.
2 . ویژگیهای مثبت ثروت
از آغاز پیدایش آدم که روابط اجتماعی شکل گرفت و این روابط بر اساس نیازها تنظیم گردید، نیاز انسان به خوراک و پوشاک و سرپناهی که او را از سرما و گرما حفظ کند معنا پیدا کرد. تأمین این نیازهای فیزیولوژیک هم یا از طریق کالا و یا از طریق پول بوده است. در هر صورت، انسان باید چیزی می داشت تا به رفع این نیازها بپردازد. قبیله ها و طایفه ها یا به واسطه زور و قدرتی که داشتند شکل می گرفتند و یا به واسطه مال و ثروتی که اندوخته بودند. وگرنه فقیرانی که توان اداره خود را نداشتند به تدریج، در معرض زوال قرار می گرفتند و محوری که بر گرد آن جمع شوند وجود نداشت.
امروزه نیز که به تدریج، زندگی قبیله ای از بین رفته است شرکتها و کمپانیهای اقتصادی بر اساس میزان سرمایه شرکتها و قدرت مانور در بازارها طبقه بندی می شوند. گرچه امروزه برخلاف دوران قدیم، گروههای علمی و پژوهشی و پارکهای تحقیقاتی نیز از جایگاه ویژه ای برخوردارند.
نقطه مشترک قبیله ها و طایفه های قدیم و کمپانیها و شرکتهای جدید این است که اجزا و عناصر آنها باید افراد ثروتمند و متمکّن باشند، وگرنه هیچ گاه فقیری را به درون خود راه نداده اند.
از نظر اسلام نیز داشتن مال و ثروت، یک ارزش است و برکاتی در آن نهفته است. رسول خدا(ص) فرمود:
ثروت، عیوب انسان را می پوشاند و فقر، عیب او را آشکار می سازد.(5)
و در بیان دیگری فرمود:
با مال و ثروت، زندگی شیرین می شود(6)
و انسان، به آرامش می رسد.(7)
یکی از راویان زمان امام صادق(ع) مطلبی از قول پیامبر(ص) شنیده بود که باعث تعجب وی شده بود. لذا از جمیل بن دُرّاج (صحابی امام صادق) سؤال می کند که: شنیده ام پیامبر(ص) فرموده اگر «شریف» از قومی نزد شما آمد، او را احترام کنید. جمیل، این راوی را تصدیق کرد ؛ ولی معنای شریف را از امام صادق(ع) سؤال کرد. حضرت فرمودند: «شریف کسی است که صاحب مال و ثروت است».(8)
3 . از انباشت ثروت باید پرهیز کرد
در اقتصاد غرب، معمولاً مال و ثروت یا مصرف می شوند و یا به صورت پس انداز و سرمایه گذاری درمی آیند. البته سرمایه گذاری بالا یک «ارزش» است و معمولاً کشورهایی که ریسک پذیرند سرمایه خود را در معرض این خطر قرار می دهند ؛ ولی سعی می کنند در موارد و کشورهایی سرمایه گذاری کنند که
درجه ریسک پایین تری دارند. مثلاً در مقایسه اقتصاد امریکا و ژاپن، گفته می شود چون امریکا ریسک پذیرتر است، لذا پس انداز کمتر و سرمایه گذاری بیشتری دارد.
در اسلام نیز از انباشتن بیهوده ثروت، به شدّت نهی شده، در آیات و احادیث، تعبیرهای بسیار شدیدی علیه این پدیده زشت، وارد شده است:
روزی که آن گنجینه ها را در آتش دوزخ بگدازند و پیشانی و پهلو و پشت آنان را با آنها داغ کنند و گویند این است آنچه برای خود اندوختید. پس کیفر آنچه را می اندوختید ، بچشید.(9)
مفهوم مقابل کنز (اندوختن)، انفاق در راه خداست. این انفاق می تواند به صورت کمک به فقیران و درماندگان صورت گیرد. راه دیگر آن به جریان انداختن این سرمایه در امور تولیدی و ایجاد اشتغال است. راه اوّل (که کمک مستقیم به نیازمندان است)، فایده اجتماعی ندارد ؛ امّا به جریان انداختن سرمایه در راه تولید، هم فایده شخصی و هم فایده اجتماعی دارد. اشتغال، باعث بالا رفتن تولید می شود و تولید هم به طریق دیگری می تواند اشتغال را زیاد کند.
یک مثال ساده این مفهوم را روشن می کند. فرض کنید یک میلیارد واحد پولی را می توانیم بین نیازمندان تقسیم کنیم. بعد از تقسیم، این پولها به مصرف نهایی رسیده، تمام می شوند ؛ ولی اگر با این پول، کارخانه تولید قند تأسیس شود، عده ای مشغول به کار می شوند، تولید قندْ بالا می رود و نیاز جامعه و کارگران کارخانه تأمین می شود. از طرف دیگر، چون در اصطلاح، قند و چای، دو کالای مکمّل هستند و با هم مصرف می شوند، کارخانه چای سازی فعال می شود و خود به خود اشتغال و تولید هم در آنجا بالا می رود. لذا هر واحد این یک میلیارد، دارای «فایده نهایی اجتماعی»(10)
است.
پس به جای انباشت ثروت و به جای کمک مستقیم به فقیران، می توان با فعّال کردن چرخه تولید، نوعی از انفاق در راه خدا را جامه عمل پوشانید.
4 . ویژگیهای منفی ثروت
الف) ریشه بدیها
ریشه بسیاری از ناهنجاریهای اجتماعی و جرم و جنایت، مال و ثروت است. به طمع کسب ثروت، دزدی صورت می گیرد و به نیّت پنهان کردن ثروت، روابط خانوادگی و
خویشاوندی تیره و تار می گردد. در سطح کلان و ارتباط جوامع، علت پیدایش کشورهای شمال و جنوب، غارت ثروت کشورهای جنوب توسط کشورهای شمال است. کشورهای صنعتی غرب، همواره با اقتصادهای تک محصولی رابطه دارند و این محصولات را وارد کرده، کالاهای مصرفی را روانه کشورهای صاحب نفت، شکر، قهوه و... می کنند تا هم بر ثروت خود بیفزایند و هم کشورهای جنوب را نیازمند خویش نمایند. امروزه سرانه درآمد کشورهای صنعتی حدود سی برابر کشورهای جهان سوم است.(11)
آنچه این فرآیند ظالمانه را تشدید می کند، ایجاد ثروت و لذّت بیشتر است.
ب) طغیان و سرکشی
مادام که انسان در آرامش و راحتی زندگی می کند و مشکل خاصی ندارد، گمان می کند اگر مانعی پیش روی او قرار گیرد، با پول و ثروت، آن را از میان برداشته، به نهایت لذت، دسترستی خواهد یافت و او را وادار به طغیان خواهد کرد. لذا خداوندی که انسان را خلق کرده به زوایای وجودی او آگاهی کامل دارد و او را به گونه ای قرار داده که باید برای جلب روزی تلاش کند. تعدادی را هم آفریده که به ظاهر بی نیازند. این افراد، اولاً کسانی هستند که خدا بر احوال آنها آگاه است، ثانیاً رفتار آنها تفسیر عینی این آیه است که:
اگر خدا روزی را بر بندگانش فراخ گرداند، مسلماً در زمین سر به عصیان برمی دارند ؛ لیکن آنچه را بخواهد به اندازه ای که مصلحت است فرو می فرستد. به راستی که او به حال بندگانش آگاه بیناست.(12)
ج) فراموشی خدا
دنیا و آخرت، دو مفهوم متضاد و مقابل هم هستند. عده ای فقط لذتهای دنیا را می بینند و تمام تلاش و کوشش خویش را صرف در بهره بیشتر از آن به کار می برند ؛ عده ای هم با گوشه نشینی و کناره گیری از دنیا دل به سرای باقی، خوش کرده اند تا از لذّت جاودانه آن، کام خویش را شیرین کنند. از بررسی آیات و روایات، این نکته به دست می آید که باید از هر دو، کام گرفت و هیچ یک را فدای دیگری نکرد: «رَبَّنا آتِنا فی الدُنیا حَسَنةً و فی الآخِرَةِ حَسَنةً ؛(13)
پروردگارا! از خوبیهای جهان به ما ببخش، و نیز از خوبیهای آخرت».
و به تعبیر امام علی(ع):
برگزیده ترین شما کسی است که آخرتش را به سبب دنیایش رها نکند و دنیای خود را برای رسیدن به آخرت، ترک نگوید.(14)
نباید دل بستن به مال و ثروت، موجب فراموشی خدا شود. گویا طبیعت مال و ثروت، آن است که موجب این فراموشی می شوند. لذا قرآن هشدار می دهد:
ای کسانی که ایمان آورده اید، مبادا اموال و فرزندانتان شما را از یاد خدا غافل گردانند!؟ و هر کس چنین کند، آنان خود زیانکاران اند.(15)
خسارت نفس با خسارت مال، فرق دارد. گویا خسارت نفس، ترمیم نمی پذیرد. لذا در قرآن آمده است:
پس هرچه را غیر از او می خواهید، بپرستید. بگو: زیانکاران در حقیقت، کسانی هستند که به خود... ستم کرده اند.(16)
د) غُصّه های فراوان
درویش و غنی، بنده این خاک درند
آنان که غنی ترند محتاج ترند
گرچه مال و ثروت ویژگیهای مثبتی دارد، ولی این ویژگیها وقتی وجود دارند که این ثروت از راه حلال به دست آید و علاوه بر تأمین نیاز صاحب آن، در راه خدا خرج شود. اگر چنین نباشد، ممکن است چند صباحی رضایت صاحبش را حاصل کند، ولی همواره موجب نگرانی و دلْ مشغولی است. هم به فکر زیاد کردن آن است و هم به فکر حفاظت آن و هم حفاظت از خودش. کم اتفاق افتاده فقیری مورد سوء قصد قرار گیرد. ولی در تاریخ، موارد زیادی از تعرّض به مال و جان ثروتمندان، ثبت شده است.
پیامبر (ص) فرمود:
مال دنیا هرچه زیادتر و انبوه تر شود، بلای بیشتری بر صاحب آن وارد می شود.(17)
نتیجه
آنچه از آیات و روایات و نظریات اقتصادی فهمیده می شود، اینکه جمع کردن مال و ثروت و هر روز بر آن افزودن، مورد قبول هیچ کدام از دو نظریه اقتصاد اسلامی و اقتصاد غربی نیست ؛ بلکه باید از راه صحیح، درآمد کسب نمود، به اندازه کفاف، مصرف کرد، و مازاد آن را بعد از ادای حقوق آن، در مسیر سرمایه گذاری و یا کمک کردن به نیازمندان خرج نمود که البته راه اول در بسیاری از موارد و شرایط ، صحیح تر به نظر می رسد ؛ چون هم تولید را افزایش می دهد، هم بیکاری را کم می کند و هم انگیزه تولید کالاهای دیگر را فزونی می بخشد.
حسن ختام این نوشتار، سخن رسول خدا(ص) است که فرمود:
جمع کردن مال، پنج ویژگی دارد و جمع نکردن آن هم پنج ویژگی دیگر. امّا ویژگیهای جمع مال و ثروت:
1. به سختی جمع می شود ؛ 2 . اصلاح مال و ثروت و به آن مشغول بودن، انسان را از یاد خدا باز می دارد ؛ 3 . مورد دستبرد و سرقت واقع می شود ؛ 4 . ممکن است صاحب آن را بخیل بخوانند ؛ 5 . دلبستگی به آن، موجب دلْ کندن از صالحان و نیکان می شود.
امّا ویژگیهای دل نبستن به مال و ثروت:
1 . راحتی انسان ؛ 2 . فراغت داشتن برای ذکر خدا؛ 3 . ایمن بودن از سارق (و سرقت) ؛ 4 . برگزیدن اسم «کریم» برای خود ؛ 5 . همنشینی با صالحان و خوبان.(18)
1. در جمهوری اسلامی ایران، اوراق قرضه، اشکال شرعی دارد. لذا به جای آن، اوراق مشارکت وجود دارد.
2. نگاه کنید به: اقتصاد کلان، درنبوش و استانلی فیشر، ترجمه: تیزهوش تابان، ص 209.
3. نگاه کنید به: دانشنامه امام علی(ع)، سیره اقتصادی امام علی(ع)، سیدرضا حسینی، ص 266.
4. نهج البلاغه، نامه 46.
5. کنزالعمال، ح 28669.
6. همان، ح 6346.
7. الکافی، ج 5، ص 89 ، ح 2.
8. همان، ج 8، ص 220، ح 272.
9. سوره توبه، آیه 35 ؛ برای اطلاع بیشتر، ر.ک به: التنمیة الإقتصادیه، محمد محمدی ری شهری.
10. Social Marginal utility.
11. ر.ک به: مدارهای توسعه نیافتگی، حسین عظیمی، نشر نی.
12. سوره شوری، آیه 27.
13. سوره بقره، آیه 201 .
14. کنزالعمال، ج 3، ص 732.
15. سوره منافقون، آیه 9.
16. سوره زمر، آیه 15.
17. امالی صدوق، ص 443، ح 591.
18. صحیح مسلم، ج 4، ص 2274، ح 7.
جستجو در قاموس نور