مدرسه ای که خاطرات رهبری را در خود جای داده است

مدرسه علمیه سلیمان خان (سلیمانیه) یکی از چهار مدرسه باسابقه و گرانسنگ شهر مشهد است که قدمت فعالیت علمی آن به دوران قاجار باز می گردد.

مقام معظم رهبری، سال های آغازین طلبگی خود را در این مدرسه سپری کرده است و از «الموذج تا پایان مغنی» را در این مدرسه خوانده اند و سال های حضور در این مدرسه را دورانی خاطره انگیز توصیف کرده اند.

 این مدرسه، موقوفه مرحوم سلیمان خان اعتضادالسلطنه است. سلیمان خان قاجار قوانلو در سال 1183 هجری قمری در شیراز متولد شد. پدرش محمدخان از امیران حکومت قاجار بود و این انتساب به حکومت قاجار موجب شد که سلیمان خان در هفدهسالگی از سوی آقامحمد خان قاجار به سرداری لشگری منصوب شود.

وی پس از این به دلیل خدمات فراوان به اعتضادالدوله ملقب و مسئولیت امور مالیات گیلان را عهدهدار شد. حضور سلیمان خان در جنگهای پرشمار دوره آقامحمد خان قاجار، او را به چهره لایق و باکفایتی تبدیل کرد که در سال 1204 قمری به اعتضادالسلطنه ارتقا یافت.

اگرچه تاریخ دقیق تأسیس مدرسه «سلیمان خان» روشن نیست، ولی به این علت که بیشتر فعالیتهای وی در بین سالهای 1200 تا 1211 هجری قمری بوده است - به احتمال فراوان- وقف و تأسیس این مدرسه نیز در همین سالها انجام شده است. پس از افتتاح مدرسه تا سال 1220 قمری که واقف در قید حیات بود، خود او تولیت مدرسه را بر عهده گرفت و برای اداره امور اجرایی و پیشبرد فضای تعلیم و تربیت آن از عالمان و روحانیان سرشناس بهره برد؛ بهطوریکه بنا بر لوح سنگی باقیمانده در مدرسه قدیم، در طی دوران قاجار این مدرسه در کمال رونق و شکوفایی و دارای استادان و طلبه های فاضلی بوده است.

با درگذشت سلیمان خان قاجار در سال1220 قمری، فرزندش محمدقاسم خان، تولیت مدرسه را بر عهده گرفت و با تلاش و اهتمام مخصوص در رونق مدرسه تلاش کرد. با توجه به نوشته لوح سنگی، پس از فوت محمدقاسم خان از رونق و آبادانی مدرسه بهشدت کاسته شد. وضعیتی که تا سال 1257 هجری قمری، همزمان با بازدید نصرالله خان، فرزند محمدقاسم خان قاجار ادامه داشت. وی که برای زیارت مرقد مطهر امام هشتم به مشهد آمده بود، با دیدن اوضاع مدرسه به تعمیر و آبادانی مدرسه همت گمارد و با اختصاص موقوفات فراوانی به مدرسه، اداره آن را عهدهدار شد. پس از نصرالله خان، تولیت مدرسه بر عهده امیرمصطفی خان مشیرالسلطنه قرار گرفت و سپس فرزندش مهندس علیرضا سلیمانی متولی مدرسه شد. در دوره تصدی مهندس علیرضا سلیمانی، مرحوم حاج میرزا احمد کفایی، فرزند آخوند خراسانی به امور مدرسه اشراف داشت و سالها در این مدرسه به فعالیت علمی و مذهبی پرداخت. میرزا احمد کفایی با استفاده از فضای مدرسه سلیمانیه، در پایهگذاری هیئتهای مذهبی خراسان نقش بسزایی داشت و پس از سالها اختناق در حکومت پهلوی، نخستین مجلس عمومی عزاداری و سینهزنی حضرت سیدالشهدا(ع) در خراسان در این مدرسه تشکیل شد.

پس از فوت حاج میرزا احمد کفایی، تا پیروزی انقلاب اسلامی، تصدی امور مدرسه بر عهده مرحوم آیت الله سید زینالدین سبزواری، امام جماعت مسجد گوهرشاد بود. با پیروزی انقلاب اسلامی نیز، این موقوفات زیر نظر سازمان اوقاف و امور خیریه استان خراسان رضوی، توسط مرکز مدیریت حوزه علمیه خراسان اداره می شود.

موقوفات مدرسه علمیه سلیمانیه

از آنجا که فعالیتهای علمی و اجرایی یک مدرسه علمیه هزینههای فراوانی دارد، واقفان این بنا با هوشمندی و سخاوت، موقوفاتی را به این امر اختصاص دادهاند که بر اساس اسناد موقوفات میتوان به دو دانگ از قریه حصار امیر در کاشمر، هشت دانگ از هشتاد دانگ قنات بغ تپه سلطانیه کاشمر، دکان های متصل به مدرسه، یک باب منزل در پشت مدرسه، شش دانگ دایر و بایر قریه شاه طره و یک رشته قنات که مبدأ و چاههای آن در اراضی هاشم آباد و قسمتی از چاههای آن در ازای قریه گلدسته واقع شده با حق آب از رودخانه کرج و کن اشاره کرد. ازاینرو بیشتر هزینههای مدرسه سلیمانیه از طریق موقوفات آن تأمین می شود.البته بخشی از این موقوفات مانند دکان های متصل به مدرسه قدیم که در طرح توسعه حرم مطهر از بین رفته است یا موقوفات دیگری که در طول تاریخ به دلایلی دور از دسترس شده، با تلاش فراوان در سالهای گذشته احیا شده است.

مفاخر سلیمانیه

آخوند خراسانی

آخوند خراسانی در دوازده سالگی وارد حوزه علمیه مشهد شد. در مدرسه سلیمان خان حجره گرفت و ادبیات عرب، منطق، فقه و اصول را در حوزه مشهد فرا گرفت. در هجده سالگی ازدواج کرد و در 22 سالگی همراه کاروان زیارتی عتبات عالیات، برای ادامه تحصیل رهسپار عراق شد و سال ها در درس شیخ انصاری و میرزای شیرازی شرکت کرد و از زبده ترین شاگردان آن دو شناخته می شد.

ملا هادی سبزواری

در سال 1212 هجری قمری در شهرستان سبزوار متولد شد. وی تحصیلات خود را در سبزوار آغاز کرد و سپس در مشهد ادامه داد. در همین ایام به مدت ده سال در کنار بارگاه حضرت رضا(ع) اقامت گزید و در همین ایام، حجره ای در مدرسه سلیمان خان داشت. آن گاه به اصفهان هجرت کرد و طی هشت سال اقامت در آن دیار از استادان و حکیمان آن دیار بهره ها برد. وی سرانجام در سال ۱۲۴۲ هجری قمری به مشهد بازگشت و سالها به تدریس مشغول بود.

آیت الله العظمی خامنه ای

مقام معظم رهبری، سال های آغازین طلبگی خود را در سلیمانیه سپری کرده است. ایشان از انموذج تا پایان مغنی را در این مدرسه خوانده اند و سال های حضور در این مدرسه را دورانی خاطره انگیز توصیف کرده اند.

آیت الله العظمی سیستانی

آیت الله العظمی سید علی سیستانی به همراه برادرشان سید محمود، حدود هفت سال در سلیمانیه تحصیل کردند. مرحوم استاد مدیر شانهچی دراین باره می گوید: «آقای سید علی سیستانی» از طلبه های مدرسه سلیمان خان بودند که من با ایشان در بعضی دروس شرکت میکردم و مخصوصاً کتاب مکاسب و مقداری از اسفار را در آن مدرسه با ایشان مباحثه کردم. اتاق وی در سمت راست مدرسه سلیمان خان بود».

آیت الله اشرفی شاهرودی

من مهر سال 1329 از شاهرود به حوزه مشهد مشرف شدم و تا سال 36 که به حوزه نجف رفتم در این مدرسه مشغول تحصیل علوم دینی بودم. آن زمان ها مدرسه سلیمانیه - پس از مدرسه نواب - مدرسه دوم مشهد به شمار می آمد.

مدرسه آن زمان ها نسبت به خیابان در سطح پایین تری قرار داشت و چند تا پله می خورد و پایین می رفت؛ به همین دلیل مدرسه خیلی رطوبت داشت. مدرسه یک طبقه بیشتر نبود و زیر آن طبقه، یک زیرزمین بود؛ اما این زیرزمین آن قدر مرطوب و خیس بود که گاهی رطوبت آن به حجره های ما که بر روی آن زیرزمین قرار داشت، نفوذ می کرد. طوری که در یکی از سال هایی که ما سلیمانیه بودیم، آن قدر رطوبت زیاد شد که خوابیدن در کف اتاق ها ممکن نبود و مجبور شدیم تخت بگذاریم و روی تخت بخوابیم. معمولاً هر اتاقی یک پستوخانه داشت که طلبه ها آنجا آشپزی می کردند تا فضای اتاق برای درس و مباحثه و مطالعه و همچنین استراحت باشد.

یادم می آید از همان ایامی که وارد این مدرسه شدم، اینجا دارای امتیازاتی بود، مثلاً همان زمان ها مرحوم آیت الله سید کاظم شاهرودی که برای دیدن ما به مدرسه آمده بودند در یک جلسه ای که در ایوان مدرسه تشکیل شد و حدود دو ساعت طول کشید از امتیازات ویژه مدرسه سلیمانیه برای ما حرف زدند. ایشان که از حدود چهل سال پیش از آن زمان، مدرسه را می شناختند، شرح مفصلی از مدرسه به ما دادند. از دورانی که خودشان طلبه مدرسه سلیمانیه بودند. از امتیازات این مدرسه که ایشان هم به آن اشاره داشتند، محیط آرام و معنوی و دلنشین مدرسه بود و طلبه های مهذب و مؤمن و کوشا و درس خوانی که در این مدرسه مشغول تحصیل بودند.

آیت الله احمد کفایی (فرزند آخوند خراسانی)

 در آن زمان، دولت تمام مدارسی را که طلبه های علوم دینی در آن تحصیل می کردند، تصرف کرده بود. مدرسه باقریه، مدرسه دخترانه شد و مدرسه دو در را بسته بودند و مدارس دیگر را قشون گرفته بود و در آن مشق می کرد. هیچ کس حق نداشت روضه بخواند، مجالس روضه خوانی تشکیل دهد یا در ایام سوگواری دسته راه بیندازند. اما من بیرونی خود را در مدرسه سلیمان خان (سلیمانیه) قرار دادم و این تنها مدرسه ای بود که من نگذاشتم به تصرف دولتیان درآید. تمام دولتیان و رجال وقت خراسان که از تشکیل هیئت های مذهبی و به راه افتادن دسته ها وحشت زده بودند، با من مخالفت می کردند؛ ولی من از صبح تا سه به غروب در مدرسه سلیمان خان ایستادم و دسته ها آمدند و از جلوی من رد شدند. در آن وقت نایب التولیه خراسان و عده دیگری خواهش کردند که از این کار خودداری کنم؛ ولی به حرف آنها که ناشی از ترسشان بود، اعتنایی نکردم و در مدرسه سلیمان خان روضه ای تشکیل دادم و خلق خدا هم از آن استقبال کردند و سیل جمعیت به سوی مدرسه سرازیر شد. از آن زمان مدارس و مساجد و جاهای دیگر، مجالس روضه و تعزیه اباعبدالله الحسین علیه السلام را در دهه محرم و صفر برگزار کردند و در این ایام، مرحوم شیخ عباس تربتی نیز به مدرسه سلیمان خان می آمد و شب ها در این مدرسه منبر می رفت که سیل جمعیت به این مدرسه سرازیر می شد.

آیت الله واعظ زاده خراسانی

در سال 1321 شمسی به همراه پدرم به ایران بازگشتیم و به توصیه ایشان در مدرسه سلیمان خان حجره گرفتم و تحصیلم را ادامه دادم. من به مدت هشت سال در مدرسه علمیه سلیمانیه رفت وآمد داشتم. در آن زمان اجتماعاتی به منظور دریافت پاسخ مثبت دولت مبنی بر آزاد بودن حجاب و جلوگیری نکردن از افراد محجبه و نیز بحث موقوفات، در سراسر کشور انجام شد که حوزویان مشهد نیز در این مدرسه اجتماع کردند.

مدتی مرکز برگزاری محافل روضه خوانی در مدرسه علمیه سلیمان خان در دوران رژیم طاغوت پهلوی شده بود که اگر این روضه خوانی انجام نمی شد، گسترش آزادانه این امر در آن زمان امکان نداشت.

پس از رفتن رضاخان و تجدید حیات حوزه مشهد و مراسم دینی، مرحوم کفایی برای نخستین بار در آن مدرسه، مجالس عزاداری در دهه محرم و صفر برگزار کرد. در همان جا خیمه می دوختند و گاهی طلبه های مدرسه نیز در آن کار شرکت داشتند و واعظان، ذاکران و مداحان به منبر می رفتند و مجلس از صبح تا ظهر ادامه داشت. از آنجا که این مدرسه سر راه دسته های عزاداری قرار داشت، آنها از چهارباغ داخل مدرسه می آمدند و به سینه زنی و عزاداری می پرداختند. این وضعیت چندین سال ادامه داشت.

دفتر خاطرات مدرسه سلیمانیه

مقام معظم رهبری در دفتر خاطرات مدرسه سلیمانیه آورده است:

مدرسه شما برای من خاطره انگیز است؛ آغاز طلبگی من در مدرسه شما بوده است. وقتی وارد مدرسه سلیمانیه شدم، انموذج می خواندم و تا مغنی را در این مدرسه خواندم. اواخر همین مدت بود که مرحوم نواب صفوی به مشهد آمد در مهدیه مرحوم حاجی عابدزاده جلوس کرد و علما و مردم به دیدنش رفتند. ایشان برای بازدید از اقشار گوناگون مردم، طبقه ای را که بیش از همه مورد توجه قرار داد، طلبه ها و علما و فضلا بود و گفت من به بازدید طلبه ها در مدارسشان خواهم رفت. نخستین مدرسه ای که ایشان به بازدید طلبه ها آمد، مدرسه سلیمانیه بود که البته آن وقت اسم آن سلیمان خان بود.

مرحوم نواب از بس آوازه داشت، من که آن وقت خیلی بچه بودم- شاید ســیزده یا چهارده ساله بودم- خیال می کردم نــواب یک مرد قدبلند، چهارشانه و هیکل مند است؛ اما وقتی نواب در حلقه مریدان نزدیک خودش که فداییان اسلام بودند وارد پله های مدرســه سلیمانیه شد، دیدم یک سید کوچولوی ریزاندام ریزنقش، اما یک گلوله آتش است. ما قبلاً با بقیه طلبه ها، مدرس مدرسه را تمیز جارو کرده بودیم. ایشان با همراهانشان به آنجا راهنمایی شد و ایستاد و شروع به صحبت کرد. در آن فضا آن صحبت ها، یخ های متراکمی را که در دل ها و جان های روحانیون آن روز بود و بیشتر از همه، جوان ها را فرا گرفته بود، ذوب می کرد.[1]

برترین امتیاز مدرسه سلیمانیه

«بزرگ ترین مدرسه علمیه شرق کشور» عنوانی است برای حوزه علمیه ای با زیربنای 10200 متر مربع در شش طبقه با متراژ عرصه 2088 متر! البته این، ویژگی مهم مدرسه سلیمانیه مشهد نیست؛ بلکه امتیاز این مدرسه علمیه را باید در سوابق علمی و انقلابی آن جست. مدرسه ای که در اصل، در دوره قاجار تأسیس شده و بزرگانی را در خود پرورده و همواره از مهم ترین کانون های تربیت و مجاهدت فرزندان حوزه در مشهد مقدس بوده است. مدرسه ای که در دوران پهلوی اول و دوم، کانون مبارزه و در دوران دفاع مقدس، محل تربیت طلبه های مجاهد و رزمنده بوده است. امروز نیز وجهه همت خود را تحقق منویات امام راحل رحمه الله و امام حاضر قرار داده و تلاش می کند توصیه های ایشان را نصب العین برنامه های علمی و تربیتی خود قرار دهد.

ناگفته نماند از آنجا که ساختمان این مدرسه در طرح توسعه حرم مطهر رضوی قرار گرفته بود، مقرر شد ساختمانی جدید در مکانی نزدیک به حرم مطهر برای مدرسه سلیمانیه فراهم شود که با واگذاری 1239 متر از سوی آستان قدس و خرید 849 متر از املاک مجاور توسط سازمان اوقاف، بنای جدید این مدرسه ساخته و در اردیبهشت 92 افتتاح شد.

پی نوشت ها: