بروز جنگ تحمیلی در بامداد انقلاب، دوران دیگری را در رهبری امام خمینی پدید آورد. ملت فداکار ایران که به تازگی از استبداد داخلی رهیده بود و میرفت تا بشارت های جمهوریت و اسلامیت را تجربه کند، با جنگی ناخواسته روبه رو گشت. همراهی امام و امت در سالیان دفاع مقدس ـ که دوستان و دشمنان دین و وطن را شگفت زده ساخته بود ـ در حقیقت، نمودار خودآگاهی سیاسی و تاریخی به شمار می آمد. ناکامی های گذشته، این آموزه را خاطرنشان می ساخت که فقط در پرتو اندیشه های زندگی سازانة اسلام و رهبری زمان شناسانه و پارسایانه می توان بر نظام سلطه و فریب چیرگی یافت.
تأمل در چند و چونیِ دوران جنگ تحمیلی و فرماندهی امام و بسیج همگانی در جهت فراخوانی دفاع از کیش و وطن، ره توشه های بسیاری برای نسل امروز و آیندگان به همراه دارد. پرسش انگیزیِ گفتار و نوشتار تحلیل گران دربارة ایام دفاع مقدس، می باید نمودار واقعیت هایی باشد که سبب تداوم انقلاب شده است. اظهار نظرهایی که حاصل آن چیزی به جز انتقال پندارهای بیگانه با ایثار و امامتِ عدالت خواهانه و مسالمت جویانه نیست، چندان نمی پابد. زیرا آن چه در آن روزگار رخ داد، همان بود که حرکت دینی و ملی مردم ایران می طلبید. آنان پس از پیروزی و دست یابی به حاکمیت، در قبال تهاجم هماهنگ شدة صدام راهی جز مقاومت نداشتند. پذیرش صلح تحمیلی ـ که یک ترفند استکباری بود ـ پیامدهای ناگواری به همراه داشت که از نگاه مخالفان جنگ پنهان مانده بود.
در این مقال با اشاره هایی چند به شاخصه های دوران دفاع مقدس، رهبری امام را در عبور ملت از بحران های آن روزگار خواهیم نگریست. هم خوانی شاخصه ها از ویژگی های زعامت امام همچون قاطعیت در مواضع و موفقیت در جذب نیروهای انسانی و کارآمد و مرزبانِ اندیشه های والای دینی و سیاسی حکایت دارد.
1. آرمان گرایی در جنگ و دفاعجنگ و دفاع در منظر رهبر فقید انقلاب، فراتر از گرایش های ناسیونالیستی بوده و نمودار آرمان های دینی و عدالت خواهی پیامبران ابراهیمی است. هجوم ارتش بعثی عراق به مرزهای ایران، در حقیقت تهدیدی برای اسلام و مسلمانان منطقه به شمار می آمد. زیرا صدام با جلب حمایت سیاسی و تسلیحاتی قدرت های غربی و امریکا و اسرائیل، قصد براندازی جمهوری اسلامی را داشت. انقلابی که در ایران بروز کرده بود، دیر یا زود حاکمیت های استبدادی منطقه را رسوا و بی اعتبار می ساخت و خیزش همگانی مسلمانان را سبب می گشت. جنگ تحمیلی که در سال های نخستین پیروزی ملت بر سلطه گران داخلی و خارجی، رخ داد می توانست از فروپاشی سیاست ها و قدرت های تزویرگرانه پیش گیری نماید و ملت ها را از خود آگاهی تاریخی و اجتماعی و حماسه آفرینی در عرصة سرنوشت جمعی دور نگاه دارد. اگر به ابعاد تبلیغات رسانه ای عراق و حامیان او نگریسته و آثار روانی آن را بررسی کنیم، به روشنی می توان از توطئة بازدارندگیِ ملت ایران از صدور انقلاب یاد کرد. آنان آرامش و حضور تعیین کنندة ایرانیانِ ایثارگر و بیدارگر در جهان اسلام را مغایر با منفعت طلبی درازمدت خود می دانستند. با طرح تهاجم نظامی گسترده، نظام جمهوری اسلامی و رهبری آن ناگزیر از دفاع و حفظ تمامیت ارضی در برابر اشغال گران بود و مانور سیاسی ـ دینی و افکندن طرح نو برای زندگی مسلمان امروز ناممکن می شد. چنان که تاریخ جنگ تحمیلی به دست می دهد، عراق با مشاهدة ناکامی در تجاوز نظامی خود ناگزیر از مظلوم نمایی و صلح طلبی شد که حاصل آن طرح مقولة جنگ افروزی جمهوری اسلامی بود. این همه بی گمان انقلاب ایران را از گسترش و نفوذ در حیات سیاسی مسلمانان بازمی داشت و چهرة آن را ناسازگار با واقعیت ها و پیشرفت و امنیت می نمایاند.
امام خمینی از همان آغاز جنگ تحمیلی، واکنش های ملت ایران در برابر تجاوزگران بعثی را دفاعی و اسلامی تلقی می نمود. دعوت رهبری به حضور در جبهه ها، بر پایة ایمان به خدا و آخرت صورت می گرفت و پیکارگری شان به عنوان یک تکلیف دینی ـ سیاسی شناخته می شد. معروف گرایی و منکرستیزی ـ که می باید محور کوشش ها و زندگی یک مسلمان باشد ـ در منظر امام خمینی، در عرصة سیاست و قدرت حاکم بر جامعة مسلمانان است. خودکامگی و عدالت گرایی حاکمان، مصادیق بنیادی معروف و منکر به شمار می آیند. فلسفة قیام و نهضت امامان و پیامبران را می توان در چهارچوب اصل فراموش شدة امر به معروف و نهی از منکر گنجانید، مشروط بر این که شناختی ژرف و اساسی از این آموزة سیاسی ـ اجتماعی در دست داشته باشیم.
«سیدالشهداء ـ سلام الله علیه ـ که همة عمرش را و زندگی اش را برای رفع منکر و جلوگیری از حکومت ظلم [نهاد، می خواست که] ... معروف در کار باشد، منکرات از بین بروند. حضرت صاحب ـ سلام الله علیه و ارواحناه فداه ـ هم که تشریف می آورند برای همین معناست. تمام انبیا که قیام کرده اند در عالم طبیعت... مقابله با طاغوت [کرده اند]... تمام این ها قیام کردند در مقابل جور، در مقابل ظلم... ما سرمشق باید بگیریم از این ها و ما باید قیام کنیم در مقابل ظلم. مسلمان ها باید در مقابل جورها، در مقابل ظلم ها، در مقابل منکرات قیام کنند، همان طوری که ملت شریف ایران بحمدلله قیام کرد... من باید تشکر کنم از این ملت... خصوصاً از کسانی که در جبهه ها مشغول هستند یا پشت جبهه ها.»[1]
امام خمینی چه در جنگ و چه در صلح، همواره به انبیا و اولیای حق نظر دوخته و پیروی از آنان را سیاست خود در رهبری ملت گرفته و بر روش های پیشنهادی دیگران ترجیح می داده است. الگوپذیری از پیامبران و امامان شیعه، به ویژه حضرت حسین بن علی(ع) در دوران دفاع مقدس، به روشنی نمودار آرمان گرایی رهبری انقلاب بود و بسا خوشایند دولت های دست نشاندة منطقه نبود. زیرا آنان اسلام را به صورت یک دین عبادی و شخصی درآورده و مسلمان را بیگانه با مفاهیم و اصول اجتماعی و حماسی اسلام پرورش داده بودند. افزون بر انقلاب اسلامی و پیروزی غیرمنتظرة ملت ایران، جنگ تحمیلی و پایداری شگفت انگیز رهبری و مردم در جبهه ها و پشت جبهه ها، بسترساز بیداری مسلمانان گشت. آیات جهادی و دفاعی قرآن کریم ـ که در سنت نبوی تجلی یافته بود ـ بار دیگر در میدان های نبرد حق و باطل کاربرد عینی یافت. بی تردید این همه با حاکمیت طاغوت های منطقه ناسازگاری داشت و آنان را به حمایت از صدام و سپس تلاش در ختم ماجرای جنگ برمی انگیخت. آن چه دل مشغولی قدرت های کوچک و بزرگ را پدید می آورد، همانا آسیب پذیری دولت نامشروع اسرائیل در برابر گسترش فرهنگ و حماسة مسلمانی بود که رزمندگان مسلمان ایرانی در تبعیت از قرآن و رسول اکرم(ص) به نمایش گذاشته بودند. صهیونیست ها هیچ گاه توان مقابله با آرمان خواهی امت اسلام را نداشته و هماره سعی در بی هویتیِ جوانان مسلمان داشته اند. اسلام زدایی از زندگی و برنامه ریزی های کلانِ امت مسلمان، سیاست همیشگیِ اشغال گران قدس بوده و هست.
امام خمینی با اشارت به آیة کریمة «و من یقاتل فی سبیل الله فیقتل او یغلب فسوف نؤتیه اجراً عظیماً»[2] ـ که از پاداش چشمگیر پروردگار برای مجاهدان پیروز یا شهید یاد کرده است ـ محبت خداوند نسبت به آنان را خاطرنشان می سازد. تردیدی نیست که این همه حاکی از اسلام گرایی و آرمان بلند شهادت در راه خدا و دین حنیف ابراهیمی است و پیکارگری رزمندگان مدافع آیین و وطن را فراتر از عامل ماده و طبیعت می برد و تقرب و محبوبیت نزد حق متعال را سبب می شود.
«این اجر عظیم که به قلم با عظمت عظیم مطلق وعده داده شده است، چگونه آن را با فکر ناچیز بشر می توان تحلیل کرد؟ گویی این اجر عظیم همان حُب خداوند تعالی است که در سورة مبارکة صف آمده است: «ان الله یحب الذین یقاتلون فی سبیله صفا کانهم بنیان مرصوص.»[3] محبوبیت نزد بارگاه احدی را کدام فیلسوف توانا یا عارف علمی بزرگ دانا می تواند درک کند تا از آن سخن گوید و یا به سخن قلم درآورد؟... بارالها این وصف مجاهدان فی سبیل الله و اجر عظیم آنان است که در صحنه های کارزار با دشمنان تو و دشمنان رسول معظم تو و دشمنان قرآن کریم تو به شهادت رسیده اند یا در این راه پیروز گردیده اند.»[4]
نگرش بلند رهبر فقید انقلاب نسبت به اسلام و آرمان طلبیِ مسلمانان مجاهد و محبوب حق و رسول مکرم او سبب می شود که دولت های اسلامی را مکلف به مقابله با طاغوت عراق سازد و سران بی تفاوت یا همکار در یورش صدام را سرزنش نموده و از فرجام کارشان بترساند.
«در قرآن کریم است که اگر دو طایفه ای از مسلمین با هم اختلاف کردند شما مصالحه بدهید بین آنها را و اگر یکی از آنها یاغی باشد و طاغی باشد، با او قتال کنید تا این که سر نهد به احکام خدا. کدام یک از کشورهای اسلامی بررسی کردند در این که طاغی و یاغی کیست؟... بر کدام مملکت اسلامی پوشیده است این معنا که صدام به ما [تجاوز] ... کرده است و طغیان کرده؟... بر همه دولت های اسلامی به نص قرآن واجب است که مقاتله کنند با دولت عراق تا برگردد به ذکر خدا و به امر خدا.»[5]
«و من به همه دولت هایی که در جنگ تحمیلی و یورش غیرانسانی به ایران، با دولت کافر بعث همکاری می کنند، چه همکاری تبلیغاتی و چه نظامی... اخطار می کنم که علاوه بر خذلان الهی و ننگ ابدی از جزای عاجل به دست ملت های خود و ارتش نیرومند کشور اسلامی ما غافل نباشید و خود را به هلاکت نکشید.»[6]
رهبر فقید انقلاب پس از یادکرد غدیر ـ که در حقیقت آرمان نامة تشیع علوی و مرزبان اسلام محمدی است ـ مسألة حکومت و نظام جامعه را طرح می کند. از آن پس خطر مقدسین را یاد آور می شود که با اندیشة سیاسی اسلام بیگانه بوده و سعی در سیاست زدایی از امت اسلام داشته اند. حکمیت و صلح تحمیلی در دوران خلافت امیرمؤمنان(ع) و امام حسن(ع)، در واقع کوشش مقدس نماهایی بود که عافیت طلبی را بر جهاد و شهادت در راه خدا و تعالی کلمة او ترجیح داده بودند. در دوران جنگ تحمیلی عراق و ایران نیز پاره ای از متحجران و مقدسان، ادامة نبرد را به مصلحت ندانسته و از صلح سخن راندند. امام خمینی آنان را وارثان مقدسان نهروانی می شمارد.
«غدیر آمده است... [تا] بفهماند که سیاست به همه مربوط است، در هر عصری باید حکومتی باشد با سیاست، منتها سیاست عادلانه که بتواند به واسطة آن سیاست، اقامة صلوة کند، اقامة صوم کند، اقامة حج کند، اقامة همة معارف را بکند... ما الان مبتلای به جنگیم. یک دسته ای در همین قضیه هم دارند اشکال تراشی می کنند... اشخاصی [هستند] که می گویند که بیایید صلح بکنیم، بیایید یک سازشی بکنیم. ما از تاریخ باید این امور را یاد بگیریم. به حضرت امیر تحمیل کردند، مقدسین تحمیل کردند، آنهایی که... [پیشانی شان] داغ [سجده] داشت... آنها تحمیل کردند به حضرت امیر حکمیت را... این ابتلا را حضرت امیر داشت، الان نظیر... [آن را] ما داریم... دنیا نمی داند که کی متجاوز است. ما از آن قضیه باید عبرت بگیریم و زیر بار حکمیت [نرویم]. ما در این هفت سالی که [جنگ] بوده است فهمیدیم که این حَکَم ها کی ها هستند... قضیة امام حسن و قضیة صلح، این هم صلح تحمیلی بود... این [رخدادها] ما را هدایت می کند به این که نه زیر بار صلح تحمیلی برویم و نه زیر بار حکمیت تحمیلی.»[7]
مبارزه و دفاع در نگاه امام خمینی به ایران اختصاص نداشت. همان زمان که رهبری انقلاب در جنگ تحمیلی عراق و ایران، به مسلمانان ایرانی می اندیشید، از حمایت مسلمانان فلسطینی و لبنانی دریغ نمی ورزید. زیرا جمهوری اسلامی، نظامی سیاسی ـ آرمانی تلقی می شد و رهبری نظام به پیروزی و شکست اسلام نظر داشت. بی گمان این سیاست، خشم و کین نظام استکباری جهان را برمی انگیزد و قدرت ها را به سمت اسلام ستیزی و تفرقه افکنی در میان مسلمان ها می راند. از این منظر، پدیدة جنگ تحمیلی را باید در چهارچوب آرمان گرایی و دفاع دینی ـ سیاسی، تجزیه و تحلیل نمود. چنان که مواضع سیاسی امام به دست می دهد، او در سالیان پیش از انقلاب و جنگ، دغدغة قدس و نجات مسلمانان را داشت و از منافع آنان همواره جانب داری می کرد. به سخنی دیگر آرمان گرایی بنیان گذار جمهوری اسلامی، شاخصة مرجعیت دینی ـ سیاسی شیعه بوده و در هر زمان و مکان در شکل دفاع از کیان اسلام و مسلمانان مظلوم و استعمار شده ظهور می یافته است. با بروز جنگ تحمیلی در مرزهایی جغرافیایی ایران، امام خمینی حرکت اسلامی ـ انقلابی ملت را در خطر نابودی نگریسته و ایرانیان را به پیکار در راه خدا و دین فراخواند.
«امروز همه قدرت ها و ابرقدرت ها دست به دست یکدیگر داده اند که نگذارند فلسطینی های مسلمان به هدف شان برسند... چرا که پیروزی آنان پیروزی اسلام است... همه شیاطین مجتمع اند که نگذارند اسلام رشد کند و ما باید این معنا را در نظر داشته باشیم که با تمام قوا و تا آخرین نفرمان مهیا شویم و در راه خــدا جهاد کنیـــم. دفاع از
نوامیس مسلمین و دفاع از بلاد مسلمین و دفاع از همة حیثیات مسلمین امری است لازم، و ما باید خودمان را برای مقاصد الهی و دفاع از مسلمین مهیا کنیم.»[8]
2. توکل و اتکال به خداوندچنان که از آیات جهادی و دفاعی قرآن کریم برمی آید، پیامبر و مسلمانان صدر اسلام در جنگ ها تکلیف توکل و اعتماد به نصرت و حمایت الهی داشته اند. امام خمینی نیز همواره به پروردگار توکل داشته و ملت و رزمندگان را به نیرومندسازی خویشتن در پرتو ایمان به خدا و امدادهای غیبی فرامی خواند.
«من از ملت بزرگ ایران خواهانم که در هر مسأله ای که پیش می آید قوی باشند، قدرتمند باشند، متکی به خدای تبارک و تعالی باشند و از هیچ چیز باک نداشته باشند. ما از آن قدرت های بزرگ نترسیدیم، این [صدام] که قدرتی ندارد... با تأیید خـــدای
تبارک و تعالی این ریشه های فساد قطع خواهد شد و اسلام گسترش پیدا خواهد کرد در همه جا. و ما متکی به خدا هستیم و با اتکا به خدا از هیچ چیز ترسی نداریم.»[9]
«ملت ما... با این اتکال به ذات مقدس حق تعالی می تواند... لشکرهای زیاد را شکست دهد... مثل سربازهای صدر اسلام الان دارید عمل می کنید. و به آنها [رزمندگان] بشارت می دهم که شما اگر بکشید آنها را، شما به بهشت می روید و اگر آنها هم شما را بکشند، شما به بهشت می روید.»[10]
3. عنایت های غیبیپیروزی نظامی رزمندگان در منظر رهبری انقلاب، پدیده ای شگفت انگیز و الهی تلقی شده است. نابرابری در تسلیحات و حمایت های نظامی و تبلیغاتی، واقعیتی انکارناپذیر بوده و با این همه آنان از توان روحی و رزمی بالایی برخوردار بوده اند.
«این خدای تبارک و تعالی است که این پیروزی ها را نصیب شما و نصیب ملت شما کرده است... [بعثی ها] در سنگرهای از پیش ساخته نشسته اند... و به همه جور مهمات مجهز هستند... آن وقت یک عده از این طرف در بیابان ها راه بیفتند و آنها را از سنگرها بیرون کنند و سنگرها را خالی کنند و از آنها آن قدر اسیر بگیرند که شما می دانید، یک مسأله ای نیست که ما [آن را] یک امر عادی حساب بکنیم و پای خودمان حساب کنیم. این مسأله مافوق طبیعت است. این مسأله روی عنایاتی است که خدا به شما کرده است و دارد و برای ما همة این عنایت خدای تبارک و تعالی بالاترین درجه است.»[11]
امام خمینی شهادت طلبی جوانان ایرانی در دوران دفاع مقدس را پاره ای از عنایت های الهی برمی شمارد و با یادکرد دوران انحطاط اخلاقی پیشین، این همه را تحول و نعمت بزرگ می خواند.
«جوان هایی که می رفت به کلی از دست اسلام و از دست مسلمین بروند، خداوند به ما برگرداند و آنها را... [چنان] متعهد کرد که الان برای شهادت داوطلب می روند و در جبهه ها در حالی که جنگ می کنند تکبیر می گویند، نماز می خوانند و در شب ها مناجات با خدا می کنند.»[12]
همراهی و همدلی زنان و مردان پشت جبهه ـ که در تقویت روحیة رزمندگان و برانگیختن حس فداکاری در جوانان تأثیرگذار بوده است ـ نمونة دیگری از امدادهای خداوند نسبت به ملت ایران به شمار می آید. مشاهده های عینی آن روزها در سرتاسر کشور به دست می دهد که جنگ و دفاع در ایران برخلاف دیگر کشورهای در حال جنگ، به نظامیان محدود نشده و دغدغه ای ملی بوده است.
«بحمدلله امروز ایران، تمام مردم، زن و مرد و کوچک و بزرگ با هم هستند. یک طایفه ای از این واحد مشغول جهاد هستند در راه خدا در جبهه ها، و دسته [هایی]... هم در پشت جبهه ها با شما هم پیوند و هم رأی هستند و... [چنین] ملتی که این طور با هم پیوند... [دارند] ممکن نیست، مورد آسیب واقع بشود و تا این توجه به خدا، اتکال به خدا [هست]... هر قدرتی در مقابل او نابود است، هیچ است.»[13]
امام خمینی با مقایسه ای که بین رزمندگان جنگ تحمیلی با مسلمانان عصر پیامبر و ائمة اطهار (علیهم السلام) دارد، برتری آنان را در ایثارگری می نمایاند.
«پیغمبر اسلام چقدر خون دل از این مردم همان بلاد خودشان می خورد؟ امیرالمؤمنین چقدر شکایت کرده است؟ قرآن چقدر شکایت کرده است؛ شکایت از همان مسلمان ها. امیرالمؤمنین... منبر می رفت و آرزوی مرگ می کرد... می خواستند یک ارتش را... برای دفاع از اسلام راه بیندازند... چقدر خون دل می خوردند، چقدر زحمت می کشیدند، [برخی مسلمان ها] نمی آمدند. امروز داوطلب [برای جهاد و شهادت] شما دارید می روید. داوطلب طرف شهادت می روید؛ طرف مرگ می روید.»[14]
«حماسه هایی که شماها در کردستان و نیز دوستان شما در جاهای دیگر و از قبیل «جبهة مسلم» و «محرم» و سایر جبهه ها آفریدید، قابل توصیف نیست و شما مستعد این باشید که امام زمان (سلام الله علیه) از شما توصیف کند و خدای تبارک و تعالی به شما عنایات خاصة خودش را بکند.»[15]
در پیامی که رهبر فقید انقلاب خطاب به خانوادة شهیدان و ایثارگران جنگ تحمیلی دارد، فرزندان برومندشان را وارثان ایمان و عزت خوانده و آنان را به سلوک مؤمنانه در طریق پدران فداکار دعوت می کند.
«شما گواهان صادق و یادگار عزم ها و اراده های استوار و آهنین، نمونه ترین بندگان مخلص حقید که مراتب انقیاد و تعبد خویش را به درگاه اقدس حق تعالی با نثار خون و جان به اثبات رسانیدند و در میدان جهاد اکبر با نفس و جهاد اصغر با خصم، واقعیت پیروزی خون بر شمشیر و غلبة ارادة انسان را بر شیطان مجسم کردند... عزیزانم... بار امانت پدران تان را که میراث عزت و راه و رسم زندگی آنان بوده است، به خوبی بر دوش کشید و تقوا و پاکی و پاکدامنی را پیشه کنید و نظم در زندگی و تمامی مراحل آن حکمفرما سازید و با جدیت به تحصیل علوم و کسب معارف و بهره وری از استعدادهای الهی خود بپردازید و هیچ گاه سلاح مبارزه با ظلم و استکبار و استضعاف را بر زمین نگذارید.»[16]
امام خمینی در جهت تداوم عنایت های الهی نسبت به ملت ایران همواره مواضع خاضعانه و شاکرانه داشته و از همة کسانی که به نوعی در دفاع از اسلام و ایران مشارکت عملی و خالصانه داشته اند، قدردانی می نمود. محبت و حمایت معظم له نسبت به خانوادة شهیدان قابل تأمل است.
«من وقتی این صحنه های اسف آور و افتخار آمیز را می بینم، عاجزم از این که در مقابل آنها مطلبی بگویم، شما خودتان زبان گویای افتخار هستید.»[17]
4. آزمون و شکیباییجنگ تحمیلی، آزمونی برای همگان بود. هر کس و هر گروهی در دوران هشت سال دفاع مقدس، ماهیت خود را نمایاندند. امام خمینی با ذکر اصل امتحان و ابتلای ایمان آورندگان به کاهش در جان و مال و ثمرات زندگی و امنیت، مقام بندگان خالص را خاطرنشان می سازد. رزمندگان و مرزنشینان جمهوری اسلامی و دیگر ایرانیان هر یک در آزمون خود سرافرازانه جلوه گر شدند و برگ افتخاری دیگر افزودند. آنان در حقیقت رهروان انبیا و اولیای حق در امتحان های الهی بودند.
«امتحان ملازم با وجود انسان است و هیچ انسانی بدون امتحان نخواهد [بود]. گاهی امتحان به خوف، به جوع، به نقص در اموال و انفس، به نقص در ثمرات و امثال اینهاست... بشر در امتحان واقع است. با ادعای این که من مؤمن هستم رها نمی شود. پیغمبرهای بزرگ امتحان شدند... حضرت سیدالشهداء (سلام الله علیه) امتحان شد... شما دزفولی ها و اهوازی ها و سوسنگردی ها امتحان دادید و خوب از امتحان بیرون درآمدید.»[18]
امام خمینی استقامت و شکیبایی در مواضع را شرط پیروزی و دست یابی به آرمان های بلند انسانی و اجتماعی می داند. معظم له با ذکر آیة کریمة «واستقم کما امرت و من تاب معک»[19] از دشواری و ضرورت آن یاد کرده و همگان را مخاطب فرمان الهی استقامت می شمارد. در تجلیل از شهیدان نیروی هوایی و خانوادة آنان، استقامت در راه اسلام و عزت یادآور می شود که آنان در گفتار و رفتارشان متجلی ساخته اند.
«من از شما بانوان محترم، بازماندگان شهدای نیروی هوایی و اقربای معلولین نیروی هوایی تشکر می کنم که با روی گشاده و با روحیة قوی با من مواجه هستید و به مخالفین نهضت با شجاعت و استقامت نمایش می دهید که شما شیرزنان مثل شیرمردان در راه اسلام و در راه کشور اسلامی برای فداکاری و برای مجاهدت حاضرید... بحمدلله امروز ملت ما عموماً و ارتش و قوای مسلح ما خصوصاً و نیروی هوایی بالاخص، این امتحان را و این مأموریت الهی را عمل کردند، هم فداکاری کردند و هم استقامت.»[20]
5. قداست کلمه و مقام شهیدکمتر واژه ای به اندازة واژگان شهادت و شهید و در دوران دفاع مقدس، کاربرد داشته است. موافق و مخالف در برابر نام و تصویر و مزار شهید، ناگزیر از خضوع و تکریم مقام والای او بوده اند. زیرا شهادت آگاهانه در راه آرمان انسانی و الهی، با عشق و اخلاص آمیخته بوده و بسترساز خوبی ها و سرافرازی های یک ملت بیدار است. امام خمینی بارها از شهید و شهیدان راه خدا یاد کرده و در حقیقت از چشم یک عارف به حقیقتِ شهادت و قداست مقام شهید نگریسته است که درخور بیان است. تردیدی نیست که چنین نگاهی در تشویق و ترغیب جوانان و بزرگ سالان به حضور عاشقانه در جبهه ها و همچنین در شکیبایی همسران و مادران و پدران تأثیر گذاشته است.
امام خمینی محصول روایت هایی که دربارة مقام شهید آمده است، حیرت آور می خواند، به ویژه از سخن رسول اکرم(ص) یاد می کند که آن حضرت فرمود: «شهید به وجه الله می نگرد.»[21] آسان بودن چنین نگاهی عارفانه ـ که ویژة نبی و شهید است ـ از نزدیکی منزلت شهید به منزلت نبی حکایت دارد. شهید در حقیقت حجاب های میان خود و پروردگارش را ـ که خطرسازترین آن حجاب خود و جان است ـ درهم فروشکسته و از عالم طبیعت سر برکشیده است. او دیگر جز خدا و نور او نمی نگرد و نمی طلبد.
«انسان خودش حجاب بزرگی است... همه حجاب هایی که هست، چه آن حجاب هایی که از ظلمت باشند و چه آن حجاب هایی که از نور باشند، منتهی می شود به این... حجابی که خود انسان است. ما خودمان حجاب هستیم بین خودمان و وجه الله... و اگر کسی فی سبیل الله و در راه خدا این حجاب را... شکست و آن چه که داشت... تقدیم [خداوند] کرد، این [شهید است و] مبدأ همه حجاب ها را شکسته است، خود [خاکی اش را برای خود ملکوتی اش] شکسته است. خودبینی و شخصیت [بازدارنده از تقرب] خودش را شکسته است و تقدیم کرده است... وقتی که [انسان] شهید شد چون همه چیز را در راه خدا داده است، خدای تبارک و تعالی جلوه می کند به او... این... آخر کمالی است که برای انسان هست.»[22]
در جای دیگر، رهبری انقلاب عظمت مقام شهید را نمایانده و بشر را از تصویر کردن شهید در ضیافت خاص خداوند ناتوان می خواند. نوع بهشت و سکونت و رزق شهید در جهان آخرت نیز قابل تأمل است و در تصور خاکیان نمی گنجد. زیرا پروردگار در قرآن کریم نسبت به آنان، خطاب دوستانه ای دارد که دیگر مؤمنان از آن درجه بی نصیب بوده و بدان غبطه می خورند.
«از شهیدان ارجمندی که خداوند تعالی در شأن آنان کلمة بزرگ «احیا عند ربهم ترزقون»[23] را فرموده است، بشری قاصر مثل من چه تواند گفت؟ آیا بار یافتن نزد خداوند و ضیافت مقام ربوبی از آنان را می توان با قلم و بیان و گفت و شنود توضیح داد؟ آیا این همان مقام «فادخلی فی عبادی وادخلی جنتی»[24] نیست که حدیث شریف بر سید شهیدان و سرور مظلومان منطبق نموده است؟ آیا این جنت همان است که مؤمنان در آن راه دارند یا لطیفة الهی آن است؟»[25]
همراهی شهادت طلبی و عزت گرایی در رزمندگان جنگ تحمیلی، شهید را در عین حال که در مرتبة والایی می نمایاند، او را هدایت گر انسان ها و نسل ها به سمت حقیقت حیات و خلقت می شناساند. اساساً عشق و عرفان در اسلام با عزت خواهی عارف برای خود و دیگران در دنیا و آخرت، از مکتب ها و گرایش های عرفانی دیگر متمایز می شود. شهیدان همچون پیامبران از یک سو به کمال و قرب و حب و مقام محمود می اندیشند و از دیگر سو پای در خاک و ماده داشته و مشعل دار طریق همنوعان گشته اند. بدین سان نمی توان کمترین خودبینی را به آنان نسبت داد. به سخنی دیگر عرفان شهید در عمل او متجلی شده و روشن بینی او و دیگران را سبب گشته، و در قطره های زلال خون او شکوفا می شود. جاودانگی نام و مرام حسین بن علی و همراهان او را می باید از این منظر نگریست. امام خمینی نظارة شهیدان بر خاکیان را خاطرنشان می سازد که نمودار آرمان ها و سلوک های خالصانه و باطل ستیزانه شان است و بشارت دهندة آینده ای سرشار از عزت و عدالت.
«و اینک ما شاهد آنیم که سبکبالان عاشق شهادت بر توسن شرف و عزت به معراج خون تافته اند و در پیشگاه عظمت حق و مقام جمع الجمع به شهود و حضور رسیده اند و بر بسیط ارض ثمرات رشادت ها و ایثارهای خود را نظاره می کنند که از همت بلندشان، جمهوری اسلامی ایران پایدار و انقلاب ما در اوج قلة عزت و شرافت مشعل دار هدایت نسل های تشنه است و قطرات خونشان سیلابی عظیم و طوفانی سهمناک را برپا کرده است و ارکان کاخ های ظلم و ستم شرق و غرب را به لرزه انداخته است.»[26]
هنرمندان شهید، گروه دیگری از شهیدان راه اسلام اند که به سبب آمیختگی هنر و عرفان در نگاه های خویشتن، جایگاه خاصی در کلام امام یافته اند. چنین هنری که در عرصه های گوناگون خود نمی تواند با تعهد و مردم و آرمان های آنان بیگانه یا در ستیز باشد، بی گمان هموارکننده و روشنگر نسلی خواهد بود که در پی هویت خویش بوده و عزم بازگشت به میراث های معنوی ـ هنری فراموش شده شان را دارند. آنان همراه با هنرشان به معراج راه می گشایند و قطره های خونشان را بسان آینه ای، بازتاب دهندة اندیشه های بیدارگرایانة خود می سازند و خواب بیدادگران فریبکار را آشفته می نمایند.
«خون پاک صدها هنرمند فرزانه در جبهه های عشق و شهادت و شرف و عزت، سرمایة زوال ناپذیر آن گونه هنری است که باید به تناسب عظمت و زیبایی انقلاب اسلامی، همیشه مشام جان زیباپسند طالبان جمال حق را معطر کند... هنر در مدرسة عشق نشان دهندة نقاط کور و مبهم معضلات اجتماعی، اقتصادی، سیاسی و نظامی است. هنر در عرفان اسلامی، ترسیم روشن عدالت و شرافت و انصاف و تجسم تلخکامی گرسنگان مغضوب قدرت و پول است.»[27]
6. رفتار انسانی با اسیران جنگیدر مشاهده هایی که دوست و دشمن از میدان ها و فتح و حماسه های رزمندگان مسلمان ایرانی داشته اند، کسی گزارش از برخورد غیرانسانی با اسیران جنگی نداشته است. همان گونه که نبرد عقیدتی در چهارچوب آموزه های توحیدی و عدالت طلبانه صورت می پذیرد، طبعاً پس از پیروزی و چیرگی مجاهدان راه خدا بر تجاوزپیشگان، آنان رفتارهایی متناسب با انصاف و هدایت گری گمراهان و فریب خوردگان خواهند داشت. امام خمینی تربیت انسانی و الهی را هدف نهایی علم و تعلیم دانسته و ظهور عینی آن در جبهه ها؛ در برخورد با اسیران جنگ را از ویژگی های پیکارگران راه انبیا می شمارد. از دیدگاه معظم له، انسانیت برخورد شایسته با مخالفان را می طلبد و می باید خیر و عدل و انصاف را در گفتار و رفتار با آنان به نمایش نهاد. زیرا هدایت گری ـ که شیوة پیامبران است ـ بدون محبت و شفقت ممکن نیست. البته این همه در ارتباط با مخالفانی است که دست به سلاح نبرده و در شمار محاربان نبوده اند.
«اگر ما تربیت بشویم... با همه اشخاصی که با ما هم حتی مخالف هستند به طور [عادلانه و هماهنگ با] انسانیت عمل می کنبم، چنان که الان می بینید که ارتش ما و پاسدارهای ما با این اسرایی که آوردند، به طور انسانیت عمل می کنند و باید بیشتر عمل کنند. من سفارش می کنم تمام کسانی را که این [اسیران]... در اسارت آنها هستند؛ به حسن سلوک و به رفتار انسانی. [زیرا آنان] مهمان اند... اسلحه داشتن دلیل بر خیانت است و توطئه... اگر هر یک از [سپاهیان] ... عراق که به روی ما اسلحه کشیده است، اسلحه را کنار بگذارد و پناه بیاورد به مملکت اسلامی ما، آنها را مثل مهمانان عزیز می پذیریم.»[28]
7. حمایت دولت خدمت گزار از رزمندگاندولت های شهید رجایی و مهندس میرحسین موسوی در دوران دفاع مقدس، سیاست هایی درخور تقدیر داشته و بار سنگین جنگ و جبهه ها را تحمل کرده اند.
«من می خواهم حالا... [برای] شما [بازاریان]... بعضی گرفتاری هایی که دولت الان با آن مواجه است عرض کنم... در سرتاسر کشور [اعضای دولت] خدمت هایی کرده اند که در این پنجاه سال نشده است. این [همه] آیا سزاوار این نیست که ما تقدیر کنیم از آنها و [نیز] تشکر؟ یک قضیه الان قضیة جنگ است. شما شاید بعضی تان بدانند که جنگ در هر روز چقدر خرج دارد، چقدر مهمات می خواهد؟ [افزون بر آن همه]... آن خرابی هایی که در جنگ به ما وارد شده است... آواره هایی که [در شهرها اسکان داده اند]... دولت... هر روز مواجه با یک مشکلات عظیم است... [با این همه] با تمام قوا جنگ را مقدم می دارد.»[29]
رهبر فقید انقلاب که همواره پشتیبان دولت مهندس میرحسین موسوی بوده و کفایت و مدیریت او و همکارانش را ستوده است، در برابر پاره ای مواضع جناحی، آن مجموعه را موفق و کارآمد می خواند.
«ما باید عملکرد دولت را روی هم رفته حساب کنیم، ببینیم که آیا این دولت در این مدتی که در جنگ بوده است و در محاصرة اقتصادی بوده است... موفق بوده روی هم رفته یا نه؟ بی انصافی است که ما بگوییم [دولت میرحسین موسوی] موفق نبوده، بی انصافی است که ما بگوییم که [این] دولت [کارآمد نبوده است]...»[30]
8 . دستاوردهای دفاع مقدس رسوایی صدامامام خمینی در بیان دستاوردهای دفاع مقدس یا به تعبیر دیگر؛ برکات جنگ تحمیلی به آثار درون مرزی و برون مرزی آن اشاره کرده است. آشکـــار شــــدن چهـــرة
فریب کارانة صدام و رژیم بعث عراق ـ که مدعی حمایت و رهبری اعراب و صهیونیسم ستیزی بود ـ بیش از دیگر برکات جنگ خودنمایی می کند. تهاجم به خوزستان و ظلم و قتل همسایگان عرب به دست داد که صدام در راه دستیبابی به قدرت، اعراب را نیز قربانی می کند.
«یکی از آثار... [جنگ تحمیلی] این است که دشمن ما [صدام] را روسیاه کرد در دنیا. این [شخص] می خواست که برای خودش یک حیثیتی پیدا کند... حالا هم هرچه می خواهد سالوسی کند و نماز بخواند و اظهار اسلامیت بکند... دیگر فایده ندارد... [در] این خوزستان عربها را غالباً کشتند. اگر ایشان با عرب موافق است، چطور عرب کُشی می کند؟»[31]
اسلام و بسیج مردمیتوانمندی اسلام در بسیج نیروهای انسانی و نظامی کشور، یکی دیگر از دستاوردهای جنگ تحمیلی است که سبب بازدارندگی مهاجمان دیگر می شود. پیش از انقلاب و دفاع مقدس، اسلام به صورت یک کیش رسمی و شخصی درآمده بود که تضادی با منافع خودکامگان و استعمارگران نداشت. از این رو بود که مکتب های الحادی غرب در میان نسل جوان نفوذ کرده و پرچم دار مبارزه با امپریالیسم شدند. با ظهور پدیدة انقلاب اسلامی در ایران، اسلام بار دیگر روح حماسی اش را در کالبد مسلمانان دمید و آنان را به ظلم ستیزی و بسترسازی سیاسی برای حاکمیت آزادی و عدالت فراخواند. دوران درازمدت جنگ تحمیلی، عرصة فراختری برای آرمان گرایی های مسلمانان پدیدار ساخت. آنان با عمل و ایثار و استقامت خود نشان دادند که اسلام هنوز توان رهبری و حماسه آفرینی در نسل های نو را دارد، هرچند که سرمایه داری غرب و صهیونیسم آنان را به سمت مصرف گرایی و سکس و خشونت و اعتیاد و انتحار رانده اند.
«شیاطین فهمیدند قدرت اسلام در ایران چیست... خلیجی ها فهمیدند که نه، مسائل آنطورها نیست و اگر خدای نخواسته یک وقت شیطنت کنند، ممکن است عکس العمل داشته باشد. دیگران هم فهمیدند که نه، قدرت اسلام بیش از این مسائل است که اینها خیال می کنند. قدرت اسلام است که یک مملکت را یک پارچه بر ضد آنها به راه می اندازند [و] بسیج می کند. این قدرت اسلام است. این هم یکی از برکاتی بود که از این جنگ تحمیلی برای آنها ننگ به بار آورد و برای ملت ما سلحشوری و قدرتمندی و بیداری.»[32]
آنگاه که رهبر فقید انقلاب، نیروهای مردمی و بسیجی را مخاطب خویش می سازد، خضوع و خشوع رهبری را در برابر ملت پایدار نشان می دهد و به حمایت خالصانة آنان در جبهه ها و پشت جبهه ها، دلگرم و امیدوار و مفتخر است. بی گمان همین نگرش واقع بینانة امام خمینی بود که رهبر ملت ایران را خدمت گزار آنان شناساند و ساحت رهبری انقلاب نظام را از هرگونه خودکامگی پیراست.
«در خاتمه به تمامی شما خواهران و برادرانی که در محیط جنگ به زندگانی دلاورانة خود ادامه می دهید و از کشته شدن به دست دشمنان خدا در راه خدا ترسی ندارید و با چنگ و دندان از میهن عزیزتان برای رضای خدا دفاع می کنید و موجب دلگرمی رزمندگان اسلام می شوید و همه چیز را در طبق اخلاص قرار داده اید و با فداکاری های مکرر، شجاعت و شهامت را در تاریخ سراسر مبارزات بی امان تان ثبت نموده و می نمایید و درس فداکاری و رشادت به مستضعفین جهان می آموزید که وعدة خدا بر حکومت پابرهنگان جهان حق است، به شما که با مبارزات خویش روی ابرقدرتها و قدرتها را سیاه کردید، درود می فرستم و در مقابل صبر و استقامت تان خاضع و خاشعم.»[33]
ظهور ارتش جمهوری اسلامی در عرصة معادلات سیاسیدستاورد دیگر جنگ تحمیلی را می توان خودنمایی و توانمندی ارتش جمهوری اسلامی به حساب آورد. نیروهای ارتشی، به خصوص نیروی هوایی سهم بسیاری در پیروزی ها داشته و همواره دشمنان را دچار وحشت و فروپاشی قدرت ساخته اند. امام خمینی با ذکر عبارت معروف «الخیر فی ماوقع» (خیر در رخدادهاست)، جنگ تحمیلی را دربردارندة خیر و برکت برای ملت می شمارد و مقاومت ارتش ایران در برابر تهاجم صدام را جلوه ای از آن همه به حساب می آورد.
«ضدانقلاب در ایران شایع می کردند که ارتش ایران، ارتشی است که از بین رفته و دیگر نمی تواند در مقابل دشمن ها مقاومت کند... می گفتند که اصلاً ارتش لازم نیست، [سازمان] ارتش باید به هم بخورد... در این جنگ تحمیلی ثابت شد که ارتش نیرومند است... و همة کسانی که در ارتش هستند، در رأس ارتش هستند، وفادارند.»[34]
رسوایی سازمانهای ضدامپریالیستینقاب افکندن گروه های مسلح و ضدامپریالیستی چون فدائیان خلق و مجاهدین خلق در دوران دفاع مقدس را باید دستاورد دیگری از آن دانست. شعارهای خلقی و حماسی آنان به هنگام آزمون، بیگانگی خود را با حقیقت و آرمان های مردمی نمایاند.
«این اشخاصی که ادعا می کنند و ادعا می کردند که ما طرفدار مظلومین هستیم، طرفدار خلق هستیم، فدایی خلق هستیم، مجاهده برای مردم می کنیم، ثابت شد به این که همة این حرف ها، صحبت های خلاف واقع بوده است و الان که کشور ایران با حزب بعث منحط در جنگ است... از آنها هیچ خبری نیست. این هم یکی از خیراتی بود که برای ما در این جنگ تحمیلی حاصل شد.»[35]
تجلی هم گرایی در روزگار جنگپس از پیروزی انقلاب، به تدریج نغمه های اختلاف و ناهمگرایی ملی در کشور پراکنده گشت. رخداد جنگ تحمیلی که سبب ظهور اتحاد و انسجام ملت در مقابل هجوم بعثی های عراق شد، بی بنیادی آن نظرها و خبرها را به دست داد.
«یکی دیگر [از برکات جنگ تحمیلی، نمایش هم گرایی ها بود]... دائماً می گفتند که انقلاب در اول یک چیزی داشت، مردم با هم بودند و حال دیگر [با هم] نیستند... با هم [اختلاف دارند] ... در این جنگ ثابت شد که سرتاسر کشور با هم هستند و مردم به همان روح انقلابی باقی هستند و الان از همه جا... جوان های ما... [درخواست] می کنند که به جنگ بروند، لکن احتیاجی نیست.»[36]
شادابی شهروندان و نیروهای مسلحتحرک ملی و نظامی ـ که شادابی و شکوفایی استعدادها را به همراه خود دارد ـ از خیر و برکت های دیگر دفاع مقدس است. دوران صلح و آسایش، ملت و به ویژه نیروهای مسلح را به عافیت طلبی و سستی سوق می دهد. از این رو هرچندگاه یک بار، مانورهای نظامی ضرورت می یابد تا آمادگی دفاعی کشورها سنجیده و تداوم یابد. امام خمینی فضای جنگ تحمیلی را شاداب کنندة روان های خوگرفته به راحت و خمودی می شمارد و آن را سبب تحرک اجتماعی می خواند.
«وقتی... [جنگ] واقع می شود، انسان را از آن خستگی و از آن چیزهایی که سست می کند انسان را... بیرون می آورد و او فعالیت می کند و جوهرة انسان که باید همیشه متحرک و فعال باشد، بروز می کند.»[37]
قدرت نمایی ملت ایرانرژیم عراق و نیز رژیم های حامی صدام در همان هفته های نخستین جنگ تحمیلی به دست آوردند که انقلاب مردم ایران، انگیزة فداکاری و هم گرایی را پرورش داده و آنان آزادی و استقلال خود را همواره پاس خواهند داشت. بدین سان دستاورد سیاسی یادشده ـ که بازدارنده از تهاجم های نظامی دیگر بود ـ درخور تأمل است.
«یکی از امور که باز خیر بود برای ما، این [بود] که دولت عراق فهمید که با کی طرف است. اینها دائماً... می گفتند که اگر ما حمله به ایران کنیم، در همان حملة اول دیگر کار تمام است... حالا فهمیدند که نه، مسأله این طور نیست. در عین حالی که ما... بسیج عمومی را اجازه ندادیم... فهمیدند اینها که خیر، کاری از آنها برنمی آید و اگر دولت ایران بخواهد، آنها را انشاءالله به زودی از بین می برد.»[38]
9. صلح گراییپس از گذشت دورانی از جنگ تحمیلی، دست اندرکاران حاکمیت بعث عراق و همچنین قدرت های اروپایی و امریکایی بدین واقعیت پی بردند که نمی توان جنگ بی حاصل را ادامه داد و امنیت و منافع خود در منطقه را به خطر انداخت. از این رو کم کم فریاد صلح طلبی صدام و حامیان او در میان اعراب و غیراعراب در رسانه ها آشکار گشت. تردیدی نبود که آنان می خواستند صلح تحمیلی را جایگزین جنگ تحمیلی سازند. امام خمینی در صلح و جنگ با دولتها، به تکلیف نظر داشت که اسلام بر دوش حاکمان و مردمان نهاده است. از این منظر شکست و پیروزی را باید بر پایة خرسندی و ناخرسندی خداوند محاسبه نمود. بسا شکست هایی که عین فتح و پیروزی است و بسا فتوحات که جز شکست و ننگ به همراه ندارد.
«برای اسلام باید جنگ بکنیم، برای اسلام باید فداکاری بکنیم... اسلام گفته است که شما باید پایداری کنید... ما پیروز هستیم. صدام حسین دستش را دراز کرده برای این که با ما مصالحه کند. ما با او مصالحه نداریم. [صدام] یک آدمی است که کافر است، یک آدمی است که فاسد است، مفسد است و... ما نمی توانیم با او مصالحه کنیم. ما تا آخر با آنها جنگ خواهیم کرد و ان شاءالله پیروز خواهیم شد... ما هدفمان این است که تکلیفمان را عمل بکنیم. تکلیف ما این است که از اسلام صیانت کنیم... کشته بشویم تکلیف را عمل کرده ایم، بکشیم هم تکلیف را عمل کرده ایم.»[39]
امام خمینی چنان که پس از قبول قطعنامة شورای امنیت خاطرنشان ساخت، به صلح پایدار می اندیشید.
«همان طور که قبلاً گفتیم ما با مردم خود، با صداقت صحبت می کنیم. ما در چهارچوب قطعنامة 598 به صلحی پایدار فکر می کنیم و این به هیچ وجه تاکتیک نیست... ما خواستیم به دنیا ثابت کنیم که صدام معتقد به مجامع بین المللی نیست و ما تا قبول قطعنامه از سوی عراق جواب دشمنان اسلام را در جبهه ها خواهیم داد.»[40]
رهبر فقید انقلاب در سالگرد فاجعة مکه و یادآوری مظلومیت حاجیان ایرانی، پایان تلخ جنگ تحمیلی را خاطرنشان می سازد و ملت را به شکیبایی فرامی خواند.
«در این روزها ممکن است بسیاری از افراد به خاطر احساسات و عواطف خود، صحبت از چراها و بایدها، نبایدها کنند، هرچند این مسأله به خودی خود یک ارزش بسیار زیباست، اما اکنون وقت پرداختن به آن نیست... من باز می گویم که قبول این... [قطعنامه] برای من از زهر کشنده تر است، ولی راضی به رضای خدایم و برای رضایت او این جرعه را نوشیدم.»[41]
پانوشت ها:[1] . صحیفة امام، 21/ 205.
[2] . سورة نساء/ 74.
[3] . سورة صف/4.
[4] . صحیفة امام، 20/ 391 ـ 390.
[5] . همان، 13/ 276.
[6] . همان، 269.
[7] . همان، 20/ 118 ـ 115.
[8] . همان، 286 ـ 285.
[9] . همان، 13/ 232.
[10] . همان، 235 ـ 234.
[11] . همان، 17/ 293.
[12] . همان، 369.
[13] . همان، 222.
[14] . همان، 152 ـ 151.
[15] . همان، 108.
[16] . همان، 20/ 38 ـ 37.
[17] . همان، 13/ 408.
[18] . همان، 455 ـ 454.
[19] . سورة هود / 112.
[20] . صحیفة امام، 13/ 463 ـ 462.
[21] . رک: وسائل الشیعه، کتاب جهاد، 15/ 16.
[22] . صحیفة امام، 13/ 515 ـ 513.
[23] . سورة آل عمران/ 169.
[24] . سورة فجر/ 30 ـ 29.
[25] . صحیفة امام، 17/ 135.
[26] . همان، 20/ 196.
[27] . همان، 21/ 145.
[28] . همان، 13/ 511.
[29] . همان، 17/ 274.
[30] . همان، 20/ 126.
[31] . همان، 13/ 331.
[32] . همان، 332 ـ 331.
[33] . همان، 544.
[34] . همان، 246.
[35] . همان.
[36] . همان، 247.
[37] . همان.
[38] . همان، 248 ـ 247.
[39] . همان، 251 ـ 250.
[40] . همان، 20/ 101.
[41] . همان، 95 ـ 94.
جستجو در قاموس نور