دفاع از حقوق کارگر

بهبود وضعیّت تولید، از عوامل اساسی شکوفایی اقتصاد، و از طرفی، نیروی کار، یکی از ارکان اصلی تولید است؛ بدین جهت در دین اسلام، به کارفرمایان و صاحبان کار درباره حفظ و رعایت حقوق کارگران سفارش فراوانی شده است. برخی از این حقوق عبارتند از:
أ. پرداخت دستمزد عادلانه
دستمزد نیروی کار به طور معمول، بر اساس عرضه و تقاضای کار تعیین می شود؛ بنابراین، در جوامعی که نیروی کار فراوان است، دستمزدها کاهش می یابد و ممکن است در حدّی قرار گیرد که تأمین کننده حداقل نیازهای ضرور آنان نیز نباشد. در نظام اقتصادی اسلام، دستمزدها افزون بر این که باید تأمین کننده نیازهای اساسی فرد باشد، متناسب با کیفیّت و مقدار آن نیز باید افزایش یابد.
امام صادق علیه السلام از پدران بزرگوار خود نقل می کند که رسول خدا صلی الله علیه و آله وسلم فرمود:
مَن ظَلَم اجیرا اُجْرَتَه أحْبَطَ اللّه ُ عَمَلَهُ و حَرَّمَ علیه ریحَ الْجَنّةِ و... .⁽²⁾ کسی که حقوق کارگری را پایمال کند، خداوند اعمال او را تباه و او را از بهشت محروم می کند.
امام کاظم علیه السلام نیز از پدران بزرگوار خود نقل می کند که رسول خدا صلی الله علیه و آله وسلم فرمود:
إنّ اللّه َ تعالی غافَرُ کُلَّ ذنبٍ الاّ رَجُلاً إغْتَصَبَ أجیرا أجْرَه، اَوْ مَهْرَ امْرَأةٍ.⁽³⁾ خداوند متعالی هرگناهی را می بخشد، مگر کسی که دستمزد کارگر یا مهریه زنی را نپردازد.
روایات فراوانی آمده است: پیش از این که عرق کارگر بخشکد، دستمزدش را بپردازید.⁽⁴⁾
ب. آزادی در انتخاب شغل
از اصول اساسی در اقتصاد اسلامی، تأمین آزادی افراد در همه زمینه ها است، و از آن جا که این آزادی با مسؤولیّت همراه است، ضوابطی دارد. بر این اساس، نیروی کار، آزاد است مطابق استعداد و سلیقه خود، در هر مکانی، شغل انتخاب کند. پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله وسلم در این زمینه می فرماید:
تمام مناطق از آن خدا است و همه، بندگان اویند؛ پس هر جا به خیری دست یافتی، اقامت کن.⁽⁵⁾
امیرمؤمنان علیه السلام نیز در نامه ای به قرظة بن کعب انصاری حاکم فارس می نویسد:
گروهی از مردمِ حوزه مأموریّت تو نزد من آمدند و اظهار داشتند که نهر آن ها خشک شده است. اگر آن را حفر کنند و به آب برسانند، منطقه آن ها آباد می شود و بر دادن خراج قدرت می یابند و مقدار مالیات پرداختی از ناحیه آنان فراوان می شود. از من خواستند که به تو نامه ای بنگارم تا آن ها را بر حفر نهر و تدارک هزینه آن، گرد آوری، و من شخصی را به کاری که مایل نیست، وا نمی دارم؛ پس آن ها را نزد خود بخوان. اگر مطلب همان گونه باشد، هر کس را که به کار لایروبی نهر مایل باشد، به کار گمار و نهر از آنِ فردی است که در آن کار کند، نه آن که تمایل به کار ندارد. آباد کردن نهر و قدرت یافتن در زمین نزد من، از سستی آن ها محبوب تر است.⁽⁶⁾
در برخی از روایات نیز آمده است که هر گاه کسی زمینی را اجاره می کند، کارگرانی که روی زمین کار می کنند، همراه با زمین منتقل نمی شوند و کسی حق ندارد آن ها را وا دارد تا برای صاحبکار بعدی کار کنند؛ بلکه آزادند هر جا بخواهند بمانند و هر جا بخواهند بروند.⁽⁷⁾
ج. احترام به قراردادها
یکی از مشکلاتی که کارگران به طور معمول با آن مواجهند، این است که صاحبان کار، هنگام رکود، آنان را اخراج می کنند وهر گاه کارگری را با دستمزد کم تر بیابند، عذر کارگر پیشین را می خواهند؛ چنان که برخی کارگران ماهر، چنین مشکلی را برای کار فرما فراهم می کنند؛ یعنی وقتی کاری با دستمزد بالاتر می یابند، محل کار خود را ترک می کنند. در برخی نظام ها خواسته اند از طریق وضع قوانین کار و ایجاد اتّحادیّه های کارگری و انعقاد قرارداد، مشکل را حل کنند؛ اما به سبب نداشتن پشتوانه اخلاقی، هر یک از دوطرف، در پی یافتن راه گریزی هستند. در نظام اسلامی، افزون بر جنبه های حقوقی، از جهت ایمانی نیز بر احترام قراردادها و وفای به آن ها تأکید فراوانی شده است.
امام علی علیه السلام در این باره می فرماید:
مسلمانان باید به قراردادهای خود پایبند باشند؛ مگر این که در آن حلالی، حرام یا حرامی، حلال شده باشد.⁽⁸⁾
محمد بن حسن صفّار، درنامه ای، از امام حسن عسکری علیه السلام درباره مردی می پرسد که کارگری را استخدام می کند تا برای او بنایی بسازد و در مقابل به او، غذا و پنبه و مانند آن بدهد؛ سپس قیمت غذا یا پنبه کم یا زیاد می شود. آیا به او به قیمت روزِ پرداخت بدهد یا به قیمت روز محاسبه؟ امام علیه السلام فرمود: به قیمت روزی که با او قرارداد بسته است، بپردازد.⁽⁹⁾
د. امنیّت شغلی کارگر
هر گاه کارگر درباره آینده خود و خانواده اش امنیّت خاطر داشته باشد، کار او از کمیّت بیش تر و کیفیّت بالاتری برخوردار خواهد بود؛ به همین جهت، امروزه در بیش تر کشورها، کارگران تحت پوشش بیمه های گوناگون از قبیل بیمه درمان، حوادث، فوت و بازنشستگی قرار دارند و صاحبان کار، اعمّ از بخش خصوصی یا دولتی موظّفند بخش عمده ای از هزینه این بیمه ها را تأمین کنند. در دین اسلام نیز به این مسأله توجّه فراوانی شده است و افزون بر اصل تکافل عمومی که همه مسلمانان را در برابر یک دیگر در این باره مسؤول می داند، دولت اسلامی نیز موظّف است زمینه فراهم ساختن چنین تسهیلاتی را پدید آورد. در نظام اسلامی، حتّی غیر مسلمانانی که در جامعه اسلامی زندگی می کنند، از چنین امکاناتی برخوردارند.⁽¹⁰⁾ همچنین اشخاصی که به عللی، توان فعّالیت اقتصادی ندارند یا در اثر حادثه ای، توان خود را از دست می دهند، تحت پوشش حمایتی دولت اسلامی قرار می گیرند. بخشی از درآمدهای حاصل از خمس، زکات، صدقات و دیگر درآمدهای دولت اسلامی، تأمین کننده چنین هزینه هایی است. از امام موسی کاظم علیه السلام در این باره نقل شده است:
کسی که درپی روزی حلال برای تأمین زندگی خود و خانواده اش می رود، مانند کسی است که در راه خدا جهاد می کند؛ پس اگر برای او حادثه ای پیش آید که از کار بازمانَد، گذران زندگی خانواده اش به عهده خدا و پیامبر او [= دولت اسلامی [است و اگر فوت کند، پرداخت بدهی او را امام به عهده می گیرد و اگر نپردازد، گناه آن به عهده او است؛ زیرا خداوند متعالی فرموده: «همانا صدقات برای فقیران و درماندگان و کارگزاران زکات و ... و بدهکاران است»، و این شخص، مسکین و بدهکار به شمار می رود.⁽¹¹⁾
ه. تحمیل نکردن کارهای سنگین
آدمی به سبب روحیّه نفع طلبی، در پی آن است که منافع خود را از هر راهی افزایش دهد؛ کارفرمایان بدین جهت، در تهذیب خود گام برنداشته، از جانب دولت نیز نظارت نشوند، هر جا فرصتی بیابند، در صدد اِعمال فشار به کارگران و زیردستان خود برآمده، آن ها را استثمار می کنند. مطالعه وضعیّت رقّت بار کارگران کشورهای اروپایی در قرن نوزدهم، گویای این واقعیّت است و این رفتار، در درازمدّت، میزان تولید و کیفیّت را کاهش می دهد. در جامعه اسلامی برای رعایت حال کارگران و زیردستان، سفارش های فراوانی شده است. پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله وسلم به مسلمانان یادآوری می کند که از آن چه می خورید، به افراد زیر دست خود نیز بخورانید و از آن چه می پوشید، به آنان بپوشانید و آنان را به کارهای بیش از طاقتشان وادار نکنید.⁽¹²⁾
ساعات کار کارگر باید به گونه ای تنظیم شود که فرصت عبادت و استراحت نیز داشته باشد.⁽¹³⁾
و. امین بودن نیروی کار
کسی که برای کاری استخدام می شود و ابزاری در اختیار او قرار می گیرد، امین است و اگر آن وسیله، بدون کوتاهی شخص، خسارت دید، ضامن نیست. امام صادق علیه السلام درباره مردی که شترداری را اجیر کرد و او بار وی را شکست یا ریخت فرمود:
به فرد بستگی دارد. اگر شخص مورد اعتمادی باشد، چیزی بر او نیست و گرنه، خسارت بر عهده او قرار دارد.⁽¹⁴⁾
بدیهی است که رعایت این حقوق، موجب دلگرمی کارگر می شود، و انگیزه او را برای کار بیش تر می کند.
ز. امکان مشارکت کارگر در سود
در نظام سرمایه داری، کارگران به طور معمول از دستمزد ثابت و از پیش تعیین شده برخوردارند. در نظام اسلامی، نیروی کار، افزون بر این می تواند در فعّالیت تولیدی شرکت داشته باشد و به جای گرفتن دستمزد ثابت، سهمی از سود را از آنِ خود کند و چه بسا از روایات استفاده می شود که در صورتِ امکانِ شرکت در تولید، بهتر است کارگران با گرفتن مزد مقطوع استخدام نشوند.⁽¹⁵⁾ قراردادهای مضاربه، مساقات و مزارعه به این منظور تشریع شده اند و در جای خود ثابت شده است که مشارکت در سود، انگیزه کارگران را در بالا بردن کمّیّت و کیفیّت کار افزایش می دهد.

دفاع از حقوق کارگر

نظرات کاربران