چکیده:
شرف الدین عاملی در دوران ضد استعماری، که تفرقه و اختلافات فزونی یافته بود، در وحدت مذاهب اسلامی به ویژه شیعه و سنی فعالیت های ارزنده ای داشت. در این مقاله تلاش شده بعد از بیان زندگی نامه ی شرف الدین عاملی، فعالیت های وی در عرصه ی وحدت اسلامی بررسی گردد. سپس آثار وی، به ویژه دو اثر مشهور او المراجعات و الفصول المهمّة که دارای دست مایه های وحدت گرایانه است، تحلیل می شود.
«فَرَّقَتْهُما السیاسة، فَلْتَجْمَعْهما السیاسة»
«شیعه و سنی را، از روز نخست، سیاست از هم دور کرد و اکنون باید سیاست (و مصالح سیاسی اسلام)، آنان را کنار هم گردآورد»
علامه سیدعبدالحسین شرف الدین به سال 1290 قمری در کاظمین به دنیا آمد. پدر و مادرش هر دو از سادات بودند. پدرش «سید یوسف شرف الدین» و مادرش بانو «زهرا» دختر «آیت الله سیدهادی صدر» بود. از طرف پدر نسبش به امام هفتم شیعیان «حضرت موسی بن جعفر (ع)» می رسد. او تا هشت سالگی در عراق ماند؛ سپس به دلیل اتمام تحصیلات پدر در عراق و مراجعت او به زادگاهش، همراه خانواده به «جبل عامل» وطن اجدادی اش بازگشت.
تحصیلات مقدماتی خود را در جبل عامل گذراند و نزد پدر صرف، نحو، منطق، معانی و بیان و سطوح فقه و اصول را فرا گرفت. سپس در هفده سالگی راهی نجف شد و سال ها در حوزه ی علمیه ی نجف به تحصیل پرداخت. در فقه و اصول، حکمت، تفسیر و حدیث به مداومت و تلاش روزگار گذراند و از محضر علمای برجسته ی زمان خود کسب فیض کرد. از جمله علمای بزرگی که سید عبدالحسین نزد آنان تلمذ کرده می توان از «شیخ حسین کربلایی»، «شیخ محمد طه نجف»، «آخوند ملامحمد کاظم خراسانی»، «سیدمحمدکاظم یزدی»، «سیداسماعیل صدر»، «شیخ الشریعه اصفهانی» و «سیدحسن صدر» نام برد. او نه تنها در حوزه ی نجف به تحصیل اشتغال داشت بلکه به کربلا و کاظمین و سامرا نیز سفر کرد تا از علما و استادان حوزه ی آن شهرها نیز کسب فیض کند و با آنان به مناظره و مباحثه پردازد.
بعد از پانزده سال تحصیل در حوزه ی نجف و سایر شهرهای عراق به درجه ی اجتهاد رسید و در همان جا به نوشتن مباحث فقهی پرداخت. در سی دو دو سالگی از نجف به سوی جبل عامل رهسپار شد؛ در این هنگام او صاحب اجتهاد بود و اجتهاد او مورد قبول همگان قرار گرفت، زیرا علمای حقیقی هیچ گاه پس از تحصیل علوم متداول و مدارج علمی متوقف نمی شوند و اصولاً رسیدن به این مدارج را غایت و اصل نمی دانند، بلکه به دنبال سرچشمه های علم و معرفت هستند. شرف الدین نیز همین راه را پیش گرفت و با استفاده از علومی که اندوخته بود در صدد روشن کردن ابعاد مختلف حکمت امامت و فلسفه ی سیاسی و مبانی اختلافی تشیع و تسنن برآمد چنان که «شیخ آقا بزرگ تهرانی» درباره ی او می گوید:
«شرف الدین، احادیثی که از پیامبر و صحابه و اهل بیت روایت شده است همه را خواند، چه از مأخذ سنی و چه شیعه، آن هم به صورتی دقیق و توأم با تحقیق؛ تا جایی که می توان گفت او همه ی احادیث را فرا گرفت. و از این جا بود که به نشان دادن مسائلی و روشن کردن حقایقی توفیق یافت، که بسیاری از عالمان نیز، تا پیش از آن که قلم آزاد و منزه او آن ها را بپراکند، اطلاعی از آن مسائل و حقایق نداشتند.»(2)
یکی از مهم ترین محورهایی که شرف الدین حول آن به تحقیق و تنبع می پردازد تاریخ اسلام است. او اسناد و مدارک و نوشته های تاریخ اسلام را به دقت می خواند تا معتبر را از نامعتبر بشناسد و اوهام و خیالات را از حقایق جدا کند.
وی علاوه بر احاطه بر علم حدیث متکلمی توانا نیز هست؛ با توجه به آثار شرف الدین درمی یابیم که او مسائل اعتقادی را با استدلال عقلی عرضه می کند.
در عرصه ی خطابه و شعر و نثر نیز حضوری توانا دارد. سخنرانی ها و خطابه های بلیغ و مؤثرش او را به عنوان خطیبی زبردست معرفی می کند. او معانی بلند را در لباس الفاظی زیبا اداء می نماید. سخنان فصیح و شیرین او گویای تسلط وی بر نکته های ادبی و ظرافت های بلاغی است. گفته اند در اجتماعی در مصر هنگامی که شرف الدین یکی از خطابه های غرّایش را بیان می کرد، بانوی نویسنده مشهور مصری «مَیْ زیاده»(3) در آن جمع حضور داشته است، وقتی که می بیند شرف الدین به هنگام ادای خطابه با انگشتری خویش بازی می کند می گوید: «نمی دانم انگشتری بیشتر رام انگشت اوست یا سخن و الفاظ رام زبان او».(4)
نثر او نیز چنان است که خواننده ی آگاه به ادب می تواند سبک خاص شرف الدین را در آن تشخیص دهد. او در شعر نیز دستی داشت و اشعار او از احساسی عمیق ریشه می گرفت. شعرهای او بیشتر یادگار زمان جوانی اوست.(5)
شرف الدین بعد از بازگشت به لبنان در دو جبهه به مبارزه پرداخت. یکی مبارزه علیه فئودالیسم و دیگر مبارزه علیه استعمار. شرف الدین را می توان به حق از جمله علمای پیش گام در مبارزه با استعمار دانست. او هنگام اشغال لبنان و سوریه به دست فرانسه در مقابل استعمار ایستاد و فتوای جهاد داد و به همین دلیل نیز محکوم به اعدام شد.
او دوبار به مصر سفر کرد، یک بار پیش از اعلام حکم اعدام و بار دوم بعد از آن که فرانسویان وجود او را در لبنان برای مصالح سیاسی و اهداف استعماری خود خطرناک دانستند به مصر پناه برد. در آن جا همه را به وحدت در مقابل بیگانگان دعوت کرد و همان جا بود که جمله ی معروف خود را بیان کرد:
«فَرَّقَتْهُما السیاسة، فَلْتَجْمَعْهُما السیاسة» یعنی شیعه و سنی را سیاست و اهداف سیاسی از هم جدا کرد و باید سیاست آن ها را با هم جمع کند». سخنان او را «رشید رضا» نویسنده ی مشهور مصری در مجله «المنار» چاپ کرد.(6)
سید بعد از بازگشت از سفر اول مصر هم چنان به مبارزات ضد استعماری خود ادامه می داد تا آن جا که فرانسویان شخصی را مأمور کردند تا به خانه او برود و سید را دستگیر کند و مدارک و طومارهایی را که او علیه استعمار فرانسه جمع کرده بود با خود بیاورد؛ اما آن شخص ناکام بازگشت. بار دیگر نیز خانه ی شرف الدین به دست عمال استعمار به آتش کشیده شد و کتابخانه ی او که محتوای تألیفات گران بها و چاپ نشده ی او بود طعمه ی حریق گشت.
او در اواخر سال 1338 هجری از مصر خارج شد و برای این که به وطن خود نزدیک باشد به فلسطین آمد در فلسطین و سوریه نیز به فعالیت های اجتماعی می پرداخت و به حال تبعیدیان لبنانی رسیدگی می کرد. در آن هنگام فلسطین در اشغال انگلیسی ها بود. از آن جایی که پسر دایی شرف الدین تحت تعقیب انگلیسی ها بود و به همین دلیل مورد احترام فرانسوی ها، توانست وساطت کند و حکم اعدام او لغو شود، همین امر سبب شد تا شرف الدین بتواند به وطن باز گردد.
در سال 1340 هجری قمری آماده ی سفر حج شد و از بیروت با یک کشتی همراه با تنی چند از یارانش به سوی خانه ی خدا رهسپار گردید. در عربستان با استقبال باشکوهی از طرف مقامات دولتی و نماینده ی پادشاه وقت عربستان «ملک حسین» روبه رو شد. حج آن سال به خاطر حضور شرف الدین یکی از باشکوه ترین مراسم حجی بود که تا آن روزگار مکه به یاد داشت. او در غبار روبی و عطر افشانی خانه ی کعبه همراه ملک حسین شرکت کرد و به خواست او نماز جماعت را در مسجد الحرام اقامه نمود. این اولین نماز جماعتی بود که در مسجد الحرام به امامت یک عالم شیعی برگزار می شد و همه ی مسلمانان اعم از شیعه و سنی پشت سر او نماز خواندند. این مهم از افتخارات شرف الدین هم چنین از آرزوهای دیرین او بود که شیعه و سنی در یک صف و در قبله ی مسلمین جهان، بدون تقیه و واهمه از یک دیگر، برادرانه نماز جماعت را به طریق اهل بیت (ع) بخوانند.(7)
یکی از کارهای علامه شرف الدین در راه وحدت اهل تسنن و تشیع گرامی داشت روز میلاد پیامبر (ص) بود او میلاد را در دوازدهم ربیع الاول(8) جشن می گرفت و هنگامی که مراسم جشن در مسجد و خانه ی خودش پایان می یافت به جشن اهل سنت می رفت و با آنان در برگزاری این جشن بود که مشارکت می کرد.
از بزرگ ترین کارهای اصلاحی سیدعبدالحسین شرف الدین در لبنان که در راستای مبارزات ضد استعماری او صورت می گرفت بنیاد نهادن مدارس اسلامی بود که در آن ها به رایگان به دختران و پسران مسلمان دروس جدید و معارف اسلامی می آموختند. این مدارس را به خاطر رویارویی با مدارس تبشیری(9) و مدارس دولتی که به روش غربی اداره می شد بنا نهاد.
علامه سیدعبدالحسین شرف الدین در مقام مصلح مسلمان و رهبر سیاسی عقیدتی شیعیان و بهتر بگوییم مسلمانان لبنان نمی توانست نسبت به مسائل سیاسی که در سایر کشورهای اسلامی می گذشت بی اعتنا باشد، از این جهت، او همواره مؤید جنبش های آزادی بخش و حرکت های انقلابی در سرزمین های اسلامی بود. او از جمله مشوقین و تأیید گران جنبش عربی، مصر و ملی شدن کانال سوئز در سال 1956 میلادی بود.
صنعت نفت ایران در سال 1329 شمسی (1370 ه ق) ملی شد. شرف الدین از این جنبش و مقاصد و اهداف رهبران این حرکت در ایران آگاهی کامل داشت و مردم لبنان را نیز در جریان این حرکت ملی قرار داده بود. تا آن جا که به هنگام سفر «آیت الله کاشانی» به لبنان (1331 ه ش) و دیدار با علامه شرف الدین مردم لبنان نیز از او استقبال شایانی کردند و آیت ا... کاشانی از آگاهی مردم لبنان نسبت به مسائل ایران اظهار شگفتی کرد.
«شهید نواب صفوی» نیز در سال 1332 شمسی در اوج مبارزات «فدائیان اسلام» سفری به کشورهای عربی کرد و در سر راه خود برای شرکت در کنفرانس قدس، شبی مهمان علامه شرف الدین شد و با او درباره ی مسائل مهم سیاسی و اجتماعی کشورهای اسلامی به گفت وگو نشست.
سیدعبدالحسین شرف الدین بعد از گذراندن عمری تلاش در راه اتحاد مسلمین و مبارزه با استعمار و به جای نهادن آثاری متعدد در شناخت مذهب شیعه و دعوت به وحدت مسلمین به سال 1377 ه ق در لبنان درگذشت و پیکرش در نجف اشرف در جوار جد بزرگوارش حضرت علی (ع) به خاک سپرده شد.
پس از یک نگاه اجمالی به زندگی پر بار علامه سیدعبدالحسین شرف الدین به آثار و اندیشه های او می پردازیم. همان گونه که قبلاً اشاره شد همه ی تلاش علامه در راستای وحدت اسلامی(10) برای مقابله با استعمار و عظمت جهان اسلام بود. به همین دلیل، او برای روشن شدن حقایق به تحریر کتاب «الفصول المهمة» پرداخت. این کتاب یکی از نخستین کتاب های شرف الدین و در واقع منشور وحدت اسلامی است. او در ضمن فصول این کتاب به بیان مطالبی که برای آگاه کردن مسلمانان اهل سنت و شیعه سودمند است می پردازد و معتقد است که آگاهی به این مسائل در بهبود روابط اهل تسنن و تشیع و الفت میان آنان بسیار مؤثر است. شرف الدین خود در سرآغاز کتاب می گوید: «تنها و تنها با وحدت اسلامی است که اقدامات عمرانی هماهنگ می گردد، وسائل ترقی فراهم می شود، روح تمدن جلوه می کند، فروغ آسایش در آفاق زندگی می تابد و یوغ بردگی از گردن همه برداشته می شود.»(11)
این کتاب به سال 1327 هجری قمری تألیف شده است. یکی دیگر از آثار ارزشمند شرف الدین کتاب «المراجعات» است. المراجعات یادگار اولین سفر پر بار علامه شرف الدین به مصر است. شرف الدین دریافته بود که بهترین نقطه ی حرکت به سوی هدف دانشگاه الازهر بزرگ ترین مرکز علمی و دینی مسلمانان اهل سنت است. او به دانشگاه الازهر رفت و باب بحث و گفت وگو را با «شیخ سلیم بشری» از عالمان و استادان بزرگ اهل تسنن آن دانشگاه گشود. شیخ سلیم، از دل و جان به شرف الدین علاقه مند شد و از دانش و معرفت و قدرت استدلالش آگاه گشت. شرف الدین نیز شیخ سلیم را مردی عالم و با فضیلت یافت. آنان که هر دو شیوه و اخلاق بحث علمی و مناظره را به خوبی می دانستند، مباحثی را آغاز کردند که در قالب 112 نامه در کتاب مراجعات آمده است. نامه های شیخ سلیم امضای «س» داشت که نماینده اسم سلیم و همچنین «سنی» بود و نامه های شرف الدین با امضای «ش» نوشته می شد که هم به لقبش «شرف الدین» و هم مذهبش «شیعه» اشاره داشت.(12)
این دو عالم اسلامی در این نامه ها حقایق بسیاری را مورد بحث قرار داده اند این کتاب گامی بلند در راه اتحاد و تفاهم اسلامی و تفهیم و توضیح حقایق مسلم است.
«المراجعات» بارها در کشورهای مختلف به چاپ رسیده و به انگلیسی و اردو نیز ترجمه شده است.
علامه شرف الدین درباره ی پیدایش اندیشه ی وحدت اسلامی در فکر خود در مقدمه ی مراجعات می نویسد: «... فکر نگارش این کتاب خیلی پیش از نوشته های آن (نامه ها) در من به وجود آمده بود و سابقه ی طولانی تری دارد. این فکر از همان آغاز جوانی در ذهنم پیدا شده بود و همیشه و همه جا با من حرکت می کرد، همچون برقی که در میان ابرها بدرخشد در جانم جرقه می زد و خونم را به جوش می آورد. ... همیشه متوجه راه مستقیمی بود که بتواند، بدی ها و فتنه ها را در بین مسلمانان از بین ببرد و ریشه ی آن را قطع کند، پرده های جهل و دشمنی را از برابر چشمانشان کنار بزند تا به زندگی، از دریچه ی حقیقی آن بنگرند. به آن اصل دینی و مذهبی خود که مراعات آن بر همه ی مسلمانان واجب است بازگردند و همگی به ریسمان وحدت دینی چنگ زنند و در زیر پرچم حق، به سوی علم و عمل بشتابند و برادرانی نیک و نمونه باشند که هر کدام پشتیبان و یار یکدیگر گردند... از مشاهده ی وضع رقت بار مسلمانان (شیعه و سنی) و اختلافات بیهوده ای که در میان این برادران جدایی انداخته بود، بار سنگینی از غم و اندوه بر دوش جانم نشسته بود تا این که در سال 1329 (ه ق) به مصر رفتم به این امید که به آرزوی دیرینم برسم و بتوانم راهی برای اتحاد و هم بستگی مسلمانان پیدا کنم و قلم هایشان را در این راه به کار اندازم... به من الهام شده بود که به برخی از خواسته هایم می رسم، با کسی ملاقات می کنم که نظرم را با او در میان بگذارم و راه درستی برای نیل به این مقصود (وحدت اسلامی) پیدا می کنیم ...»(13)
یکی از پژوهشگران مصری دکتر «حامد حنفی داوود» از استادان دانشگاه «عین شمس» قاهره در مقدمه ای که بر کتاب «المراجعات» نوشته می گوید:
«اهمیت کتاب «المراجعات» وقتی به خوبی روشن می شود که ما به زمان انتشار آن رجوع کنیم و به وقتی که در دسترس سنی و شیعه قرار گرفت تا آن را بخوانند. مؤلف این کتاب را در اوایل قرن چهاردهم، در خلال دهه سوم و چهارم این سده منتشر ساخت، در فترتی بحرانی و خطرناک که ایادی استعمار با سرنوشت مسلمین بازی می کردند و برای رسیدن به مقاصد پست خویش هیچ وسیله ای بهتر از تفرقه افکنی در میان مسلمین و بهره گیری از اختلافات مذهبی نداشتند آنان می کوشیدند تا بدین وسیله عظمت جهان عرب و اسلام را پایمال کنند و این شکاف افکنی در اوایل این قرن به اوج خود رسیده بود».(14)
اثر مشهور دیگر علامه شرف الدین کتاب «النص و الاجتهاد» است که با نام «اجتهاد در مقابل نص» به زبان فارسی ترجمه شده است. این اثر نتیجه ی اعتقاد راسخ علامه شرف الدین به الزام آور بودن متون اسلامی و نص (قرآن و احادیث معتبر از پیامبر) است. کتاب «اجتهاد در مقابل نص» مشتمل بر اعمال و احکام و فتاوایی است که از بعضی بزرگان صحابه در زمان حیات رسول اکرم (ص) و بعد از آن حضرت صادر شده؛ بعضی از آن ها صریحاً مخالف نصوص کتاب و سنت است.(15)
این مسئله یعنی تقابل اجتهاد و نص و اعتقاد شرف الدین به این که نباید از آیات و احادیث غافل شد و منبع اصلی فهم دین همان «قرآن» و «حدیث» است، از منظر بحث های امامت و سیاست اسلامی اهمیت ویژه ای دارد. در شرح فلسفه سیاسی اسلام و بیان مبانی و اصول امامت هیچ استدلال عقلی و تمهید فلسفی و کلامی الزام آوری از آیه ای از قرآن یا حدیثی معتبر از پیامبر نیست.
همین اعتقاد، خود یکی از راه های اتحاد مسلمانان است؛ چه به عقیده ی صاحب کتاب «النص و الاجتهاد»، مسلمانان همه پیرو یک کتاب و یک پیامبرند و درباره ی مسائل مورد اختلاف باید به قرآن و حدیث مراجعه کنند و ببینند آیا اشاره ای به موضوع مورد بحث در قرآن و حدیث آمده یا نه، این اشاره و بیان آیات و احادیث را باید حجت قرار دهند تا اختلاف از میان برخیزد.(16)
دیگر آثار به جا مانده از علامه سید عبدالحسین شرف الدین عبارت اند از:
الکلمة الغرّاء فی تفصیل الزهراء: در فضیلت حضرت فاطمه زهرا (س).
أبو هریرة: کتابی تحقیقی در شرح حال و شناخت ابوهریره و اعتبار احادیث منقول از او.
المجالس الفاخرة فی مأتم العترة الطاهرة: مقدمه ای بر کتابی به همین نام در چهار جلد که از بین رفته و فقط همین مقدمه مانده است و شرحی است بر حرکت عاشورا و تأثیر آن در بقای اسلام و فلسفه سیاسی و اجتماعی شعائر حسینی.
فلسفه المیثاق والولایة: درباره ی میثاق ازلی الهی و شرح آیه ی «ألستُ بِرَبّکم» و بیانی از ولایت.
أجوبة مسائل جارالله: پاسخی علمی و مستند به بیست سؤال که «موسی جاراله» از علمای شیعه کرده است. مؤلف در مقدمه این کتاب نیز مسلمانان را به اتحاد دعوت کرده و در آخر نیز نشان داده که موسی جاراله و برخی نویسندگان دیگر اهل سنت، از کتب و منابع شیعه بی اطلاعند.
مسائل فقهیة: شامل بحث هایی دقیق در موضوع فقه تطبیقی که در طی این بحث ها مسائلی را بر اساس فقه پنج مذهب اسلامی مطرح کرده است.
کلمة حول الرؤیة: رساله ای شامل بحث های علمی و دقیق اعتقادی.
إلی المجمع العلمی العربی بدمشق: بحثی پیرامون تهمت پراکنی های مجمع علمی دمشق که در آن ایام نسبت به شیعه روا داشته بود و او دعوت به اتحاد اسلامی را گوشزد کرد.
ثبت الإثبات فی سلسلة الرواة: ذکر استادان و شیوخ مؤلف از علمای مذاهب اسلامی.
مؤلفوا الشیعة فی صدر الإسلام: کتابی درباره ی نخستین نویسندگان و مؤلفان شیعه در صدر اسلام تا عصر امام هادی (ع) (بیشتر مطالب این کتاب از مدارک اهل سنت گرفته شده است).
زینب الکبری: رساله ای در باب پیام آور انقلاب کربلا حضرت زینب (س).
بُغیة الراغبین فی أحوال آل شرف الدین: کتابی ادبی، تاریخی، رجالی در شرح حال علمای خاندان شرف الدین و خاندان صدر و ذکر آثار، احوال و استادان و شاگردان.(17)
1 مدرّس دانشگاه.
2 . «نقباء البشر» شیخ آقا بزرگ تهرانی، ج 3، ص. 1083 به نقل از شرف الدین، محمدرضا حکیمی، دفتر نشر فرهنگ اسلامی چاپ دهم، 1375 ص 55.
3 . نویسنده و ادیب لبنانی، صاحب آثاری چند از جمله: «باحثة البادیة»، «المساواة» و «سوانج فَتاةٍ».
4 . به نقل از شرف الدین، محمدرضا حکیمی، صص 73 72.
5 . مقدمه اجتهاد در مقابل نص، ترجمه ی علی دوانی ص 11.
6 . مقدمه النص و الاجتهاد ص 14 به نقل از شرف الدین، محمدرضا حکیمی، ص 200.
7 . به نقل از: شرف الدین چاووش وحدت، مصطفی قلی زاده، مرکز چاپ و نشر سازمان تبلیغات اسلامی، چاپ اول، 1372، ص 144.
8 . به عقیده شیعیان میلاد پیامبر (ص) 17 ربیع الاول است و 12 ربیع الاول میلاد پیامبر به روایت اهل سنت است که روزهای 12 تا 17 ربیع الاول به عنوان هفته ی وحدت شناخته شده است.
9 . مدارس تبشیری: مدارس تبلیغاتی مسیحی.
10 . مقصود از وحدت اسلامی چیست؟ آیا مقصود این است که از میان مذاهب اسلامی یکی انتخاب شود و سایر مذاهب کنار گذاشته شوند؟ یا مقصود این است که مشترکات همه ی مذاهب گرفته شود، مفترقات همه آن ها کنار گذاشته شود و مذهب جدیدی بدین نحو اختراع شود، که عین هیچ یک از مذاهب موجود نباشد؟ یا این که وحدت اسلامی به هیچ وجه ربطی به وحدت مذاهب ندارد و مقصود از اتحاد مسلمین اتحاد پیروان مذاهب مختلف، در عین اختلافات مذهبی در برابر بیگانگان است؟
شهید مطهری، «یادنامه ی علامه امینی»، مقاله ی الغدیر و وحدت اسلامی صص 242 231 به نقل از شرف الدین، محمدرضا حکیمی، ص 128.
11 . شرف الدین، محمدرضا حکیمی، ص 123.
12 . ر. ک علامه شرف الدین چاووش وحدت، مصطفی قلی زاده، صص 85 80 و شرف الدین، محمدرضا حکیمی، صص 138 136.
13 . المراجعات، مقدمه ص 25 به نقل از شرف الدین چاووش وحدت، مصطفی قلی زاده صص 85 و 84 .
14 . المراجعات مقدمه صص 7 8 به نقل از شرف الدین، محمدرضا حکیمی، ص 208.
15 . مقدمه سیدمحمدتقی حکیم بر اجتهاد در مقابل نص، ترجمه ی شیخ علی دوانی ص 30.
16 . لازم به ذکر است که برای مراجعه به این متون شروطی لازم است تا آنچه از آیات و احادیث استنباط می شود مورد قبول واقع شود: یکی استناد و دیگری تفقه. یعنی مراجعه کنندگان به متون اعم از قرآن و حدیث باید از معلومات کافی برای مراجعه برخوردار باشند و از علومی چون علم رجال، درایة الحدیث و فقه الحدیث بهره ی کافی داشته باشند دیگر این که باید فهم دقیق، همه جانبه و غیر التقاطی از آیات و احادیث وجود داشته باشد. (ر. ک شرف الدین، محمدرضا حکیمی، صص 152 151).
17 . برای آشنایی بیشتر با آثار علامه شرف الدین ر. ک شرف الدین چاووش وحدت، مصطفی قلی زاده صص 192 189 و شرف الدین، محمدرضا حکیمی.
جستجو در قاموس نور