×

پروین اعتصامی

پروین زیر نظر پدر و در فضای علمی و ادبی تربیت شده و به بلوغ فکری و فرهنگی است، پروین در گزیدن این شیوه، استقلال اندیشه خود را نشان داد و چون چگونگی برداشت دیوان پروین از جهت کمیّتدیوان پروین، 5606 بیت در قالب 209 قصیده و قطعه و غزل و مثنوی و پنج قطعه کوتاه دو سه آمده، دیوان پروین مشتمل بر همه اشعار او نیست. پروین، گران مایه و بزرگ است و در آن از لغت ها و اصطلاح های فراموش شده و یا از بعضی چنان که در شعرهای او نیز تجلی یافته و به اشعار ایشان رنگ سیاسی، اجتماعی داده است. روحیه هم نوع دوستی ایشان، درباره وضعیت دردمندان جامعه سبب شده بود که در اشعار خود شعر پروین از دیدگاه شهریارمرحوم سید محمدحسین شهریار، شاعر شیرین سخن معاصر، در شعری کوتاه، شخصیت و شعر پروین را چنین بزرگ شمرده است: بلند آسمانی است دیوان پروین رنگ سیاسی شعر پروین به اندازه ای محسوس است که بعضی آزادمنشی پروین وقتی قابل درک است که به یاد آوریم این اشعار در چه محیطی سروده شده و هم چنین مضمون های کهنه شعر کلاسیک ایران که شاعران سنّتی چه این نسبت درباره پروین، هیچ گاه درست نبوده است. دیدگاه ملک الشعرای بهار درباره اشعار پروینملک الشعرای بهار، در مقدمه دیوان پروین می گوید: «در ایران که مرکز سخن و فرهنگ است اگر اختر چرخ ادب پروین است جالب توجه، رنگ زنانه صُوَرِ عواطف در شعر پروین است. پروین سخن وری زبر دست است و چنان

چکیده ماشینی


تعداد بازدید : 14516     تاریخ درج : 1390/08/08

112

تولّد

پروین اعتصامی، از مشهورترین زنان شاعر ایران، در 25 اسفند 1285 در تبریز به دنیا آمد. پدرش یوسف اعتصامی، لقبش اعتصام الملک بود و از ادیبان و نویسندگان و مترجمان بنام عصر خود بود. مادرش که اختر نام داشت، دختر عبدالحسین «مُقدّم العِداله» واپسین شاعران دوره قاجار بوده است.

شکوفایی اندیشه ه

پروین اعتصامی، در کودکی همراه با پدر به تهران آمد و در این شهر ساکن شد. خانه پدر پروین، به جهت شخصیّت ادبی و علمی اعتصام الملک، رفت و آمدگاه و محفل دوستانه اشخاصی هم چون حاج سید نصراللّه تقوی، دهخدا و بهار بود. اعتصام الملک به زبان های عربی و فرانسه آشنا بود و به کتاب ها، و مجله هایی که در آن زمان، از قاهره، دمشق، قفقاز، بغداد و اروپا به ایران رسید، دسترسی داشت. پروین زیر نظر پدر و در فضای علمی و ادبی تربیت شده و به بلوغ فکری و فرهنگی دست یافت و با افکار نخبه گان ادب عصر خود آشنا شد. کتابخانه غنی و پرمحتوای پدر وی که مجموعه ای را از علوم قدیم و معارف جدید در برداشت، اندیشه والای پروین را شکوفا می کرد.

تحصیلات

پروین، مقدمات عربی و فارسی را نزد پدر آموخت و تحصیلات کلاسیک خود را در مدرسه دخترانه آمریکایی تهران گذراند. در تیر ماه 1303 در جشن فراغت از تحصیل، خطابه ای را با عنوان «زن و تاریخ» ـ در روزگار ظلمانی و آشفته ای که تمدن دروغین و فریبنده غرب به اسم تجددطلبی در کشور جلوه گری می نمود ـ با اشعار نقضی که فطرت پاک و تربیت اسلامی و اندیشه عرفانی وی را نشان می داد و بدین مناسبت سروده بود، برای حاضران ایراد کرد وی پس از فراغت از تحصیل، مدتی در همان مدرسه به تدریس مشغول شد و در نخستین روزهای سال 1315 شمسی، کارمند کتابخانه دانش سرای عالی شد.

ازدواج

پروین در سال 1313، با پسر عموی پدرش که افسر شهربانی بود، ازدواج کرد. شوهرش او را چهار ماه پس از عقد ازدواج به کرمانشاه که محل خدمت وی بود ـ برد، اما پروین پس از دو ماه و نیم اقامت در خانه همسر به منزل پدر بازگشت و در مرداد ماه 1314 از او جدا شد. به گفته ابوالفتوح اعتصامی، برادر پروین که منبع اصلی اطلاعات درباره زندگی خصوصی پروین است، این ازدواج متناسب نبود و اخلاق نظامی همسر پروین، شایسته روح لطیف و آزاد او نبود. علاوه بر این، پروین از فضای منزه خانه پدری ناگهان به خانه ای وارد شد که یک دم از مشروب و دود و دم تریاک خالی نبود.

نگرشی کلی به اشعار پروین

بیشتر اشعار پروین اعتصامی، در قالب قصیده، قطعه، مثنوی و مسمّط است. در این میان، آنچه از نوع حکایت، تمثیل و به خصوص مناظره سروده، درخشندگی بارزی دارد و بیشتر تمثیل های پروین، مناظره گونه است. این شیوه، برای در افکندن معناهای تازه در ادب فارسی، پیشینه ای دیرینه دارد و در برخی از آثار شاعران کهن ادب فارسی؛ چون عنصری اسدی طوسی، مُعزی، انوری و... نیز دیده می شود. در عین حال که مناظره و سؤال و جواب در ادب فارسی پرسابقه است، پروین در گزیدن این شیوه، استقلال اندیشه خود را نشان داد و چون چگونگی برداشت معناها و شیوه بیان آن ها و نگارگری ها و شرح و تحلیل های او، با پیشینیان به کلّی دیگر گونه است، شعر او ویژگی و اصالتی جدا از دیگران دارد.

دیوان پروین از جهت کمیّت

دیوان پروین، 5606 بیت در قالب 209 قصیده و قطعه و غزل و مثنوی و پنج قطعه کوتاه دو سه بیتی و یازده تک بیتی است و در آن جز چند غزل دیده نمی شود؛ البته چنان که در لغت نامه دهخدا آمده، دیوان پروین مشتمل بر همه اشعار او نیست. وی چند سال پیش از مرگ خود، یک قسمت از اشعارش را که مطلوب طبعش نبوده سوزانده است.

ویژگی های شعرهای پروین

شعرهای پروین، «تعلیمی» و اخلاقی است؛ نه غنایی و تغزلی. در تقسیم بندی شعر به نو و کهن، پروین را باید در میان کهن سرایان گنجاند. ملک الشعرای بهار سبک شعری پروین را مستقل و چیده شده از دو سبک خراسانی در قصاید و عراقی در قطعات و مناظرات می داند. واژگان شعر پروین، گران مایه و بزرگ است و در آن از لغت ها و اصطلاح های فراموش شده و یا از بعضی لغت های فرنگی که بر اثر دگرگونی های اجتماعی و پیشرفت و نوآوری دوران، رسم بوده، خبری نیست. در دیوان او بیش از هفتاد مناظره آمده است که این مناظره ها نه فقط میان آدمیان و جانوران و گیاهان، بلکه میان نوع های اشیاء؛ مانند سوزن و نخ نیز پیش می افتد. ملک الشعرای بهار وی را زنده کننده مناظره در شعر فارسی دانسته و شعر پروین را با وجود استواری و متانت در لفظ معنا، روان و آسان فهم می داند.

اشعار پروین، همگانی کردن اخلاق شایسته

شعر پروین، از جهت فکر و معنا بسیار متین است، گویا اندیش وری توانا، ثمره تفکّرات خود را درباره انسان و جنبه های گوناگون زندگی و نکته های اخلاقی و اجتماعی، به قلم آورده است. به تعبیر پدر سخن شناس وی، شعر پروین، شعر اوقات و احوال و اشخاص نیست، شعر تربیت و تهذیب و همگانی کردن اخلاق است، ترانه روح فزای مهر و عاطفت و فضیلت و نغمه جذّاب سعی و عمل و همّت و اقدام است.

اشعار پروین جلوه ای از حقیقت های الهی

آنچه شعر پروین را برگزیده کرده، مضمون ها و معناها، در اشعار اوست. دیوان پروین، سرشار از حقیقت های الهی و معنوی و مفهوم های عالی انسانی و پند و اندرز است. رنگ ملایمی که از تابش نور عرفان و فلسفه به مفهوم های مورد نظر شاعر افتاده، چنان نیست که چشم خوانندگان را بیازارد، اما در عوض به شعر او جلا بخشیده است. روح عاطفی پروین و احساسات زنانه و مادرانه او که گاه در قطعه ها و مناظره ها تجلی یافته، با روح عرفانی و اخلاقی او که در قصیده ها تابیده، آمیخته ای دل پذیر را به وجود آورده است.

ظلم ستیزی و پشتیبانی از مظلومان

آشکارترین ویژگی پروین، روحیه ظلم ستیزی و پشتیبانی از محرومان و یتیمان جامعه است، چنان که در شعرهای او نیز تجلی یافته و به اشعار ایشان رنگ سیاسی، اجتماعی داده است. روحیه هم نوع دوستی ایشان، درباره وضعیت دردمندان جامعه سبب شده بود که در اشعار خود کوبنده ترین انتقادها را از شاهان و حکومت وقت بیان کند. تعداد اشعاری که در آن ها به زشت نمایی ظلم و ستم ثروت مندان و قدرت مندان جامعه پرداخته، آن قدر بسیار است که سبب حیرت می شود؛ «اشک یتیم»، «ای رنجبر» و «تیره بخت» از این شعرها هستند.

شعر پروین از دیدگاه شهریار

مرحوم سید محمدحسین شهریار، شاعر شیرین سخن معاصر، در شعری کوتاه، شخصیت و شعر پروین را چنین بزرگ شمرده است:

سپهر سخن راست پروین ستاره جهانی سوی این ستاره نظاره
عروسی است در حجله طبع پروین که از ماه و پروین کند طوق و پاره
بلند آسمانی است دیوان پروین بلند اخترانش برون از شماره

شعر سیاست و اخلاق

پروین در اشعاری؛ هم چون «ای رنجبر» زحمت کشان را به انقلاب در برابر ظالمان فرا می خواند، در شعر «تیره بخت» فقر را بیان می کند و در شعر «شکایت پیر زن» مشروعیت سیاسی دولت را نپذیرفتنی نمایانده است. رنگ سیاسی شعر پروین به اندازه ای محسوس است که بعضی از منتقدان، شعر او را شعر «سیاست و اخلاق» نامیده و گفته اند که «سلاست کلام شاعرانه و صلابت پیام سیاسی و مهابت خلل ناپذیر اخلاق» در شعر او جمع شده است. شجاعت و آزادمنشی پروین وقتی قابل درک است که به یاد آوریم این اشعار در چه محیطی سروده شده و حکومت ارعاب و خفقان و فشار و استبداد رضاشاه با شاعران آزادی خواه چه رفتاری داشته است.»

تهمت شاعری

پروین، هم عصر زمانه خود نیست. ذهن و زبان او با ذهن و زبان شاعران و نویسندگان معاصرش فرق و فاصله بسیار دارد؛ در شعر او از مفهوم هایی؛ مانند وطن و آزادی و تجدد و استقلال و استعمار که درون مایه دیوان شاعران معاصرش هم چون ادیب الممالک فراهانی و بهار و دهخدا و عارف است، خبری نیست. هم چنین مضمون های کهنه شعر کلاسیک ایران که شاعران سنّتی زمان پروین به عبث تکرار می کردند، در شعر او حضور ندارد. همین خصوصیت ها حیرت بسیاری را برانگیخته است تا بدانجا که او و شعر او را «معمّا» دانسته اند. بعضی نیز تا بدانجا پیش رفته اند که اشعار او را از خود او نمی دانند و آن ها را به شاعرانی مانند دهخدا نسبت می دهند؛ اگر چه این نسبت درباره پروین، هیچ گاه درست نبوده است.

دیدگاه ملک الشعرای بهار درباره اشعار پروین

ملک الشعرای بهار، در مقدمه دیوان پروین می گوید: «در ایران که مرکز سخن و فرهنگ است اگر شاعرانی از جنس مرد پیدا شده اند که مایه حیرتند، جای تعجّب نیست، اما تاکنون شاعری از جنس زن که دارای این استعداد باشد و با این توانایی، اشعاری چنین نغز و نیکو بسراید از نوادر محسوب می شود و جای بسی تعجب و شایسته هزاران تحسین و تجلیل است.»

اشعار پروین در کلام ادیبان

علامه محمّد قزوینی، پروین را ملکه زنان شاعر خوانده که چنین اشعار دارای فصاحت و سلاست و متانت او، با بهترین قصیده های استادان بویژه ناصر خسرو برابری می کند. ایشان او را خانم جوانی از خانم های ایران می خواند که با اوضاع و کیفیات آن روزگار و به ساختن اشعاری بدین پایه از استحکام الفاظ و صحت و فصاحت آشناست. بزرگانی چون چاوش اکبری، سعید نفیسی، غلامحسین یوسفی، زرین کوب و اسلامی ندوشن نیز او را شاعری ارجمند و بلند مرتبه دانسته اند.

ویژگی های اخلاقی پروین

از گزارش های کسانی که پروین را از نزدیک دیده اند و یا با او پیشینه دوستی و آشنایی داشته اند، چنین بر می آید که وی زنی با وقار، متین، کم سخن، صاحب عزت نفس و مناعت طبع بوده و صداقت، صراحت، تواضع، پاکی طینت و عقیده، خوش رفتاری و پاک دامن بوده که همواره از حضور در محفل ها و گردهمایی ها سرباز می زده است. دیوان اشعار وی نیز از حادثه ها و رخدادهای شخصی و اجتماعی تقریبا خالی است و در آن غیر از قطعه ای که در «تعزیت پدر»، و شعری که برای سنگ مزار خود سروده و نیز شعر «نهال آرزو» که برای جشن فارغ التحصیلی کلاس خود گفته است و یکی دو شعر دیگر، شعر شخصی وجود ندارد.

فوت پروین

پروین در سوم فروردین ماه 1320، در آستانه سی و پنج سالگی، بیمار شد و در پانزدهم همان ماه، شاید به جهت مرض حصبه، درگذشت و در صحن حضرت معصومه ـ [ علیهماالسلام ] ـ در قم و در مقبره خانوادگی اش، در کنار پدر به خاک سپرده شد. بر سنگ مزار او شعری است که خود سروده است:

این که خاک سهیش بالین است اختر چرخ ادب پروین است
گرچه جُز تلخی از ایّام ندید هر چه خواهی سخنش شیرین است
صاحب آن همه گفتار امروز سائل فاتحه و یاسین است

گل پنهان

پروین اعتصامی، در محیط اجتماعی زمان رضا خان بزرگ شده بود و در آن زمان نیز دنیای فریبنده غرب به اسم تجددطلبی، در کشور تکاپو می نمود و زنان جامعه را به اسم آزادی فریب می داد و آنان را به سوی بی عفّتی و فحشا و منکر سوق می داد. با چنین وضعیّت آشفته ای، او جذب تمدّن دروغین غرب نشد. و اشعار فراوانی نیز در مذمت فرهنگ غرب و حکومت دست نشانده رضا خان سرود. در شعر «گل پنهان» به عفت و تقوا توصیه کرده است:

نهفت چهره، گلی زیر برگ و بلبل گفت مپوش روی، ما به روی تو شادمان شده ایم
مسوز ز آتش هجران مزار دستان را بکوی عشق تو عمری است داستان شده ایم
جواب داد کازین گوشه گیری و پرهیز عجب مدار که از چشم بد، نهان شده ایم
ز دستبُرد حوادث وجود ایمن نیست نشسته ایم و بر این گنج پاسبان شده ایم

عاطفه، مهم ترین عامل تأثیر گذاری

شاید بتوان گفت که مهم ترین عامل تأثیر گذاری شعر پروین، عاطفه آن است. تأثیر عاطفه در این شعرها به اندازه ای است که گاه مستقیم گویی های شاعر را نیز برمی انگیزد. در این میان، نکته جالب توجه، رنگ زنانه صُوَرِ عواطف در شعر پروین است. شخصیت های «پیرزن»، «یتیم» «مادر»، و «فرزند» بیش از دیگر شخصیّت ها در تمثیل های پروین حضور دارند. غلبه عاطفه (و به خصوص عاطفه زنانه) در بیشتر شعرهای موفق دیوان پروین به چشم می خورد، حتی اگر موضوع شعر ربط مستقیمی به مهر و عاطفه مادر و فرزندی نداشته باشد.

پروین، سخن وری چیره دست

بی تردید، مهم ترین برتری شعر پروین، زبان سلیس، روان و فصیح آن است. شعر پروین گران بها

بوده و از چیرگی او بر زبان فارسی حکایت می کند. پروین سخن وری زبر دست است و چنان زبان رامِ او بوده که گاه به کلام سخن وران نام دار شعر کهن فارسی پهلو می زند.

کلمات کلیدی
اخلاق  |  شعر  |  زن  |  فارس  |  پروین اعتصامی  |  شعر پروین  |  دیوان پروین  |  ملک‌الشعرای بهار سبک شعری پروین  | 
لینک کوتاه :  
نویسنده : دانشجو تاریخ : 1390/07/23

متن شما در باره پروین خیلی به دردم خورد . ممنون