مقدمه
بدون تردید عنایت به امور اقتصادی وکار وتلاش در زندگی اجتماعی مردم همـواره مـورد توجه امام باقر (ع ) بوده است. یکی از بسترهای مهم کار وکـوشش فـعالیت در بخش کـشاورزی و دامداری است چنانچه ایشان می فرماید:هیچ کاری در پیـشگاه خـدا محبـوب تـر از زراعـت نیست. امام در اوج زهد وتقوا وعبودیت، اهل کار وتلاش بوده اند و با کار وتلاش خــود افــراد گـوناگونی از ایتام وبینوایان تا از کارافتادگان و زنـدانیان را تـحـت حـمایـت و پوشـش اقتـصادی قرار داده بودند اما در عین حال تکدی گری را به شدت نکوهش می کردند.
آنچه مورد تـوجه امـام بـاقر (ع) بوده دو عامل مهم اقتصادی یعنی ثروت حـلال وثـروتمنـدان صــالح است . در این خصوص می فرمایند: همانا بقای اسلام ومسلمانان در این است کـه گـردش ثـروت نـزد کسانی باشد که حق امـوال و وظـیفه خـود را نسبت به آن می شناسند و به معروف عمل می کنند. یکــی از ابعاد اقتصادی زندگی اجتماعی امام باقر کمک های مالی ایشان به اقـشار ضـعیف و مـستمندان جامعـه است و همواره این افـراد را مـورد لطـف و عنایت خویش قرار می دادند.
در دیدگاه امام باقر سستی وتنبلی بـه شـدت مورد مذمت اسـت و ان را باعـث کـاهلی و افـسردگی می دانستند و انچه بیشتر مورد اهتمام آن حـضرت در عرصـه اقتـصاد اســت مــدیریت و بـرنامـه ریـزی وهمچنین اتخاذ روش میانه روی و اعتدال وقناعت در طول زندگی اجتماعی انسان هاست .
الگوهای اقـتصادی در زنـدگی اجـتماعی امام باقر (ع)
یکی از مهمترین ابعاد اجتماعی زندگی همه افراد جامعه امور اقتصادی می بـاشد. در امـور مـعیـشتی و اقتصادی، دو موضوع «منابع درآمد» و «مصارف آن » از مباحث اصلی مـی باشـد؛ امامـان در ایـن رابطـه، اصلی تـرین و مـهمترین الگوهای جامعه می باشند. از این رو لازم است این دو موضوع را در زندگی امام محمدباقرعلیه السلام مورد بررسی قـرار داد.
الف ) مـنابع مـالی
منابع پولی و مادی امام باقرعلیه السلام و دیگر ائمه معصوم علیهم السلام عبارت بود از:
١- کار و کـوشش (کـشاورزی، دامداری، تجارت و کارگری).
یکی از بسترهای گسترده و مطلوب کار و کوشش برای تأمین زندگی، «فـعالیت کـشاورزی» اسـت؛ به گونه ای که بخش مهمی از نیازهای غذایی و نیز اشتغال زائی را می توان از این طریق تأمین ساخت. امـام بـاقرعلیه السلام در این راستا می فرماید: "هیچ کاری در پیـشگاه خـدا محبـوب تـر از زراعـت نـیـست.
خـداوند هـیچ پیامبری را نفرستاد مگر اینکه کشاورز بود، جز ادریس که خیاط بود.[1] و نیز اشاره دارند که:
"بـهترین کـار، کـشاورزی است که از حاصل آن، نیکوکار و بدکار می خورند.[2]
٢- موقوفات معصومان علیهم السلام .
٣- هـدایای شـیعیان و نذورات مردمی .
٤- خمس .
امام باقرعلیه السلام پیرامون «خمس » می فرماید:" برای احدی جـایز نیـست کـه از خـمـس چـیزی را بخرد، مگر اینکه حق ما را به ما برساند".[3]
کار و کوشش و کسب درآمـد از اینـ راه، یکی از اصلی ترین جنبه های زندگی امـامان مـعصوم بــوده است. با مطالعه زندگی آن حضرت درمی یابـیم کـه امام در کار کشاورزی بسیار کوشا بوده اسـت. عـلاوه بر این منبع درآمدی از نـقاط دور و نـزدیک - کم و بیش - وجوهات شـرعی (خـمـس ) و هــدایایی بـه پیشـگاه ایـشـان تـقـدیم و ارسـال مـی شـد؛ امـا از ناحیـه حـکومـت آل مــروان و عوامـل آن، فـشارها و محدودیت های شدیدی وجود داشت که زندگی امام بــاقر(ع)، بـنـی هاشـم و شـیعیان را در تنگناهـای اقتصادی قرار داده بـود؛ مثلا یکی از منابع تـأمین زنـدگی مادی اهل بیت علیهم السـلام، مـنطقـه حاصـلخیز و وسیع «فدک « و «موقوفات « پیامبرصلی الله علیه وآله وسلم و معصومان علیهم السلام بـود کـه از دوره خـلافت ابـوبکر، تحت تصرف خلفا و حاکمان سـتمگر قـرار داشـت.
ب) مخارج و هزینه هـا و نـقش امام در دستگیری از مستضعفان جـامعه
امـام صادق علیه السلام اوضاع مالی و معیشتی امام باقرعلیه السلام را این گونه بازگو می کند:"پـدرم از نـظر مـالی در وضع و شرایط خوبی نبود؛ مخارج سـنگینی از عـائله ای بسیار را اداره مـی کـرد"[4]
افراد تحت تکفل آن حضرت، عبارت بودند از:
١- خانواده و فـرزندانش.
٢- خـانواده پدرش امـام سجادعلیه السلام.
٣- خانواده شیعیانی که دچار خـشم و فـشار بـنی امـیه قــرار گـرفتـه بودنـد (خـانواده شـهدا و زندانیان ).
٤- فقرای مدینه.
٥- افرادی که از نقاط دور به محـضر امـام علیـه الـسلام رسـیده و تقاضـای کمـک مـالی می نمودند.[5]
٦- از مهمترین ابعاد زندگی اجتماعی امام محمد بـاقر (ع ) در زمینه اقتـصادی مـی تـوان بـه مباحث زیر اشاره کرد:
١- کار و تلاش در اوج زهد و تقوا
یکی از اقداماتی که امامان از جمله امام محمد باقر(ع ) انجام می دادند ایـن بـود کـه در اوج زهد و تقوا و در نهایت عبادت و بـندگی خـدا، اهل کار و تلاش بوده اند، و از این که دیگـران، روزی آنها را تأمین کنند و خرج زندگی ایشان را بپردازند، بیزار بوده انـد.محمـد بـن منکـدر یکی از زهاد معروف عصر امام باقر (ع ) است که هـمانند طـاووس یمانی و ابراهیم بـن ادهـم و عده ای دیگر، دارای گرایش های صوفیانه بوده است. اشاره دارد کـه حـضرت را در حـال کـار کردن دیده و به همین جهت می گـوید:
"خـداوند، کارهایت را سامان دهد چرا بـزرگی چـون شما در چنین شرایطی بـه فکـر دنیـا و طلب مال باشد براستی اگر مرگ در چنین حالتی به سراغ شما بیاید، چه خواهید کرد؟"
امام باقر (ع)، دست از دسـت خـدمتکاران برگرفت و ایستاد و فرمود:"بـه خــدا سـوگند، اگـر در چنین حالتی مرگ به سـراغم آیـد، بحـق در حالـت اطاعـت از خداونـد، بـه سـراغم آمـده است. این تلاش من خود اطاعت از خداست، زیرا با همین کارهاست که خود را از تو و دیگــر مـردم بی نیاز می سازم (تا دست حاجت و تمنا به کسی دراز نکنم )."[6]
٢- رعایت جمال و زندگی شرافتمندانه
ائمه (ع) به تناسب شرایط زمانی و مسؤولیت های اجتماعی خـود سـبک زنـدگی هـای گونـاگونی داشته انـد. بـه عنوان نـمونه اشاره شده است حضرت علی (ع) در دوران حکومت و فرمـانروایی خـویش، کفشهایش را خود وصله می زد و از ساده تـرین و کـم بـهـاترین جامـه هـا اسـتفاده مـی کـرد، ولـی آن حضرت شیوه زندگی خود را برای هـمگان تـجویز نـمی نمود و مـی فرمـود: "مـن چـون حـاکم جامعـه هستم، وظیفه خاصی دارم و باید در حد پایین ترین طبقات جامعه زندگی کـنم تـا آنان با مشاهده وضـع من، در خوداحساس آرامش و رضایت کنند "، اما سایر امامان، از آنـجا کــه مــسؤولیت حکومـت را بـر عهده نداشته اند و در شرایط اجتماعی ویژه ای زندگی می کردهاند، که چه بـسا اسـتفاده از لبــاسهـای کم بها و وصله دار، موجب تضعیف موقعیت اجتماعی آنان و توهین به شیعه می شـد، و بازتـاب منفـی داشته اسـت، بـر اساس وظیفه، آداب صحیح اجتماعی را رعایت کرده، به جمـال و زنـدگی شـرافتمندانه در جامعه اهتمام می ورزیده اند. البته این موضوع به آن معنی نبود که ایـشان مادیـات و امـور دنیـوی را پاس می داشته و در جهت ذخایر مادیات و موارد آن اهـتمام می ورزیدند؛ بلکه از نظر امـام، همـه امـور، چه مادی و چه معنوی جایگاه خاص خود را داشت.
دنیا و مادیات بر اثر دخالـت عوامـل و عناصـر، بـه دو گـروه: پـسندیده و ناپـسند، تقـسیم می شود؛ یعنی نـیت و انـگیزه افراد می تواند دنیا را در مسیر آخرت و معنویات و یـا در مقابـل و تضاد آنان قرار دهد. بنابراین، دنیای پسندیده و ثروت های مشروع، وسیله و ابـزار رسـیدن بـه کمالات خواهد بود؛ به همین دلیل، امام باقر(ع ) این حـقیقـت را بــدین گونـه گوشـزد فرمـوده است: "هرکس دنیا را به خاطر آخرت و آخرت را به جهت دنیا رها کند، از ما نیست."[7]
و نیز اشاره دارند که: "هرکس دنیا را به جهت بی نیازی از مردم، توسعه زندگی خـانواده و احسان و نیکی به همسایه اش طلب کند، روز قیامت در حالی کـه چـهـرهاش هـماننـد مـاه شـب چهاردهم می درخـشد، خـداوند مـتعال را دیدار می نماید."[8]
با توجه به این که شرایط زمان زندگی امام بـاقر (ع)، زنـدگی همـراه بـا عـزت و شـکوه را می طلبید. آن حضرت نیز سـعی مـی کـردند تا حدی که به عنوان یک معـصوم مـی تــوان شــکل آن زندگی را در ابعاد خصوصی و اجتماعی پیاده کرد، داشته باشند. به عنوان نمونه، امـام بـاقر (ع ) در انتخاب لباس برای خویش ، عزت و شـرافت شـایسته را در نـظر می گرفت . چنان که گاه لباس فاخر و تهیه شده از خـز می پوشدو برای لباس رنگهای جذاب و پر نشاط انتخاب می کند.
امام نمی پسندیدند که در ظاهر و جسمشان، آثار رخـوت، کــسالت و پژمـردگـی دیـده شـود وبی قیدی و بد منظری و بی مبالاتی را نمی پسندیده اسـت. در هـمـین رابطـه حکـم بـن عتیبـه می گوید: امام باقر (ع) را دیدم که حنا بر ناخن ها نهاده است. امـام بـه مـن فرمود: "نظرت دربـاره این کار چیست؟"
عرض کردم: "درباره کار شما چه مـی تـوانم بـگویم (شـما خـود آگـاهتر هـستید و جـز کـار بایسته انجام نمی دهید )، ولی در آداب و رسـوم اجتمـاعی مـا، جـوانـان نـاخنهایـشان را بــا حنـا می آرایند."
امام فرمود: "ای حکم! وقتی که انـسان تنظیـف مـی کنـد و بـا دارو، مـوهـای زایـد بــدن را می زداید، دارو بر ناخنها اثر گذاشته و رنگ آن را شبیه ناخن مردگان می سـازد. رنـگ آن را بــا حـنا مـی توان تغییر داد.
از نظر امام باقر (ع ) کار نوعی عبادت بود. امام با وجـود داشـتن خــدمتکار و کـهولـت سـن، هرگز از کار و تلاش دست نکشید؛ در این رابطه حتی افرادی به گمان خود، تــلاش اقـتـصادی حـضرت را بیانگر نوعی دوری از مفاهیم زهد و قناعت می دانستند. به همین دلیل ، امـام (ع ) در پاسخ ظاهربینان و زاهد نمایانی چـون: «مـحمد بن منکدر» فرموده است: "هرگاه مرگ به سراغم بیاید و من در حال کشاورزی باشم، در واقع مرگ در حالی مرا فراگرفته که در مسیر بـنـدگی و عـبادت الهـی بوده ام. انگیزه من از کار و کوشش، این است کـه خـود و خـانواده ام را از تـو و دیگران بـی نـیاز گردانم "
محمد بن منکدر بعد از شنیدن کلام حکیمانه حضرت، گفت: "راست گفتی! خـدایت تـو را رحمت کـند. مـن می خواستم تو را پند و اندرز بدهم ، لیکن تو مرا موعظه کردی"
دسـتگیری از نـیازمندان
انسانیت و مؤمن بودن می طلبد که اولا دردهـای فـردی و اجـتماعی مشاهده شود. ثانیا هریک از ما متناسب بـا امـکانات و توانایی، به مداوای دردهای اجتمـاعی بپـردازیم و گرنـه، پیامـدهای سوء «سکوت و غفلت » گریبان هـمه را خـواهد گرفـت. امـام پـنجم، حـضرت بــاقرالعلوم عـلیـه السلام در هـمین زمـینه مـی فرماید: "سوگند به خدا! شیعه مـا نـیست مگر فـردی کـه. .. نـسبت بـه همسایگان تهیدست، مستمند، بدهکار و یتیم، متعهد و دلسـوز بـاشد..."
در کلام و زندگی امام باقرعلیه السلام هـمچون دیگر معصومان می تـوان الگـوها و زمینه هـای بسیاری از سخاوت و هـمیاری بـا دیگران را دید. ایشان با سخنان و رفتار خـود در ایـن زمینـه، روحیه تعاون، همدردی، فداکاری و نیکوکاری را در جـامعـه اســلامی تقویـت نمـود. از جملـه فرمایشات حـضرت در این زمـینه مـی توان به بـرخی از دسـتورات ارزنده آن حضرت اشـاره کــرد: آن حـضرت می فرمایند:"همانا بهترین کارها نزد خداوند متعال، ایجـاد شـادی در دل و زنـدگی مؤمن، سیراب نـمودن مـسلمان و یا پرداخت بدهی اوست. "
و یا می فرمایند: "هـرکس حـاجـت مـسلمانی را بــرآورده کـنـد، خـداونـد صـاحب عـزت و جـلال، خـطاب به او فرماید: پاداش تو برعهده من است و من برای تو پاداشی جز بهشت قرار نمی دهـم."[9]
و نـیز از آن حضرت است که می فرمایند: "هـرکس مـؤمنی را سـیراب و اطـعام کـند، خداوند او را از میوه هـای بـهشتی سیراب خواهد نمود."[10]
کمک به محرومان، نیازمندان و ستمدیدگان جامعه، در زندگانی امام بــاقر(ع ) اصــل بـزرگـی بود و برطرف کردن نیازهای مادی و روحی آنـان را مـهمترین فـعالیت هـای اجـتماعی خـود به شمار می آورد. امام باقرعلیه السلام افراد گوناگونی (خانواده شـهدا و زنـدانیان، از کارافتادگـان، بیـوه زنان، ایتام، بیماران و بردگان) را تحت حمایت و پوشش اقتصادی قرار داده بود؛ به طـوری کـه بـرخی از آنها تا هنگام شهادت امام (ع ) این واقعیت و ماجرا را نمی دانستند که هزینـه زنـدگی آنان، مستقیم و غیر مستقیم، از جانب آن حضرت تأمین و فرستاده می شد و نـان آور محرومـان در تاریکی شب، همان باقرالعلوم علیه السـلام بـود و بس!
در عصر حکومت عمر بن عبدالعزیز (١٠١ - ٩٩ ق) تا حدودی گـشایش مـالی در زنـدگی امام باقرعلیه السلام ایجاد شد؛ چرا که خلیفه اموی علاوه بر برگرداندن «فدک» به آن حـضرت، حقوق اهل بـیت و بـنی هاشم را نیز از محل بیت المال پرداخت می کرد.[11]
امام، آنان را دور خود جمع می کرد، سخنانشان را می شنید و دردهایشان را تـسکین مـی بخـشید.
درباره امـام بـاقر (ع) گفته اند: هرگز شنیده نـشد کـه نیازمندی نیازش را به آن حضرت اظهـار داشـته و با پاسخ منفی، مواجه شده باشد. ایشان در این زمینه احادیـث چنـدی دارد و بـه دیگـران نیـز بـرای رسیدگی به محرومان و دسـتگیری از مـستضعفان توصیه می کنند. امـام صـادق (ع) در رابطـه بـا انفـاق پدر بزرگوارشان و رسیدگی ایشان به محرومان می فرماید: "پدرم با این کـه از نظـر امکانـات مـالی، نسبت به سایر خویشاوندان در سطح پایین تری قرار داشت و مخارج زنـدگی وی، سـنگینتر از بقیـه بود، هر جـمعه بـه نیازمندان انفاق می کرد و مـی فرمـود: انفـاق در روز جمعـه، دارای ارجـی فزونتـر است، چنان که روز جمعه، خود بر سایر روزها برتری دارد."[12]
این سخن را نیز امام صادق (ع ) در همین رابطه فرموده است:
"در یکی از روزها بـه حـضور پدرم رسیدم در حـالی که میان نیازمندان مدینـه، هـشت هـزار دینار، تقسیم کرده و یازده برده را آزاد ساخته بود."[13]
امام باقرعلیه السلام در طـول مـدت زنـدگانی اش علاوه بر انجام عبادات واجب و مـستحبی و نیز پرورش شاگردان ممتاز و صالح، به سر و سامان دادن زندگی اقشار آسیب پذیر هـم اهـمیـت می داد؛ به طوری که خود می فرماید:
"... هرگاه متکفل یک خانواده از مسلمانان شوم، از گـرسنگی نـجاتشان دهـم، و بدن آنهـا را بپوشانم ، و آبرویشان را از مردم حفظ کنم، این کارها را بیشتر دوست مـی دارم از ایـن کـه یـک حج [مـستحبی ] یا دوتا... و حتی هفتاد حج را انجام بدهم".[14]
امام صادق علیه السلام در بیان سیره پـدرش بـزرگـوارش در زمینـه کمـک بـه مـحرومـان و مـستضعفان نقل می کند: "پدرم هرگاه صدقه می داد و پولی را در دسـت فقیـری مـی نهـاد، از او پس می گرفت، می بوسید و می بویید، دو مرتبه آن را در کف دست سائل می گذاشت و حکمت این کارش را چنین بیان می فرمود:دوسـت دارم چیزی را کـه در دسـت خداونـد نهـاده شـده و مورد قبولش واقع شده است ، ببوسم و ببویم."[15]
امام باقرعلیه السلام در هر جمعه به نیازمندان کمک می کرد و در فضیلت «جمعه » می فرمود:
" پاداش عبادات در روز جمعه دو برابر اسـت، پسـ در این روز نماز، صدقه و دعا را زیاد انجام بدهید."[16]
یکی دیگر از ابعاد اقتـصادی زنـدگی اجتمـاعی آن حـضرت کمـکهـای مـالی ایـشان بـه محرومان و اقشار ضعیف جامعه بود. در نظـام آفـرینش ، دو نـوع عامـل وجـود دارد: مـادی و معنوی؛ محسوس و غـیر مـحـسوس. لـذا بـرای ایجـاد گـشایش در زنـدگی و برکـت در رزق، شناسایی و بهرهگیری از آن عوامل قابل توجه می باشد. امام محمد باقرعلیه السلام در این رابطه به صدقه دادن و گشایش رزق و روزی از این طریق و نیـز دسـتگیری و کمـک بـه مـستمندان تاکید زیادی مـی کـنند و می فرمایند: "نیکوکاری و صدقه، فقر را از بین می برند. ..."[17]
امـام بـاقر (ع ) هـمانند دیگر ائمه معصوم علیهم السـلام نـسبت بـه مردم - خـصوصا شـیعیان – کمکهای مالی داشته و همواره پذیرای محرومان جامعه بود؛ بـه گونـه ای کـه راویـان و سـیره نگاران به سخاوت و مهمان نوازی حضرت، اذعـان و اعـتراف نـموده اند. به عنوان نمونه می تـوان به کـمک مـالی آن حضرت به حسن بن کثیر اشاره دارد و علاوه بر کمک فرموده بودند که "این پولها را خرج زندگی ات کن و هرگاه تمام شـد، مـرا آگـاه ساز."[18]
شیخ مفید نیز درباره احسان و دستگیری آن حضرت از محرومان و کـمکش به افراد جامعـه اشاره دارد که: "آن بزرگوار گذشته از برتری در علم و صرف نظـر از سـیادت و بزرگـواری و امامت، جود و سخاوتش در میان شـیعه و سـنی زبـانزد همگان بود... با این که نانخور آن جنـاب، بسیار و وضع زندگی و درآمدش مـتوسط بـود."[19]
یکی دیگر از مهمترین مسائلی که در زمینه اقتصادی مورد توجه امام باقر (ع) بوده و نـسبت بـه آن رهنمودهای خـاصی داشـته انـد گردش پول در عرصه اقتصادی جوامع مسلمان بوده است . بـرای تـضمین «سعادت و پیشرفت » مـادی و مـعنوی؛ فـردی و اجتماعی سزاوار اسـت دو عامـل مهـم اقتـصاد اسـلامی همواره در سرلوحه زندگی مردم و کارگزاران قرار بـگیرد؛ یعـنی «ثـروت حلال» و «ثروتمندان صـالح ». از این رو می باید از نفوذ عناصر خائن و ناصالح در مدیریت اقتـصادی جلـوگیری شـود و گـرنـه آنــان بـا اهرم ثروت و قدرت، زمینه نابودی امت اسلامی را فراهم خواهند کرد.
امام بـاقرعلیه السـلام در این رابـطه می فرماید:" همانا بقای مسلمانان و اسلام، در ایـن اسـت که گردش ثروت در نزد کسانی باشد کـه حـق اموال و وظیفه خود را نسبت به آن می شناسـند و به معروف، عمل می کنند و مـتقابلا یکـی از عـوامل نـابودی مـسلمانان و اسـلام، ایـن اسـت کـه سرمایه پولی در دست افرادی به گردش در آید که حق ثروت و مسئولیت خـود را نـسبت به آن نشناخته و با آن، کار پسندیده ای انجام نمی دهند."[20]
٣- عبادت مالی
یکی از مهمترین جنبه هـای الگـوبرداری از زندگی امام محمد باقر (ع ) این اسـت کـه ایـشان نیز مانند سایر ائمه شیعه به امور مالی جـامعه و رفـاه و بی نیازی افراد از دیگـران تاکیـد زیـادی داشتند و برای این که جامعه از نظـر مـالی بـتوانـد در شــرایط مـساعد و مناسـبی بـه سـر بـرد رهنمودهایی در زمـینه هـای گـوناگون مالی و اقتصادی ارائـه داده انـد کـه در اینجـا زیـر عنـوان عـبادت مـالی آمده است. این رهنمودها شامل مسائل زیر است:
الف - پرداخت زکات
برای ریشه کن ساختن «فـقر» و کـم نمودن «فاصله طبقاتی »، یکـی از راهـکارهـای کـارآمـد و مؤثر، «پرداخـت زکـات» و بـه کارگیری مـدیریت شایـسته در مـصارف آن اسـت. امــام بـاقرعلیـه السلام درباره اهمیت و جایگاه «زکات» می فرماید:" اسلام بر پنج پایه و رکـن بـنـا شــده اسـت: نماز، زکات، روزه، حج و ولایت."[21]
و نـیز آن حضرت اشاره دارند کـه: "بـه راستی خداونـد تبـارک و تعـالی «زکــات و نـمـاز» را مقـرون یکدیگر قرار داده و فرموده است: «نماز را به پا دارید و زکات اموال را بدهید. »پـس کـسی کـه نـمـاز را اقـامه کند ولی زکات ندهد، همچون کـسی اسـت کـه نماز را به پا نـداشته اسـت."[22]
آن حضرت درباره کیفر افـرادی کـه زکات نمی پردازند، مطالبی بیان نموده؛ از جمله این کـه :
ثروتی که زکات نداشته باشد بـه شـکل افعی در دوزخ، برگردن صاحبش خواهد پیچید.[23]
گـرچه «زکـات»، بخش مـهمی از نـیازهای اقـشار آسیب پذیر را می تواند بـرطرف سازد؛ امـا بـه تنهایی، توانایی مبارزه همه جانبه با مصادیق فقر را ندارد. از این رو، مقوله صدقه و کـمکهـای مـالی و مستحبی، نقش تکمیلی را می تواند بـه خـوبی ایفـا کـند و نـقش موثری در بهبود وضـع مـالی گروه زیادی از افراد مستضعف و درمانده جامعه باشد. امام باقرعلیه السلام بـه عنـوان یکـی از پیشـوایان دین اسلام و جامعه شیعیان به این مهم اهتمام خاصی داشتند و در احادیث خود به ان تاکید می کردند.
ایشان پاداش صدقه دهنده و برکات صدقه را در چنـدین حـدیث، بیـان نمـوده اسـت کـه عبارتند از: "بـرطرف کردن فقر، افزایش در عمر، ایمنی از هفتـاد نـوع مـرگ ناپـسند؛ بهبـودی بیماران؛ دفع انواع بلاهای دنیوی، ذخیره شدن ثواب اخروی؛ قرار گرفتن در پناه رحمت الهـی؛ روسیاهی ابلیس، تباهی نقشه های حـاکمان سـتمگر و خاموش شدن خشم و عقوبت الهی".[24]
امام باقرعلیه السلام علاوه بر تشویق شیعیان به کارهای نیکی همانند صدقه ، همواره به ایـن نکته نیز اشاره فرموده است: " چیزی نزد خداوند بهتر از عـمل [نـیکی ] کـه ادامـه داشـته باشـد، نیست اگرچه اندک باشد"[25]. بنابراین، پرداخت صدقه به نیازمندان را نباید بـه برهـه ای از زمـان محدود ساخت؛ بلکه سزاوار است در طـول زنـدگی ، این سیره حسنه را استمرار بـخشید.
ب- مـراقبت از کسب اموال نامشروع
بر اساس آیات و روایات، «روزی» و چگونگی کـسب آن، تـأثیر مانـدگاری در سـعادت و شقاوت آدمی دارد و رشد و سقوط اخلاقی هـر فـرد و جامعـه ای، بـه نـوع و کیفیـت «منـابع درآمـد» آنـان نیز بستگی دارد. امام بـاقرعلیه السـلام به عنوان بعدی از اخلاق اجتماعی، همگان را به کسب «لقمه حلال» و پرهیز از «ثـروت هـای نامـشروع » سـفارش فرمـوده اسـت؛ برخـی از توصیه های آن حضرت عبارتند از:
"پلیدترین درآمدها، کسب ربا است".[26]
"همانا انـسان اگـر از مال حرام ثروت به دست آورد، حج، عمره و صله رحم . .. او در پیـشگاه خدا پذیرفته نمی شود".[27]
"هرکه مال از چهار طریق به دست آورد، چهار چیز از او قبول نمی شـود. هرکـه مـال را از راه اخـتلاس (نادرستی)، یا ربا، یا خیانت و یا دزدی به دست آورد، از وی زکات، صدقه ، حج و عمره پذیرفته نـشود.".
پ- سـفارش بـه عدم تکدیگری و جلوگیری از رواج آن در جامعه
گرچه در دین مبین اسلام و احادیث پیامبر و ائمه سـفارش بـسیرا زیـادی بـه دسـتگیری و حمایت از فقرا و مـساکین شـده است، اما این به آن معنا نیست که اسلام گـداپروری را تـشویق می کند. بنابراین، در کـنار تـوجه بـه مشکلات محرومان بایسته است که دست افراد فرصت طلـب و غیر مستحق را از منابع و مراکز خیریه کـوتاه کرد. امام باقرعلیه الـسلام نکـوهش درخواسـت
مالی و عقوبت اهل تکدی را چنین ترسیم فـرموده اند:
"اگر درخواست کـننده و فـقیر بداند تقاضای کمک مالی ، چه [ضرر و زیانی ] دارد، هیچ کس از دیگری درخواست نکند."[28]
و یا اشاره دارند:" سوگند به خدایی که بر حق است! مـردی نیـست کـه راه درخواسـت و گدائی را بر خود بازکند، مگر آنـکه خداوند درب فقر و تنگدستی را به روی او بگشاید."[29]
امام باقرعلیه السلام گرچه شـیعیان را بـه پوشـاندن و مخفـی نگـاه داشـتن حاجـت، درد و مصیبت، سفارش نموده است،[30]
لیکن بازگو نمودن نیاز را به افراد شایسته، در موقع ناچاری و شدت تـنگدستی، مـنع ننمـوده است. آن حضرت می فرماید: "مؤمن از [کمک های ] برادر خود بی نیاز نیست."[31]
در رابطه پاسخ مثبت دادن به نیازها و حاجات مردم نیز اشاره دارند: " اگر مردم می دانـستند که رد کـردن و جـواب منفی دادن به درخواسـت نیازمنـد چـه [آثـار زشـتی ] دارد، هـیچ کـس خواهش دیگری را رد نمی کرد."[32]
اما از آنجا که آبرو و شخصیت مؤمن، بالاتر از امور مادی و مالی است، امام باقرعلیه السلام چنین هشدار می دهد که: " مثل درخواست کــردن از افــراد نـوکیـسه و تـازه بـه دوران رسـیده، هـمانند درهـمی اسـت در دهان مار، که تو به آن پول احتیاج و نیازداری، در حـالی کـه از ناحیـه مار بیمناک هستی".[33]
از نظر امام و سایر معصومین، مطمئن ترین راه برای رفـع نـیازمندی هـا و حفظ آبـرو و عـزت مـردم، توجه به درگاه «خـیرالرازقین » اسـت و بس؛ به همین دلیل، امام باقر علیه السلام می فرمایند:
"همانا خداوند این که عدهای از مردم در مورد نیاز خود، پیش برخی دیگـر بـا اصـرار تقاضـا داشته باشند، ناپسند می شمارد؛ ولی رجوع و درخواست مکـرر را نــسبت بـه خـودش دوسـت می دارد. همانا خداوند بلند مرتبه، دوست دارد که فقط از درگـاه او درخواسـت شـود و مـردم، نعمت های او را طـلب نـمایند".[34]
ت- پرهـیز از کاهلی و تنبلی
از نظر امام محمد باقر (ع ) و دیگر ائمه برای رسیدن بـه یـک زنــدگی شـرافتمندانه سـزاوار است از خصلت های ناپسند پرهیز نموده و قلـب و ذهـن خویـشتن را از وجـود ایـن رذائـل اخلاقی و صفاتی همچون: تـنبلی، حـرص، شـکم پرستی و طمع پاکیزه سازیم. امـام همچنـانکـه خود این موضوع را در زندگی روزمره شان رعـایت مـی کـردند در خصوص هریک از این موارد، رهنمودهایی دارد که به برخی از آنها اشاره می شود:
ایشان در ضم تـنبلی و تـبعات آن این گـونه می فرمایند:" بپرهیز از کاهلی و افسردگی ؛ چرا که این دو، کلیدهای تمام زشتی ها هـستند. آدم تنبـل حـقـش را نـمـی توانـد بـه دسـت آورد و آدم افسرده حال نمی تواند در کار حق، بردباری بورزد".[35]
و همچنین اشـاره دارنـد:"هـمانا من دشمن می دارم فردی را که در کارهای [خـوب ]زنـدگی دنیـوی اش تنبل است؛ زیرا هرکس در کار دنیوی کـاهلی کـند، نسبت به کار آخرتش کاهل تر خواهد بود ".[36]
ث- اجتناب از حرص و آز
ابعاد اجـتماعی زنـدگی ائمـه شیعه، سراسـر الگـو و اسـوهای بـرای تمـامی مـسلمانان اسـت.
حضرت درباره حرص و آز و دوری مسلمانان از این موضوع تـوصیه مـی کـننـد همـانگونـه کـه خود پیوسته در زندگی می کوشیدند تا با کمک به دیگـران و جـلوگیری از مال انـدوزی، الگـوی
مناسبی برای مسلمانان و به خصوص شیعیان باشند. ایشان در همین باره می فرمایند:
" انـسان حـریص به [مال] دنیا، همانند کرم ابریشمی اسـت کـه هرچـه بـه دور خـود زیـاد بـپیچد، خـارج شدنش از آن تارها سخت تر گردد تا آن حـد کـه بمیرد."[37]
صرفه جویی و مدیریت امور اقتصادی
بـهترین راهـکار برای هر مسئله ای، «مدیریت » و «برنامـه ریـزی» اسـت؛ در رابطـه بـا امـور اقتصادی نیز سزاوار اسـت دولت اسـلامی و خانواده ها به موضوع «بـرنامه ریزی » و «مـیانـه روی» بیشتر عـنایت داشـته بـاشند تا هم دولت و هم خانواده از نـظر اقـتصادی خودکفا و مـستقل باشـد.
پیشوای پنجم شیعه به این مطلب چنین اشاره فرموده اسـت:
"کـمال و پیشرفت نهایی عبـارت اسـت از: تحقیـق و دانــایی در دیـن، بردبـاری در برابـر ناملایمات و تـنظیم امـور مالی و هزینه زندگی ".[38]
در حدیث دیگـری نـیز آن حضرت اشاره دارنـد کـه : " امـا اسـباب و راه هـای نجـات بـدین گونـه است. .. رعایت اقـتصاد و صـرفه جـویی در تمـام حـالات، چـه در وقــت بــی نـیـازی و چـه در هنگـام نـیازمندی. "[39]
یکـی از آموزههای دینی در زمینه صرفه جویی در مـسائل اقـتصادی مسئله «قـناعت » اسـت؛ امــا توجه به این نکته ضـروری است که قناعت ورزیدن، در موضوع «مصرف » مصداق پیدا می کنـد نه در «تولید». به عبارت دیگر، سفارش مـعصومان عـلیهم السلام، در خصوص اکتفـا نمـودن بـه مـخارج و هـزینه کـفاف و مـتوسط زنـدگی است، نه قـناعت کـردن در کار و تلاش!
امام باقرعلیه السلام در این زمینه می فرماید:" هرکس به مقدار رزقـی کـه خـدا بـه او داده، قـانع بـاشد، پس او بـی نیازمندترین مردم می باشد"[40]
و نیز در همین زمـینه مـی فـرمایند: "و بـا دوری از حـرص و آز، در مـیدان قناعت فرود آی و با نیروی قناعت ، بلای بزرگ حرص را از خود دفع کن . "[41]
نتیجه
امام باقر (ع ) در طول عمر با برکت خود به کار و تلاش در امـور اقتـصادی جامعـه توجـه خـاصی داشتند یکی از مهمترین مسائلی که مورد توجـه امـام بـوده " گـردش پـول در عرصـه اقتصادی " جامعه مسلمانان است. ایشان به کسب روزی حـلال، ثـروت مـشروع وثروتمنـدان صالح اهتمام خاصی می ورزیدند.
امام باقر (ع ) بـه امـور مالی جامعه و رفاه و بی نیازی افراد از دیگران تاکید زیـادی داشـتند و از کسب اموال نامشروع مردم را برحذر می داشتند و توصیه می کردند کـه: "پلیـدترین درآمـدها کسب ربا است. "امام تنبلی وکاهلی را بـه شـدت نکوهش می کردند وفرمودند:" از کاهلی وتنبلی و افسردگی بپرهیزید که این دو کلید تمام زشتی ها هستند آدم تنبـل حقـش را نمـی توانـد بـه دست آورد و انسان افـسرده حـال نمی تواند در کار حق بـردباری بـورزد. "
امام باقر بهترین راهکار را در حماسه اقتصادی "مدیریت و برنامه ریـزی" همـراه بـا میانـه روی وصرفه جویی وقناعت می دانستند وفرمودند : "رعایـت اقتـصاد وصـرفه جـویی در تمـام حالات راه نجات است و هر کس به مقدار رزقی که خـدا بـه او داده قـانع باشـد، پـس او بـی نیازترین مردم می باشد".
کتابنامه
آملی، حیدر بن علی. ١٣٤٧. جامع الاسرار و منبع الانوار. تهران: انـستیتو پژوهـش های علمی ایران و فرانسه.
ابن بابویه، محمد بن علی. ١٣٤٥ق. علل الشرایع. قم: مکتبه الحیدریه.
ابن جوزی، یوسف بن قزاوغلی. ١٣٨٣ق. تذکره الخواص. بیروت: مطبعه الحیدریه.
ابن خلدون، عبدالرحمن. ١٣٧٥. مقدمه. تهران: شرکت انـتشارات عـلمی و فرهنگی.
ابـن سعد، محمد. ١٩٦٨م. طبقات الکبری. بیروت: دار صادر.
ابن شعبه ، حسن بن علی. ١٣٥٦ق. تحف العقول عن آل الرسول. بی جـا. دارالکتب الاسلامیه.
ابن صباغ، علی بن محمد. ١٤٠٩ق. الفصول المهمه فی مـعرفه الائمـه . بـیروت: دار الاضواء.
ابن قتیبه ، عبدالله بن مسلم. بی تا. عیون الخبار. بیروت: دار الکتب العلمیه.
اربلی، علی بن حـسین. ١٤١٠ق. کـشف الغمه فی معرفه الائمه. بیروت: دارالاضواء.
امین، محسن . ١٤٠٣ق . اعیان الشیعه. امین. مـحسن . بـیروت: دارالتـعارف.
امام خمینی، روح الله ( رهبر فقید انقلاب اسـلامی ). ١٣٧٨. صحیفه امام: مجموعه آثار امام خمینـی (بیانـات، پیامها، مـصاحبه ها، احکام، اجازات شرعی و نامه ها). قم: موسسه تنظـیم و نـشر آثـار امـام خـمینـی (ره) و موسسه چاپ و نشر عـروج.
تـرابی، احمد. ١٣٧٢. امام باقر جلوه امامت درافق دانش. مـشهد: آسـتان قـدس رضـوی بنیـاد پـژوهش هـای اسلامی.
جعفریان، رسول. ١٣٦٩. حیات فکری و سیاسی امامان شیعه . قم: سازمان تبلیغات اسلامی.
جویباری، محمود. ١٣٧٧ش. آثار و برکات صـدقه. قم: ام ابیها.
خوشنویس، جعفـر. ١٣٦٤ش. خطوط کلی اقتصاد در قـرآن و روایـات. ترجمـه مهـدی انـصاری. اصـفهان: کتابخانه عمومی امام امیرالمؤمنین علی (ع ).
دهقان، احمد. ١٣٨١ش. چهل مجلس هزار حدیث. قم: صبح پیروزی.
ذهبی، محمد بن احمد. ١٤١٠ق. سیر اعـلام النـبلاء. بیروت: موسسه الرساله.
صابری یزدی، علیرضا. ١٣٧٢ش. الحکم الزاهره. ترجمه محمدرضا انصاری محلاتـی. قـم : سـازمان تبلیغـات اسلامی،
صالحی، سید مهدی١٣٨٣ش. سیری در زندگی امام محمد باقر(ع). تهران: معیاراندیشه.
صالحی، عبدالله. ١٣٨٣ش . راهنمای سـعادت و خـوشبختی. قم: انتشارات مهدی یار.
صالحی، عبدالله. ١٣٨١ش. چهل داستان و چهل حدیث از امام محمدباقر (ع). قم : مهدی یار.
عبدوس، محمدتقی و اشتهاردی محمدی، محمد. ١٣٧٤. بیست و پنج اصل از اصول اخلاقـی امامـان(ع)، قم: دفتر تبلیغات اسلامی.
عـبدوس، مـحمدتقی. ١٣٧٢ش. فرازهای برجسته از سیره امامان شـیعه (ع). محمـد محمـدی اشـتهاردی. قـم: دفتر تبلیغات اسلامی.
علی محمد علی. ١٤٠٢ق. ائمتنا: سیره الائمه الاثنی عشر علیهم السلام دخیل، دار المکتب الامـام رضـا(ع).
دارالمرتضی.
فیض کـاشانی، مـحمد بـن شاه مرتـضی. ١٣٨٣ش. المحجه البیضاء فـی تــذهیب الاحـیـاء. قـم: دفتـر انتـشارات اسلامی.
قائمی، علی. ١٣٧٦ش. در مکتب فجر دانشها حضرت امام محمدباقر(ع). تهران: انتشارات امیری.
کلینی، محمد بن یعقوب. ١٣٧٢ش. اصول کـافی. قـم: انـتشارات اسوه.
کلینی، محمد بن یعقوب. ١٤٠٤ق. مراه العقول فـی شـرح اخبار آل رسول. بی جا. دار الکتب الاسلامیه.
لامعی، شعبانعلی. ١٣٦٢ش. حدیث برگزیده از چهارده معصوم(ع). قم: کانون انتشارات ناصر.
مجلسی، محمد بـاقر بـن مـحمد تقی. ١٣٧٦ق. بحار الانوار. تهران. آخوندی و اسلامیه.
محسنی گرکانی، احمد. ١٣٧٧ش. زکـات برای همه. قم: پیام مهدی(عج ).
محمدی اشتهاردی، محمد. ١٣٧٦ش. گفتار دلنشین چهارده معصوم(ع). قم: انصاریان.
مرتضوی میانجی ، سید ابـراهیم. ١٣٩٤ق. سـخنان بـرگزیده از برگزیدگان جهان و تاریخ چهـارده معـصوم(ع).
قم: انتشارات مرتضوی.
مفید، محمد بـن مـحمد. ١٤١٠ق. الارشاد. بیروت: موسسه الاعلمی للمطبوعات.
نوری، حسین بن محمد تقی . ١٣٨٢ق . مستدرک الوسائل. بیروت: المکتبه الاسـلامیه.
هـاشمی شـهرستانی، سید عمران. ١٣٨١ش. چهل حدیث درباره ربا. قم: انتشارات رنگ آسمان.
پی نوشت ها
[1] عـبدوس، محمدتقي . ١٣٧٢ش . فرازهاي برجسته از سـيره امامان شيعه (ع). محمد محمدي اشتهاردي . قم : دفتر تبليغات اسلامي ، ص ٤٠١.
[2] کليني ، محمد بن يعقوب. ١٤٠٤ق . مـراه العـقول في شرح اخبار آل رسول. بي جـا. دار الکـتب الاسـلاميه ، ص ٣٣٢.
[3] مـنابع نـامشخص .
[4] قائمي ، علي . ١٣٧٦ش . در مـکتب فـجر دانشها حضرت امام محمدباقر(ع). تهران: انتشارات اميري، صص ١٣٧-١٣٨.
[5] قائمي ، علي . همان، ص ١٣٨.
[6] اربلي ، علي بن حسين . همان، ص ٣٢٠.
[7] ابن شعبه ، حسن بن علي . ١٣٥٦ق . تحف العـقول عـن آل الرسول. بي جا. دارالکتب الاسلاميه ، صص.235-234
[8] صالحي ، عبدالله . ١٣٨٣ش . راهنماي سـعادت و خـوشبختي . قـم : انتشارات مهدي يار، ص ٢٣.
[9] صالحي ، عبدالله . همان، ص ١٢١.
[10] همان، ص ١٢٢.
[11] قائمي ، علي . همان، صص ٢٣٢-٢٣٣.
[12] مـجلسي ، محمد باقر بن محمد تقي . همان، ص ٢٩٥.
[13] همان، ص ٣٠٢.
[14] کليني ، محمد بن يعقوب. همان، صص ١٠٨-١٠٩.
[15] جويباري، محمود. همان، ص ٧٢ ؛ دهقان، احمد. همان، ص ٣٢٢.
[16] همان، ص ٣٢٥.
[17] فيض کاشاني ، محمد بن شاه مرتضي . همان، ص ١٠٩.
[18] اربلي ، علي بن حـسين . هـمان، ص ٣٢١ ؛ ابـن صباغ، علي بن محمد. همان، ص ٢١٥.
[19] مفيد، محمد بن محمد. ١٤١٠ق . الارشاد. بيروت: موسسه الاعلمي للمطبوعات، ص ١٦٤.
[20] مـحسني گـرکاني ، احـمد. ١٣٧٧ش . زکات براي همه . قم : پيام مهدي (عج )، ص ١١٩.
[21] محسني گرکاني ، احمد. هـمان، ص ١٠٣.
[22] هـمان، ص ١٠١؛ خـوشنويس ، جعفر. همان، ص ٥٨٤.
[23] محسني گرکاني ، احمد. همان، صـص ٢٩٣-٢٩٤؛ خـوشنويس ، جـعفر. هـمان، صـص ٥٩٠-٥٨٨-٥٨٤.
[24] صابري يزدي، عليرضا. همان، صص ٦٦٩-٦٦٨.
[25] دهقان، احمد. همان، ص ٣٢٢.
[26] خوشنويس ، جعفر. همان، ص ٢٩٧.
[27] هاشمي شهرستاني ، سيد عمران. ١٣٨١ش . چهل حـديث دربـاره ربا. قـم : انتشارات رنگ آسمان، ص ١٨٢-183
[28] محمدي اشتهاردي، محمد. همان، ص ٦٤٠؛ ابن شعبه ، حسن بن علي . همان، ص ٣٠٠.
[29] فيض کاشاني ، محمد بن شاه مرتضي . همان، ص ١٠٥.
[30] ابن شعبه ، حـسن بـن علي . همان، ص ٢٩٥.
[31] همان، ص ٢٩٣.
[32] ابن شـعبه ، حـسن بـن علي . همان، ص ٣٠٠؛ صابري يزدي، عليرضا. همان، ص٦٤٠.
[33] ابن شعبه ، حسن بن علي . همان، ص ٢٩٤.
[34] محمدي اشـتهاردي، مـحمد. همان، ص ١٥٤.
[35] ابن شعبه ، حسن بن علي . همان، ص ٢٩٥؛ محمدي اشتهاردي، محمد. همان، ص ١٥٤.
[36] فـيض کاشاني ، محمد بن شـاه مـرتضي . همان، ص ٤٦٩.
[37] همان، ص ٢٣٦٦.
[38] ابن شعبه ، حسن بن علي ، همان، ص ٢٩٢؛ صالحي ، عبدالله . همان، ص ١٤٤.
[39] صالحي ، عبدالله . هـمان، ص ١٤٤.
[40] صابري يزدي، عـليرضا. هـمان، صص ٦٥٠-٦٥١.
[41] مرتضوي ميانجي ، سـيد ابـراهيم . همان، ص ٢٤٤.
جستجو در قاموس نور