نمای نزدیک;آشنایی با زندگی، خدمات و آثار ارزنده دکتر طاهره صفارزاده

دکتر طاهره صفّارزاده، شاعر، نویسنده، نظریه پرداز، محقق، مترجم و استاد دانشگاه، در روز 27 آبان 1315 در خانواده ای متوسط با پیشینه ای از مردان و زنانی تلاشگر، مردم گرا و ستم ستیز، در سیرجان به دنیا آمد. پدر و مادرش را در پنج سالگی از دست داد و مادربزرگش که چشم پزشک و شاعر بود و در کرمان می زیست، سرپرستی او را بر عهده گرفت. خواهر بزرگ ترش نیز به اشاره مادربزرگ، برای رسیدگی به طاهره ترک تحصیل کرد. او همواره طاهره را فرزند اول خود می دانست. طاهره در شش سالگی تجوید، قرائت و حفظ قرآن را در مکتب محل آموخت. تحصیلات ابتدایی و متوسطه را نیز در کرمان گذراند.

وی نخستین شعرش را به نام «بینوا و زمستان» در سیزده سالگی سرود که در روزنامه دیواری مدرسه ثبت شد. اولین جایزه همان شعر را که یک جلد دیوان جامی بود، به پیشنهاد استاد باستانی پاریزی (دبیر دبیرستان بهمنیار) از رئیس آموزش و پرورش استان دریافت کرد. در نزد مردم ایران، طاهره صفارزاده با شعر «کودک قرن» شهرت یافت. این شعر که در نخستین کتاب شعر او چاپ شد، توصیفی از وضعیت فرزند یک مادر اشرافی و ترسیمی از انحطاط فرهنگ غرب گرایانه بود.

سال ششم دبیرستان را با رتبه نخست به پایان رساند و در امتحان ورودی دانشگاه، در رشته های حقوق، زبان و ادبیات فارسی و زبان و ادبیات انگلیسی قبول شد. چون در انتخاب تردید داشت، خانواده اش استخاره کردند و سرانجام در رشته زبان و ادبیات انگلیسی از دانشگاه شیراز لیسانس گرفت. در این دوران بود که متوجه شد، واحدهای این رشته برای دانشجویان ایرانی کاربردی نیست.

وی پس از سه سال زندگی با همسری معتاد، از وی جدا شد و به همراه فرزندش به تهران مهاجرت کرد. مدتی با کار در یک شرکت بیمه، تدریس زبان انگلیسی و نوشتن داستان برای مطبوعات، زندگی اش را تأمین کرد. هم زمان با بر عهده گرفتن مسئولیت صفحه شعر یکی از مجله ها، به عنوان مترجم متون فنی در شرکت نفت استخدام شد، ولی در پی یک سخنرانی در اردوی تابستانی فرزندان کارگران شرکت نفت، علیه تبعیض موجود و عوامل ستمی که مایه فقر و محرومیت کارگران و فرزندان آنها بود، مجبور شد کار خود را رها کند.

شاعری جهانی

طاهره صفّارزاده مدتی پس از درگذشت فرزندش، برای ادامه تحصیل به انگلستان و سپس به امریکا رفت. در دانشگاه آیووا، هم در گروه نویسندگان بین المللی پذیرفته شد و هم درجه MFA را دریافت کرد.MFA (مخفف Master of Fine Arts به معنی استاد هنرهای زیبا) درجه ای مستقل از PhD است و به نویسندگان و هنرمندانی داده می شود که در یک رشته هنری یا ادبی، مدرک لیسانس دارند و داوطلب تدریس در دانشگاه هستند. آنها پیش از ورود به این دوره تحصیلی، باید از عهده امتحانی جامع برآیند که حتی برای دانشجویان امریکایی دشوار است. در این دوره، شاعران و نویسندگان به جای یادگیری محفوظات، به آموختن نظری و عملی نقد ادبی و اجرای پروژه های ادبی و هنری متنوع شامل مطالعات گسترده درباره آثار نویسندگان و شاعران و هنرمندان می پردازند. آنها باید یک رشته دیگر را هم به عنوان هنر دوم برگزینند. این دوره یک سال بیش از فوق لیسانس است و صاحب این مدرک برای تدریس نظری و عملی در دانشگاه های امریکا، با پایه دکتری استخدام می شود. طاهره صفّارزاده، ضمن گذراندن واحدهای درسی دیگر، برای درس های اصلی «شعر امروز جهان»، موضوع های «نقد ادبی»، «نقد علمی ترجمه» و «سینمای مستند» را انتخاب کرد. سینما را نیز به عنوان هنر دوم برگزید و دو فیلم کوتاه ساخت.

در این دوران، وی در پی دست یافتن به زبان خاص شعری و در نتیجه مطالعاتی پیوسته، موفق شد تعریف ها و نظریه های جدیدی در زمینه هنر به ویژه شعر ارائه دهد. نخستین نمونه این نوع شعرهایش او را به شهرت، اعتبار و احترامی چشمگیر در میان شاعران و نویسندگان کشورهای مختلف جهان رساند و ارتباط های ادبی متقابلی میان او و شاعران و هنرمندان دیگر کشورها پدید آورد. کتاب The Red Umbrella (چتر سرخ) نام مجموعه ای کوچک از شعرهای انگلیسی طاهره صفّارزاده است که دانشگاه آیووا آن را در سال 1968 میلادی چاپ کرده و بسیاری از شعرهای این کتاب، به زبان های گوناگون شرقی و غربی ترجمه شده است. هم اینک شعرهای انگلیسی وی در برخی کشورها به عنوان واحدهای درسی تدریس می شوند. اصل شعرهای انگلیسی یا ترجمه شعرهای فارسی او به زبان های گوناگون، برخی موسیقی دانان را به آفرینش آهنگ هایی براساس آنها برانگیخته است. از جمله یوآخیم ف. و. اشنایدر،[1] موسیقی دان آلمانی، بر روی ترجمه آلمانی که خانم آن ماری شیمل، خاورشناس و پژوهشگر معروف فرهنگ اسلامی، از چند شعر طاهره صفّارزاده انجام داده، موسیقی نهاده و دیوید فدرولف،[2] موسیقی دان امریکایی، برای چند شعر از کتاب The Red Umbrella موسیقی ساخته است.

علمی سازی ترجمه

در بازگشت به کشور، به سبب روشنگری های سیاسی صفازاده در ایران و خارج، مشکلاتی برای استخدامش وجود داشت، ولی چون در کارنامه اش از 48 واحد درسی، هشت واحد ترجمه ثبت شده بود و گروه های زبان از کمبود استاد ترجمه برای رشته های زبان خارجی گله مند بودند، در سال 1349 مقامات آن زمان با استخدام او در دانشگاه ملی (شهید بهشتی) موافقت کردند.

دکتر طاهره صفّارزاده، پایه گذار آموزش ترجمه به عنوان یک علم و برگزارکننده نخستین کارگاه «نقد علمی ترجمه» در دانشگاه های ایران است. اگرچه سابقه برگردان آثار ادبی و مذهبی به دویست سال پیش از میلاد مسیح می رسد، تا اوایل سال های 1960 میلادی، ترجمه، حرفه ای ذوقی و غیر دانشگاهی به شمار می رفت و تدریس آن به برنامه های آموزشی دانشگاه های مغرب زمین راه نیافته بود. دانشگاه آیووا به درخواست شاعران و نویسندگان «کارگاه نویسندگی»، اولین مرکزی بود که این درس را در برنامه آموزشی رشته های زبان و ادبیات گنجاند.

صفّارزاده حدود سه سال بعد در کنار نویسندگان دانشجو، از این آموزش جدید، بهره مند شد. استاد انگلیسی زبان، در کلاس، به سبب تنوع زبان های خارجی شرکت کنندگان، متون ترجمه شده را تنها در سطح درستی و بلاغت زبان انگلیسی و بدون مقایسه با متن اصلی بررسی می کرد. صفّارزاده با هدف علمی سازی و سامان بخشی ترجمه در ایران، با موافقت استادش، به جای شرکت در کلاس، به منظور تدوین روشی جامع و کاربردی، به کتابخانه ها و کتاب فروشی ها می رفت و با مطالعه، یادداشت برداری و گردآوری نوشته ها، سخنرانی ها و عقاید صاحب نظران درباره روش ترجمه، سرانجام متد مورد نظر را یافت. براین اساس، از ابتدای تدریس خود در ایران، روشی بر پایه شناخت و تطابق مفهومی، دستوری و ساختاری دو زبان مبدأ و مقصد پدید آورد. این شیوه پیشنهادی، در درسی که سابقه تدریس قانونمند نداشت، الگوی بسیاری از همکاران وی قرار گرفت. پس از پیروزی انقلاب اسلامی، تعیین کتاب ایشان به نام اصول و مبانی ترجمه، به عنوان کتاب درسی، در شناخت نظریه ها و نقد علمی ترجمه، به ویژه برای دانشجویان این رشته مفید افتاد. این کتاب در کارگاه های ترجمه استفاده شد و نقشی مؤثر در ترجمه ایران داشت. چند سال بعد، کتابی در این علم در انگلستان منتشر شد.

شعر طنین، طنین شعر

طاهره صفّارزاده در زمینه شعر و شاعری هم در سایه مطالعات و تحقیقات ادبی در زمینه شعر امروز، به معرفی زبان و سبک جدیدی از شعر توفیق یافت که عنوان «شعر طنین» بر آن نهاد؛ زمزمه ای روشن فکرانه که بی دغدغه وزن، با استعاره ای روشن، حرکتی در ذهن خواننده آغاز کند. این قبیل شعرهای صفّارزاده، با توجه به درون مایه های خود، از گونه شعر مقاومت دینی و طنز سیاسی به شمار می آمد و حکومت پسند نبود. ازاین رو، شعر طنین در آغاز بسیار بحث انگیز شد. سرانجام در سال 1355 به جرم سرودن شعر مقاومت دینی و امضا نکردن برگه عضویت اجباری در حزب رستاخیز، از دانشگاه اخراج شد.

صفّارزاده، در ایام خانه نشینی و با مشاهده پاره ای خیانت های سیاسی و اجتماعی، با توجه به گرایش های مذهبی درونی اش، بیش ازپیش متوجه حمایت خداوند گردید و تحولی شدید در وی ایجاد شد، به گونه ای که در این دوران، تمام وقت خود را صرف خواندن تفسیرها و مطالعات قرآنی کرد. کتاب سَفَر پنجم او که دربرگیرنده اشعار مقاومت با مضمون دینی است، در سال 1356 تنها در دو ماه، به سه چاپ با شمارگان سی هزار نسخه ای رسید.

زیربنای حوزه هنری و مسئولیت های تازه

طاهره صفّارزاده با آگاهی از خلأ فرهنگی نهضت اسلامی، در آغاز نهضت به کمک نویسندگان سرشناس و متعهد مسلمان، مرکزی به نام «کانون فرهنگی نهضت اسلامی» بنا کرد. در مدت مسئولیت او پیش از پیروزی انقلاب اسلامی، حدود سیصد هنرجو در رشته های سینما، عکاسی، تئاتر، نقاشی، گرافیک، شعر و داستان، به همت استادانی که توقع حق التدریس نداشتند، در آن مرکز آموزش دیدند که اندکی بعد از چهره ها و مسئولان فرهنگی و هنری انقلاب اسلامی شدند. کانون فرهنگی نهضت اسلامی پس از آنکه صفّارزاده آن را به جوان ها واگذار کرد، به «حوزه اندیشه و هنر اسلامی» و بعدها به «حوزه هنری سازمان تبلیغات اسلامی» تغییر نام داد.

صفّارزاده در سال 1358 با دکتر عبدالوهاب نورانی وصال، ادیب، شاعر، نویسنده و استاد دانشگاه ازدواج کرد و این زندگی مشترک تا زمان درگذشت آن استاد (دی ماه 1373) ادامه داشت.

وی پس از پیروزی انقلاب اسلامی، از سوی همکاران خود در دانشگاه شهید بهشتی، به ریاست دانشگاه و نیز ریاست دانشکده ادبیات انتخاب شد. او هم زمان با سرپرستی دانشکده ادبیات، طرح بازآموزی دبیران را اجرا کرد که از طرح های ضروری برای برطرف ساختن ضعف های آموزش های پیش از دانشگاه بود.

طرح زبان تخصصی دانشگاه ها

در سال 1359 برخی گروه ها با تدریس زبان های خارجی در ایران مخالفت کردند. بااین حال، پس از انتشار مقاله های انتقادی دکتر صفّارزاده درباره ضرورت آموزش زبان های خارجی در رشته های علمی، ستاد انقلاب فرهنگی، وی را برای برنامه ریزی زبان های خارجی دعوت کرد. او در این مقام، با همکاری استادان باتجربه، تغییرات مفیدی در برنامه ها پدید آورد و پیرو طرحی که به ستاد انقلاب فرهنگی تقدیم کرده و به تصویب رسیده بود، برای نخستین بار در تمام رشته های علمی دانشگاه ها، کتاب های زبان تخصصی به زبان های انگلیسی، فرانسه، آلمانی و روسی در سطوح مختلف تألیف شد. این اقدام ارزشمند، در آموزش علوم و فنون، پژوهش های علمی و ارتباط متقابل با جهان خارج در جهت استقلال علمی و فرهنگی در سال های بعد از انقلاب، بسیار مؤثر بود.

وی حدود هفده سال بدون چشمداشت مادی، سرپرست اجرایی این طرح بود. 36 عنوان از 80 عنوان کتابی که به همت دکتر صفّارزاده به نظام آموزشی دانشگاه های کشور راه یافتند، با ویراستاری خود اوست. پس از آن، به دلیل موافقت نکردن سازمان «سمت» با روزآمدسازی متون زبان تخصصی، از این طرح کناره گرفت و خانه نشین شد.

نظریه پردازی و حرکت آفرینی

دکتر صفّارزاده، نظریه ها و طرح های ارزنده ای در زمینه نقد ادبی، نقد ترجمه و ترجمه تخصصی، به جامعه ادبی و علمی عرضه کرده است. از جمله «نظریه ترجمه تخصصی» وی که اثر آن، موفقیت در آموختن رشته های مختلف علمی، از طریق تمرکز ذهن بر واژگان تخصصی است و متخصصان مغز و اعصاب، آن را تأیید کرده اند. تمرین های «معادل یابی واژگان تخصصی» به منظور تأمین این هدف آموزشی، براساس همین نظریه، در تمام کتاب های زبان تخصصی گنجانده شده است. همچنین در زمان همکاری با فرهنگستان زبان و ادب فارسی، طرح وی برای تهیه «فرهنگ های تخصصی» که با ضوابط علمی و پیشنهادهای جدید تدوین شده بود، به تصویب رسید و اهل علم از آن بهره برداری کردند. همچنین تأسیس «مرکز ترجمه قرآن به زبان های خارجی» و نیز «انجمن قلم» پیشنهاد او بود.

در «جشنواره شعر آسیایی داکا» که در سال 1365 (1987 میلادی) برپا شد، مسئولان برگزاری جشنواره، دکتر طاهره صفّارزاده را به عنوان یکی از پنج عضو بنیان گذار کمیته ترجمه آسیا برگزیدند. رئیس جشنواره درباره این انتخاب گفت: «ما معتقدیم که یک نفر، آن هم در این سر دنیا از علم ترجمه حرف زده و اصولی عرضه کرده و آن یک نفر، خانم دکتر صفّارزاده است».

در خدمت متون مقدس

به جز برنامه ریزی برای زبان های خارجی، به پیشنهاد دکتر صفّارزاده، درسی با عنوان «بررسی ترجمه های متون اسلامی» در برنامه گنجانده شد. تدریس این واحد درسی، سبب شد این استاد ترجمه، به اشکال های معادل یابی ترجمه های فارسی و انگلیسی قرآن مجید پی ببرد. وی در کتاب ترجمه مفاهیم بنیادی قرآن مجید، یکی از کاستی های مهم ترجمه های فارسی و انگلیسی؛ یعنی کوتاهی مترجمان در ایجاد ارتباط نام های خداوند (اسماءُ الحسنی) با آیات قرآن را کشف کرده است که این تشخیص، سرآغاز تحولی در ترجمه کلام الهی به زبان های مختلف بود. این کشف علمی، او را برانگیخت که به ترجمه قرآن به دو زبان انگلیسی و فارسی همت گمارد.

ترجمه قرآن حکیم حاصل 27 سال مطالعه قرآن مجید، آموختن زبان عربی و تحقیق و یادداشت برداری از تفسیرها و منابع قرآنی است که از مراجعه به کلام الهی برای کاربرد در شعر آغاز شد و به ترجمه ای مفهومی، روان و قابل فهم همگان از قرآن به دو زبان انجامید. شرح این توفیق در مقدمه کتاب ترجمه مفاهیم بنیادی قرآن مجید و نیز دو مقدمه فارسی و انگلیسی ترجمه قرآن حکیم آمده است.

این ترجمه و تجربه حاصل از آن، دکتر صفّارزاده را به ترجمه برخی از مشهورترین متون یا دعاهای مورد توجه شیعیان واداشت که آنها نیز همین ویژگی های ترجمه مفهومی را دارند. استقبال فارسی زبانان و انگلیسی زبانان از این ترجمه ها نشان می دهد که تا چه اندازه جای این گونه برگردان ها از متون مقدس، خالی است.

نمونه و افتخار آفرین

وزارت علوم و آموزش عالی، در سال 1371 دکتر صفّارزاده را استاد نمونه معرفی کرد. او در سال 1380 نیز پس از انتشار ترجمه قرآن حکیم به افتخار دریافت عنوان «خادم القرآن» رسید.

وی در ماه مارس 2006 میلادی، هم زمان با برپایی جشن روز جهانی زن، از سوی سازمان نویسندگان افریقا و آسیا[3] به عنوان شاعر مبارز و زن نخبه و دانشمند مسلمان برگزیده شد. در بخشی از نامه این سازمان آمده است: «از آنجا که دکتر طاهره صفّارزاده شاعر و نویسنده برجسته ایرانی مبارزی بزرگ و نمونه والای یک زن دانشمند و افتخارآفرین مسلمان است، این سازمان، ایشان را به پاس سابقه طولانی مبارزه و کوشش های علمی گسترده، به عنوان شخصیت برگزیده سال جاری انتخاب کرده است».

همچنین در نخستین جشنواره بین المللی شعر فجر که در بهمن 1385 برگزار شد، هیئت داوران با بیشترین آرا، طاهره صفّارزاده را برگزیده بخش شعر نو (سپید و نیمایی) معرفی کردند.

وی در سال 1387 به علت بیماری، عمل جراحی کرد و چند ماه پس از آن، در حالت کما در بیمارستان بستری شد تا اینکه در آبان 1387 درگذشت.

تلاش در عرصه تألیف و ترجمه

از طاهره صفّارزاده افزون بر مقالات و مصاحبه های علمی و اجتماعی، تاکنون یک مجموعه داستان، دوازده مجموعه شعر، پنج گزیده اشعار و سیزده اثر ترجمه یا نقد ترجمه در زمینه های ادبیات، علوم، قرآن، علوم قرآنی، حدیث و علوم حدیث، انتشار یافته است و گزیده سروده های او به زبان های گوناگون جهان ترجمه شده اند.

آثار دکتر طاهره صفّارزاده عبارتند از:

قصه

پیوندهای تلخ، 1341، چاپ اول.

شعر

1. رهگذر مهتاب، از 1341، چاپ دوم.

2. The Red Umbrella (چتر سرخ)، سروده هایی به زبان انگلیسی، آیووا، 1967 م. / 1347.

3. دفتر دوم، از 1349، چاپ چهارم.

4. طنین در دلتا، از 1349، چاپ چهارم.

5. سدّ و بازوان، از 1350، چاپ سوم.

6. سَفَر پنجم، از 1356، چاپ ششم.

7. بیعت با بیداری، از 1358، چاپ سوم.

8. مردان منحنی، از 1366، چاپ دوم.

9. دیدار صبح، از 1366، چاپ دوم.

10. روشنگران راه، 1384، چاپ اول.

11. در پیشواز صلح، از 1385، چاپ دوم. نشر نیستان چاپ اول آن را به عنوان نخستین کتاب از مجموعه «گزیده ادبیات معاصر» (1378) منتشر کرد که به چاپ های متعدد رسید.

12. از جلوه های جهانی، 1386، چاپ اول.

گزیده شعر

1. حرکت و دیروز، از 1357، چاپ دوم.

2. Selected Poems (گزیده اشعار فارسی و انگلیسی)، 1987 م. / 1378، چاپ اول؛ چاپ دوم آن با عنوان: the Black’s The Whiteness of Voice (سپیدی صدای سیاه)، 2006 م. / 1385.

3. اندیشه در هدایت شعر، 1384، چاپ اول.

4. هفت سفر، 1384، چاپ اول.

5. طنین بیداری، 1387، چاپ اول.

اصول ترجمه، نقد ترجمه، ترجمه

1. اصول و مبانی ترجمه: تجزیه و تحلیلی از فن ترجمه ضمن نقد علمی آثار مترجمان، از 1358، چاپ هشتم.

2. ترجمه های نامفهوم، از 1384، چاپ دوم.

3. ترجمه مفاهیم بنیادی قرآن مجید (فارسی و انگلیسی)، از 1379، چاپ دوم.

4. ترجمه قرآن حکیم (سه زبانه: متن عربی با ترجمه فارسی و انگلیسی)، از 1380، چاپ هفتم.

5. ترجمه قرآن حکیم (دو زبانه: متن عربی با ترجمه فارسی)، از 1382، چاپ دوم.

6. ترجمه قرآن حکیم (دو زبانه: متن عربی با ترجمه انگلیسی)، 1385، چاپ اول.

7. لوح فشرده قرآن حکیم (سه زبانه: متن عربی با ترجمه فارسی و انگلیسی)، از 1383، نشر دوم.

8. معجزه (لوح فشرده صوتی و ترجمه قرآن حکیم، جزء 29 و جزء 30)، از 1384، نشر دوم.

9. ترجمه دعای عرفه: دعای امام حسین(ع) در روز عرفه (متن عربی با ترجمه فارسی)، از 1381، چاپ دوم.

10. ترجمه دعای ندبه و دعای کمیل (متن عربی با ترجمه فارسی)، از 1383، چاپ دوم.

11. مفاهیم قرآنی در حدیث نبوی: گزیده ای از نهج الفصاحه با ترجمه فارسی و انگلیسی، از 1384، چاپ دوم.

12. ترجمه دعای جوشن کبیر، 1385، چاپ دوم.

13. گزیده نهج البلاغه (متن عربی با ترجمه فارسی و انگلیسی)، 1387، چاپ اول.

پی نوشت ها:

[1] .Joachim F. W. Schneider.

[2]. Federolph David.

[3]. Afro-Asian Writer’s Organization