گنجینه معارف

وجود در فلسفه ابن سینا

فراتر برداشت و گفت اصولا جدال علمی متصور بیشتر برخاسته از مجامع علمی تا از خود صاحبان اندیشه، جالب توجه و یادآوری است که بدانیم در جای جای آثار گرانسنگ ملا صدرا آنگاه که اظهار از همسانی و همترازی رأی خود با آرای پیشینیان چونان فارابی، ابن سینا، و شیخ اشراق می کند، اظهارنظر او نوعی اعتمادسازی برای تثبیت دیدگاهش قلمداد می گردد و مفسران و مدرسان کلامش آن را به سجیه سنجیده و شایسته او برمی گرداند و می گویند مؤلف می خواهد به نوعی وفاق علمی در مسأله پدید بیاورد و اضطراب و ترس از القای رای جدید را در مخاطبان از بین ببرد، البته این خود نکته ای بسیار دقیق، ستودنی و ارزشمند است لیکن به نظر می آید فارغ از تعارفات علمی این مطلب جای تأمل فراوان دارد که چگونه در اساسی ترین مسأله وجودشناسی یعنی مسأله اصالت و تشکیک در وجود که پایه و اساس همه مباحث حکمت متعالیه است، آنجا که صدر المتألهین به صراحت تأکید می کند اختلافی بین ما و مذهب مشاء نیست 5 (22:ص 7)این تصریحات حمل بر تواضع، جلب اعتماد مخاطب و...

چکیده ماشینی


منبع : دانشکده ادبیات و علوم انسانی (دانشگاه اصفهان) » زمستان 1383 - شماره 39 , ذبیحی، محمد تعداد بازدید : 6718     تاریخ درج : 1389/01/15    

چکیده

در میان انبوه واژه ها و مصطلحات فلسفی خواه در فلسفه کلاسیک و خواه در فلسفه جدید که فراروی اندیشمندان قرار دارد پاره ای از آنها نقش پایه و اساس نسبت به سایر مصطلحات دارند و از چنان درجه اهمیتی برخوردارند که اگر به دقت و اندیشمندی تبیین نگردند شناخت درست و دقیق بسیاری از مسائل فلسفی را دشوار و گهگاه غیر ممکن می سازد.در این میان واژه«وجود»جزو بنیادی ترین اصطلاحات فلسفی به شمار می آیند به گونه ای که حکیمان شناخت وجود را محور و اساس تمامی معارف شمرده اند و بر این باورند که بدون شناخت درست از آن هیچ معرفت پایدار و درستی برای انسان حاصل نمی گردد.

 

و از آنجا که پرداختن به تمامی مسائل پیرامون وجود مجال و فرصتی گسترده می طلبد.نگارنده در این نوشتار بر آن است برخی از مسائل اساسی و کلیدی آن را نظیر معنای وجود، اشتراک معنوی، اصالت وجود، تشکیک در وجود و زیادی وجود بر ماهیت را، تنها در فلسفه ابن سینا مورد بحث و بررسی قرار دهد و اهمیت این انتخاب آنگاه دو چندان می گردد که به یاد داشته باشیم (*)-استادیار گروه فلسفه و کلام اسلامی دانشگاه قم که در فلسفه سینایی تفکیک روشن و واضحی از مباحث وجود و ماهیت چنان که در فلسفه صدرایی گرفته انجام نشده است.

 

واژه های کلیدی

وجود، ماهیت، اشتراک معنوی، اصالت، اعتباری، تشکیک، عروض.

 

مقدمه

بحث از وجود مطلق و احوال کلی موجود و بازشناسی امور حقیقی از غیر حقیقی وظیفه ای است که فلسفه عهده دار آن است.فیلسوفان الهی با اذعان به وجود مبدأ برای جهان، هستی را به دو قسم واجب و ممکن تقسیم نموده اند و واجب را موجودی مستقل و غنی می دانند که خود به خود ضرورت وجود دارد و ممکن را موجودی وابسته و محتاج می دانند که ذات آن نسبت به وجود و عدم یکسان است.بعدها ابن سینا هریک از واجب و ممکن را به مناسبتهای مختلف در کتابهای متعددش، تعریف، تفسیر و تحلیل کرد.لیکن تعریف او از ممکن در کتاب شفا پایه گذار قاعده معروف«کل ممکن زوج ترکیبی»گردید، قاعده ای که معرکه آرای فلاسفه و متکلمان گردید و بعد از او تمامی حکیمان و متکلمان آن را قبول و در مباحث مختلف از آن سود جستند.هرچند همانند بسیاری از مسائل فلسفی که سیر تحول تاریخی آنها به درستی ثبت نشده است، این مسأله هم نیز روشن نیست که آیا این قاعده نخست توسط خود او مطرح گشته است یا پیش از او دیگران آن را بیان کرده اند.لیکن جای تردید ندارد که ابن سینا نخستین کسی که آن را به صورت منظم و قاعده مند تحت عنوان«کل ممکن زوج ترکیبی»ارائه نموده است.چنانکه مؤلف کتاب قواعد کلی فلسفی می گوید:«اگر کسی ادعا نماید که بو علی سینا نخستین فیلسوف اسلامی است که این قاعده را تحت عنوان کل ممکن زوج ترکیبی مورد بحث قرار داده سخنی به گزاف نگفته و این ادعا از وی پذیرفته خواهد شد»(1:ص 153)

 

ابن سینا با طرح این قاعده مهم هدفی دو سویه یعنی تعیین ساحت واجب و تحدید همه موجودات امکانی را دنبال می کرد و بر همین اساس مباحث وجودشناختی در فلسفه او بسیار حایز اهمیت است.در این نوشتار مسائلی نظیر معنای وجود، احکام وجود، اصالت و تشکیک در حقیقت وجود و عروض وجود بر ماهیت از منظر ابن سینامورد بحث و بررسی قرار گرفته و تلاش شده است با استناد و سود جستن از عبارات ابن سینا هریک از مسائل مورد اشاره به فراخور مقاله تبیین گردد و نظریه تباین ذاتی حقیقت وجود منسوب به مشائیان، دست کم در مورد ابن سینا مورد خدشه جدی قرار گرفته است و همچنین با توجه به قاعده کل ممکن زوج ترکیبی کیفیت این ترکیب و چگونگی عروض وجود بر ماهیت، اینکه آیا این ترکیب اتحادی یا انضمامی یا اعتباری است؟آیا ماهیت عارض است یا معروض؟آیا عروض تحلیلی است یا خارجی؟ پرسشها و مباحثی است که در مباحث بعدی پی گرفته شده است.

 

معنای وجود

مفهوم وجود عام ترین و بدیهی ترین مفهوم است و در بین مفاهیم، مفهومی که دایره شمول آن بیشتر از مفهوم وجود باشد و جنس آن قرار گیرد یافت نمی شود و اگر چیزی جنس نداشته باشد فصل نخواهد داشت و هرآنچه جنس و فصل نداشته باشد تعریف حدی ندارد، زیرا تعریف حدی مشتمل بر جنس و فصل است(2:ص 96).و افزون بر این مفهوم وجود معقول ثانی است و فرد خارجی ندارد، زیرا مفهوم وجود خود وجود نیست چون وجود منشأ آثار است درحالی که مفهوم وجود صرفا نمودی ذهنی است که معیار بازشناسی واقعیت از غیر واقعیت است و چنانچه مفهومی دارای مصداقی خارجی نباشد تعریف حدی نخواهد داشت(6:ص 281).ابن سینا در کتاب نجات می گوید:«فنقول ان الموجود لایمکن أن یشرح بغیر الاسم لانه مبدأ اول لکن شرح له(10:ص 200).موجود را نمی توان تعریف حدی کرد، زیرا وجود مبدأ اول برای هر تعریفی است.یعنی در تعریف هر چیزی وجود باید مورد ملاحظه قرار گیرد و این بدین جهت است که وجود فراتر از هر چیزی است.از این رو تعاریفی که از وجود شده همه لفظی و تبدیل اسمی دیگر است.و در شفا و مباحثات هم بر این نکته تأکید می کند که مفهوم وجود و شی ء عام ترین مفاهیم اند و تعریف حدی آنها ممکن نیست، زیرا یا تعریف آنها دوری است یا تعریف به چیزی است که وضوح آن کمتر از مفهوم وجود است(5:ص 30/8:ص 279).

 

چنانکه بیان شد وجود تعریف حقیقی ندارداما در عین حال در کلمات ابن سینا می توان برای آن تعاریفی یافت که به آن اشاره می کنیم.

در فصل پنجم از مقاله اول الهیات شفا نخست می گوید:مفهوم وجود بدیهی است و این سخن ابن سینا در حقیقت مشتمل بر دو ادعا است یکی اینکه در بین تصورات، تصور بدیهی یافت می شود و دیگر اینکه مفهوم وجود بدیهی است.سپس ادعای اول را این گونه مستدل می سازد که چنانچه تصورات بدیهی نداشته باشیم دور و تسلسل لازم می آید و نسبت به اینکه موجود بدیهی است استدلال می کند که این مفهوم عام و بدیهی التصور، تصورش از هر متصوری عام تر، اولی تر و واضح تر است و برای تصور آن به شی ء دیگر نیاز نیست و هر مفهومی که از این ویژگی بهره مند باشد، قابل تعریف حقیقی نیست و تعاریف آن شرح الاسم و تنبیهی 1 خواهد بود مثل تعریف موجود به«محصل»، «مثبت»که اسامی مترادف و به یک معنی هستند و در آنها لفظ موجود به لفظی مأنوس تر تبدیل شده است(5:ص 32 و 30/8:ص 279).

 

ملا صدرا در کتاب مشاعر(24:ص 20-19)ضمن بیان قول کسانی که قایل به اصالت ماهیت و اعتباریت وجود شده اند، برای اثبات مدعای خود در خصوص معنای وجود، استناد به کلام شیخ در تعلیقات 2 می کند.این بیان و این استناد هرچند قدری طولانی است لیکن ارائه آن ضروری به نظر می رسد، زیرا ضمن آشنایی با معنای وجود، در بحث احکام وجود از آن سود خواهیم جست.

 

قایلین به اعتباری بودن وجود می گویند اگر وجود اصیل باشد لازم می آید وقتی که می گوییم الوجود موجود، وجود دارای وجود باشد و وجود وجود نیز دارای وجود باشد و این محال است، چون مستلزم تسلسل و تکرر وجود است.بنابراین قول به اصالت وجود که مستلزم محال است درست نیست.ملا صدرا در پاسخ می گوید:برای موجود دو معنا می توان در نظر گرفت که طبق یک معنا همان نتیجه ای که شما گرفتید حاصل می شود و طبق یک معنا اصالت وجود نتیجه گرفته می شود.

 

چنانچه موجود به معنای«مایقوم له الوجود»باشد مقصود شما حاصل می گردد، لیکن از شما می پرسیم آن چیزی که وجود قوام به آن دارد چیست؟از دو حال خارج نیست یا آن شی ء(مایقوم به)وجود است یا ماهیت هر دو فرض دارای اشکال است. چنانچه ماهیت مقوم وجود باشد باید ماهیت قبل از وجود قوام یافته باشد تا شی ء قائم بر او گردد 3 و ماهیت این طور نیست که قبل از وجود، وجود داشته باشد، حتی طبق نظر قایلین به اصالت ماهیت و فرض دیگر که مایقوم به خود وجود باشد درست نیست چون شی ء نمی تواند قوامش به خودش باشد زیرا شی ء خودش، خودش است نه اینکه قائم به خود باشد.بنابراین براساس یک قیاس استثنایی که دو تالی دارد می گوییم: چنانچه موجود به معنای مایقوم به الوجود باشد«مایقوم به الوجود»یا ماهیت است یا وجود و هر دو شق تالی باطل است و ابطال تالی ابطال ملزوم را در پی دارد.

 

بنابراین معنای وجود نمی تواند مایقوم به الوجود باشد، بلکه معنای آن یک امر بسیط است که در فارسی از آن تعبیر به«هست»می شود.وقتی می گوییم وجود موجود است یعنی خودش موجود است، نظیر اینکه می گوییم اجزاء زمان متقدم است که تقدم امور زمانی به زمان است، اما تقدم اجزاء زمان دیگر به زمان نیست چون خودش زمان است.

 

مدافع قول به اعتباریت وجود، مدعای خود را این چنین پی می گیرد که اگر طبق نظر شما وجود موجود است یعنی همان موجود وجود است نه«شیّ ثبت له الوجود»و از آنجا که ثبوت شی ء برای خودش ضروری است هر چیزی که دارای وجود باشد وجود برای او واجب خواهد بود و در نتیجه همه وجودها باید وجود برای آنها واجب باشد.ملا صدرا پاسخ می دهد شی ء آنگاه وجود برای او واجب می گردد که دارای سه شرط باشد:غنی، بی نیاز و تام باشد و به بیان دیگر وجودش متأخر، محتاج و ناقص نباشد.اگر موجودی وجود برای آن ضروری و ازلی باشد واجب است، نه موجودی که وجودش مادام الذات و مادام الوصف است.این چنین موجودی، مادامی که علت افاضه وجود کند وجود برای او واجب می گردد.

 

مستشکل اشکال دیگری را مطرح می کند 4 که براساس سخن شما محمولی که وجود است دارای دو معنا است گاهی به معنای ضرورت وجود و گاهی به معنای «شی ء ثبت له الوجود»وقتی می گوییم الوجود موجود یعنی وجود عین وجود است.اما وقتی می گوییم«الانسان موجود»یعنی انسان موجودی است که«ثبت له الوجود»و این تفاوت گذاری در معنای وجود مخالف سخن حکما است که قایل به اشتراک معنوی وجودند و این مشکل(متفاوت شدن معنای وجود)از آنجا پیش آمد که قول به اصالت وجود را پذیرفته اید به ناچار باید بپذیرید که وجود در همه جا یک معنا دارد و آن همان معنای«ما ثبت له الوجود»است و در این صورت محذور تسلسل و تکرر وجود که قبلا بدان اشاره شده پیش خواهد آمد و در نهایت باید بپذیرید که«الوجود موجود» یک امر اعتباری است.

پاسخ ملا صدرا این است که هرچند موجودیت اشیاء مختلف است اما این اختلاف در موجودیت سبب اختلاف در صدق معنای موجود بر آنها نمی گردد، موجود در«الوجود موجود»و«الانسان موجود»خواه به معنای بسیط و خواه به معنای مرکب (ماثبت له الوجود)ضربه ای به اشتراک معنوی وجود نمی زند زیرا در صورتی که به معنای مرکب باشد ثبوت را تعمیم و به معنای اعم از ثبوت شی ء لنفسه(الوجود موجود)و ثبوت الشی ء للشی ء(الانسان موجود)قرار می دهیم.

 

در هر صورت تفاوتی بین موجودیت در«الوجود موجود»با«الانسان موجود» نیست چنانکه تفاوتی در معنای ابیضّ در البیاض و الجدار ابیضّ نیست و فرقی که هست در ناحیه موضوع است در یک جا موضوع همراهی به نام انسان دارد و در الوجود موجود این همراه نیست و به بیان دیگر تفاوت در ناحیه محمول نیست، محمول(موجود)در هر دو صورت به یک معنا است و آنچه سبب تغییر شده خصوصیت موضوع است به گونه ای که بعضی از موضوعات این خصوصیت را دارند که باید شیّ را در معنای موجودّ اخذ کرد همانند«الانسان موجود»که معنای آن عبارت است از اینکه، انسانی که وجود برای او ضروری است موجودی است که وجود برای آن ثابت شده است.

 

در ادامه ملا صدرا به کلام شیخ استناد می کند و می گوید:نظیر ذلک ما قال الشیخ الرئیس فی الهیات الشفاء«ان الواجب واجب الوجود قد یعقل نفس واجب الوجود، کما ان الوحد قد یعقل نفس الواحد و قد یعقل نفس الواحد و قد یعقل من ذلک أن ماهیّه مّا-انسان او جوهر آخر-هو واجب الوجود، کما انه یعقل من الواحد أنه ماء او انسان و هو واحد قال«ففرق ایضا بین ماهیّة یعرض لها الواحد او الموجود و بین الواحد و الموجود من حیث هو الواحد و موجود»(با اندک تفاوت در عبارت الهیات شفا، ص 345-344).

 

ابن سینا می گوید:شما واجب الوجود یا واحد راتصور می کنید و واجب الوجود را حمل بر واجب الوجود می کنید.و می گویید واجب الوجود واجب الوجود و گاهی شیئی مثل انسان یا جوهر...را ملاحظه می کنید و واجب الوجود را بر آن حمل می کنید در هر دو صورت نحوه حمل یکی است، چه بگویید واجب الوجود واجب الوجود است و چه بگویید انسانی که واجب الوجود است واجب الوجود است:در گزاره اول واجب الوجود بدونه اضافه چیزی واجب الوجود است و در گزاره دومی انسان به اضافه واجب الوجود، واجب الوجود است، حمل واجب الوجود در هر دو گزاره به یک معنا است، اماخصوصیت موضوع سبب شده که محمول در گزاره دومی به معنای شیئی باشد که وجود برای آن ثابت شده است و این تفاوت از ناحیه موضوع پدید آمده است نه از ناحیه محمول.خلاصه سخن اینکه گاهی واحد و موجود را بر نفس واحد و موجود حمل می کنید و گاهی آنها را بر ماهیتی که معروض است و وحدت و وجود بر آن عارض شده حمل می کنید و بین این دو حمل فرقی نیست و فرقی که هست به سبب موضوع است.و در هر دو صورت معنای وجود معادل کلمه«هست»در فارسی است.

 

احکام وجود

همه مسائل فلسفه اولی جزو احکام موجود بما هو موجودند.ابن سینا در فصل اول و دوم از مقاله اول کتاب الهیات شفاء پس از بیان اینکه موضوع فلسفه، واجب تعالی، علل اربع و اسباب قصوی نیست با سه دلیل اثبات می کند که موضوع فلسفه موجود بما هو موجود است نه وجود زیرا چنانچه موضوع فلسفه را وجود قرار دهیم، قول کسانی که طرفدار اصالت ماهیت اند را شامل نخواهد شد و از آنجا که طرفداران اصالت وجود و اصالت ماهیت هر دو در حوزه فلسفه بحث می کنند باید موضوع به گونه ای باشد که مباحث هر دو گروه را در بر گیرد و انتخاب موجود بما هو موجود یا به بیان روشن تر «واقعیت خارجی»به عنوان موضوع فلسفه، نظریه کسانی که ماهیت را اصیل می دانند و نظریه کسانی که وجود را اصیل می شمارند تأمین می کند.این توجه و دقت نظر از فرزانه ای بی بدیل همانند ابن سینا مسأله ای بسیار دقیق و اندیشمندانه می باشد مسأله ای که به نظر می آید غفلت از آن سبب شده تا از ناحیه بعضی شارحان کلامش مورد بی مهری قرار گیرد و به او نسبت خطای در بر داشت و تشویش در عبارات بدهند.

 

توجه به این نکته را ضروری می داند که آنچه نگارنده در مباحث بعدی تحت عنوان احکام وجود پی خواهد گرفت و در آن با سود جستن از کلمات و عبارات شیخ بداهت وجود، اصالت وجود، اشتراک معنوی وجود را ثابت خواهد کرد، از سر دفاع از ابن سینا نیست و بدین منظور نیست که گفته شود آنچه در حکمت متعالیه و قبل از آن در فلسفه شیخ اشراق آمده خیلی پیش از آن در فلسفه ابن سینا بیان گردیده است -هرچند این نتیجه طبیعی حاصل آید-بلکه هدف اصلی این نوشتار بیان این نکته است که به نظر می آید بعضی از اشکالات و اعتراضاتی که به شیخ الرئیس وارد شده ناشی از یکسونگری و نگاه موردی در عبارات او است.راستی چگونه می توان باور کردفیلسوف بزرگی همانند او که قلل دست نیافتنی را فتح و راههای دشوار را طی و گره های ناگشوده فکری را باز نموده است، از درک این امر که از هریک از واقعیات جهان دو مفهوم هستی و چیستی انتزاع می گردد و هستی شی ء همان واقعیت خارجی و چیستی شی ء همان حدّ شی ء است، ناتوان بوده است؛شگفتا چگونه می توان نسبت به کسی که پایه گذار«قاعده کل ممکن زوج ترکیبی»است؛قاعده ای که آن را جزو فروع و نتایج مسأله اصالت وجود و اعتباریت ماهیت دانسته اند(1:ص 157)و جز با اصیل شمردن وجود و اعتباریت ماهیت نمی توان توجیه درستی از آن ارائه نمود، درباره اصالت وجود به او نسبت تشویق و اضطراب در عبارت داد.

 

در هر صورت در داوری علمی نخست باید مبانی افراد مورد توجه قرار گیرد و سپس براساس آن درستی و نادرستی بناها و نتایج ارزیابی و مورد سنجش قرار گیرد.به عنوان مثال در محل بحث ابتدا باید دید مباحث اصالت ماهیت که شروع رسمی آن را از دوران میرداماد می دانند(18:ص 59)و تفکیک مسائل اصالت وجود و اعتباریت ماهیت که در عصر ملا صدرا به طور جد بدان پرداخته شده است، اصولا جزو دلمشغولی این سینا بوده و بدان نپرداخته است یا اینکه در این دوران برای شیخ نسبت به این مسأله ابهامی وجود نداشته است.تا برای زدودن ابهام از آن نظریه پردازی کند و از نظر او این مسأله کاملا واضح بوده که مسمای به اصالت و واقعیت به هر اسمی که نامبردار گردد- وجود یا ماهیت-همان واقعیت خارجی است و از آنجا که این واقعیت خارجی برای ظهور و بروز در عالم عین باید آراسته به تشخص و جزئیت گردد، و این همان تعریف و تحدید شی ء است یعنی موجود مطلق و صرف باید محدود و مقید گردد تا امکان ظهور و بروز یابد و حد او همان چیستی او است و دو مفهوم هستی و چیستی مفاهیمی برگرفته از آن واقعیت خارجی اند که در تحلیل ذهنی، شناسا بدان می رسد وگرنه در خارج این دو متحدند و نه تنها تفکیک آنها ممکن نیست بلکه اتحاد و یکی شمردن آنها به گونه ای است که غمض نظر از هریک از آن دو به معنای فنا و نابودی شی ء در خارج است، زیرا چنانکه اثبات شده است هر ممکن الوجودی ترکیبی از این دو است.

 

از این رو بعد از سالها نزاع و جدال علمی در این باره گهگاه به طور جد این سؤال فراروی دانش پژوهان حوزه فلسفه خودنمایی می کند که آیا بحث اصالت وجود و اعتباریت ماهیت یک نزاع لفظی نیست؟هرچند به نظر می رسد طرح سؤال و فرو کاستن این مباحث به سطح نزاع لفظی کوششی بایسته و شایسته می نماید.اما شاید بتوان قدمی

 

دانشکده ادبیات و علوم انسانی (دانشگاه اصفهان) » شماره 39 (صفحه 95)

----------------------------------------

 

فراتر برداشت و گفت اصولا جدال علمی متصور بیشتر برخاسته از مجامع علمی تا از خود صاحبان اندیشه، جالب توجه و یادآوری است که بدانیم در جای جای آثار گرانسنگ ملا صدرا آنگاه که اظهار از همسانی و همترازی رأی خود با آرای پیشینیان چونان فارابی، ابن سینا، و شیخ اشراق می کند، اظهارنظر او نوعی اعتمادسازی برای تثبیت دیدگاهش قلمداد می گردد و مفسران و مدرسان کلامش آن را به سجیه سنجیده و شایسته او برمی گرداند و می گویند مؤلف می خواهد به نوعی وفاق علمی در مسأله پدید بیاورد و اضطراب و ترس از القای رای جدید را در مخاطبان از بین ببرد، البته این خود نکته ای بسیار دقیق، ستودنی و ارزشمند است لیکن به نظر می آید فارغ از تعارفات علمی این مطلب جای تأمل فراوان دارد که چگونه در اساسی ترین مسأله وجودشناسی یعنی مسأله اصالت و تشکیک در وجود که پایه و اساس همه مباحث حکمت متعالیه است، آنجا که صدر المتألهین به صراحت تأکید می کند اختلافی بین ما و مذهب مشاء نیست 5 (22:ص 7)این تصریحات حمل بر تواضع، جلب اعتماد مخاطب و...می شود البته نگارنده منکر اختلاف دیدگاه نیست چنانکه در مسأله علم الهی توسط همین قلم اختلاف دیدگاه این دو فیلسوف بزرگ به تصویر کشیده شده است 6 بلکه سخن بر سر این است که دست کم در مواردی که به ادعای خود صاحبان اندیشه وفاق با پیشینیان هست آن را بپذیریم و پیش از دخالت هرگونه متغیری حتی اینکه قایل آن چه کسی می باشد اصل سخن مورد بررسی قرار گیرد و چه بسیار اتفاق افتد که اگر ما کلامی را جدای از خصوصیات و ویژگیها سجلی و عصری آن بررسی کنیم به نتایجی دیگر دست پیدا کنیم.به عنوان نمونه اگر برای نخستین بار در نوشته ای این بندها را ملاحظه کنیم.

 

الف:«لان الوجود معنی یقع علی الاشیاء بتقدم و تأخر و بعض المعانی(خ ل:الوجود)حظه من الوجود آکد»(8:104).

 

ب:العلة علة لوجود المعلول و اذا وجد المعلول صار علة لوجود العلاقة بینهما(7:159).

 

ج:و لاّ کان المعلول محتاجا الی العلة و متعلقا بها من هذه الجهة، وجب أن یکون مثل هذا الوجود دائما محتاجا الی العلة و هذه الصفة مقومة لمثل هذا الوجود، اعنی الحاجة الی العلة(7:ص 214).

 

د:الوجود امّا أن یکون محتاجا الی الغیر فتکون حاجته الی الغیر مقومة له و اما أن یکون مستغنیا عنه فیکون ذلک مقوما له، و لا یصح أن یوجد الوجود المتحاج غیر محتاج، کما أنه لا یصح أن یوجد الوجود المستغنی محتاجا و الا قد تغیّر و تبدل حقیقتهما(7:ص 216).

عبارت اول صریح در این است که درجات وجود بعضی از آن بهره وجودی بیشتری از بعض دیگر دارند و در گفتار دوم می گوید علت، علت وجودی معلول است و پس از وجود یافتن معلول علت علاقه بین آن دو نیز هست، یعنی معلول دو وصف دارد و در عبارت سومی به روشنی بیان می کند که این چنین وجودی(معلول)به طور دایم محتاج به علت است.قابل توجه است که در بند آخری می گوید این احتیاج مقوم و تشکیل دهنده ذات او است به گونه ای که اگر این احتیاج از ذات گرفته شود، ذات دیگری خواهد شد.آیا شخص خواننده تردید می کند که این جملات به روشنی دلالت بر امکان فقری می کند زیرا چنانکه در جای خودش بیان شده امکان ماهوی وصف ماهیت است و امکان وجود وصف وجود است و در اینجا امکان وصف وجود است که همان امکان فقری است، لیکن آنگاه که استناد کلام به ابن سینا است و این داوری از قبل مفروض گرفته شده که او قایل به امکان فقری نبوده است، عبارات به گونه ای تفسیر و تحلیل می گردند تا سازگار با امکان ماهوی باشد.

 

در هر صورت در این مجال سخن فراوان است اما گنجایش این مقال بیش از این نیست و در فرصتی دیگر باید آن را پی گرفت.

 

پاره ای از احکام وجود مربوط به حقیقت وجود است نظیر علت و معلول بودن و برخی مربوط به مفهوم وجود است، همانند بداهت مفهوم وجود، و مفهوم وجود غیر از خود وجود است.مفهوم آن چیزی است که از وجود در ذهن ما نقش می بندد مفهوم وجود جایی در خارج ندارد؛چنانکه حقیقت وجود که خارجیت عین آن است جز در خارج در جای دیگر یافت نمی گردد.وجود هویتش به تشخص و خارجیت است و از او تعبیر به اخص الخواص می کنند، یعنی هر چیزی که یافت گردد وجود از او خاص تر است زیرا تشخص هر چیزی به وجود است و تشخص وجود به خود وجود است.اما مفهوم جایگاهش ذهن است و در این مفهوم وجود با سایر مفاهیم از این جهت که مقوم افرادشان هستند متفاوت است.به عنوان مثال مفهومی که ما از انسانیت داریم این مفهوم همان ماهیت انسان است و سازنده فرد و مقوم آن است اما مفهوم وجود سازنده وجود و مقوم آن نیست، زیرا انسانی که در خارج هست هرچند از نظر آثار با انسان متفاوت است.اما از جهت سنخ و ماهیت یکسان است.برخلاف وجود که خارجیت عین آن است و چنانچه در ذهن بیاید خارجیت که عین آن است ازآن گرفته می شود.بنابراین مفهوم آن چیزی است که ما آن را از وجود می فهمیم و آنچه مفهوم از وجود است خود وجود نیست.پیش از این هنگام تعریف مفهوم وجود، سخن شیخ را درباره بداهت وجود آوردیم و از آنجا که این مسأله اختلافی نیست به همین مقدار بسنده می کنیم.

 

اشتراک معنوی وجود

یکی دیگر از احکام مفهوم وجود اشتراک مفهوم وجود است.این مسأله یگانه مسأله ای است که از زمان ارسطو مطرح بوده(18:ص 36)و ابن سینا هم در مواضع متعددی تصریح بر این مسأله دارد که برای رعایت اختصار تنها به یک نمونه اشاره می شود.

 

1-لو کان الوجود یقع علی ما یقع علیه باشتراک الاسم لما کان لقولنا«الشی ء لایخرج عن طرفی النقیض»معنی و حقیقة هذا أنه ما کان یتعین طرفان، فکان الشی ء لایخرج عنهما(8:ص 219).

 

عبارت فوق در حقیقت استدلال بر این است که لفظ وجود نمی تواند مشترک لفظی باشد، زیرا اگر لفظ وجود مشترک لفظی باشد قاعده ای که می گوید«شی ء نمی تواند از دو طرف نقیض بیرون باشد»قاعده ای بی معنا خواهد بود، درحالی که این قاعده درست است؛بنابراین قول به اشتراک لفظی درست نیست.توضیح مطلب:قاعده می گوید:هر شیئی یا موجود است یا معدوم و بیش از دو طرف ندارد و این سخن در صورتی می تواند درست باشد که وجود مشترک معنوی باشد، بدین معنا که در یک سوی این دو طرف عدم و در سوی دیگر وجودی قرار گرفته که در تمامی مصادیقش به یک معنا می باشد و چنانچه چیزی موجود نباشد به طور قطع معدوم خواهد بود، اما اگر وجود مشترک لفظی باشد در یک سوی این دو طرف، معدوم و در سوی دیگر معدوم، طرفهای بی شماری به اندازه شمار معانی وجود قرار دارد و چنانچه از شی ء معدوم و موجود را سلب کنید، سلب نقیضین نشده زیرا موجود را می توان به معنای غیر از معنای سلب در نظر گرفت و در نتیجه وجود به معنای دیگر برای شی ء حاصل باشد از این رو قانونی که می گوید وجود و عدم را نمی شود از یک شی ء سلب کرد، چون مستلزم ارتفاع نقیضان است، در صورتی می تواند درست باشد که وجود بیش از یک معنا نداشته باشد.

اصالت وجود

به یقین اصالت وجود و تشکیک در حقیقت وجود جزو اساسی ترین و مهمترین مباحث وجودشناسی است.قبل از آنکه با دیدگاه ابن سینا در این باره آشنا گردیم توجه به چند نکته ضروری است.

 

1-برخی از شارحان کلام ابن سینا مسأله اصالت وجود و اعتباریت ماهیت را مسأله ای جدید می دانند که آغاز رسمی آن به عصر میرداماد و سپس شاگردش ملا صدرا شیرازی برمی گردد(18:ص 59).

 

2-برخی دیگر از محققان و شارحان کلام ابن سینا بر این باورند که فلاسفه مشاء قایل به اصالت وجود و اعتباریت ماهیت بوده اند(11:ص 15).

 

3-داوری و اظهارنظر در مسأله ای که مفسران کلام ابن سینا در آن رأی یکسانی ندارند کاری بس دشوار می نماید، اما همین معلمان بزرگ به شاگردانشان آموخته اند که علم و دانش وقف شخص خاصی نیست و در پرتو اظهارنظر هرچند همراه با کاستی باشد استواری و استحکام مطالب علمی افزون می گردد.از این رو با طرح یک پرسش از کسانی که منکر بحث اصالت وجود و اعتباریت ماهیت در فلسفه ابن سینا هستند مسأله را پی می گیریم و آن اینکه منظور از نبودن مسأله اصالت وجود و اعتباریت ماهیت در فلسفه ابن سینا چیست؟اگر مراد این است که همچون فلسفه صدرایی باب مستقلی برای اصالت وجود و اعتباریت ماهیت در فلسفه سینایی گشوده نشده سخنی در آن نیست و اگر مراد این است که اصولا حقیقت و محتوای این مباحث در فلسفه ابن سینا نبوده کلامی است که جای تأمل و گفت وگو دارد.بدون تردید محتوای این مباحث جزو دلمشغولی اصلی ابن سینا بوده و در مواضع متعددی که در این نوشتار به پاره ای از آنها اشاره خواهیم کرد بدان پرداخته است.طبیعی می نماید که پرسش بعدی را مورد توجه قرار دهیم که چرا با توجه به طرح مباحث وجود و ماهیت شیخ آنها را در فصل مستقلی تحت عنوان اصالت وجود و اعتباریت ماهیت مطرح نکرده است؟به نظر می رسد یافتن پاسخ دقیق این پرسش برمی گردد به نوع نگرشی که ابن سینا درباره مسأله وجود ماهیت دارد.در نظر او ملاک و معیار اصالت همان واقعیت خارجی است چنانکه موضوع فلسفه هم به نظر او موجود بما هو موجود بود، یعنی واقعیت خارجی، و در خارج ماهیت و وجود با یکدیگر متحدند و ماهیت خواه دارای وجود تبعی وخواه دارای وجود عرضی 7 چیزی جز حد وجود نیست، هستی و چیستی دو مفهوم منتزع از یک شی ءاند که تنها در ظرف تصور ذهن با تعمل و ریزبینی قابل تفکیک اند.

 

هم اکنون که تا حدودی آشنا شدیم که چرا ابن سینا مباحث اصالت وجود و اعتباریت ماهیت را تحت عنوان مشخصی مطرح نکرده است؟به چند نمونه از کلمات شیخ درباره اصالت وجود اشاره می کنیم.

 

الف)در کتاب مباحثات در پاسخ بعضی از معتزله که می گفتند وجود چیزی نیست «لیس الوجود بشی»سائل از او درباره وجود و اینکه وجود چیست و چگونه اوصاف آن را می توان اثبات نمود، ابن سینا به دو مطلب تصریح می کند.1-موجودیت وجود غیر از وجود نیست.2-موجودیت ماهیت غیر از خود ماهیت است:العاقل لایضیع فکره فی هذه الخرافات کل عاقل یعقل مثلا أن السما موجوده و ان کونها سما غیر کونها موجوده و لیس الوجود غیر کونه موجودا أو انه موجود(8:ص 93).

 

شخص عاقل، فکر و اندیشه را در این گونه خرافات تباه نمی کند هر انسان اندیشمندی می فهمد که وقتی می گویند«آسمان موجود است»موجودیت آسمان غیر از آسمان است، اما موجود این طور نیست که موجودیت آن غیر از خودش باشد، وجود بدون هیچ انضمامی موجود است و موجودیتش به خودی خود است، اگر وجود بدون هیچ انضمامی موجود است یعنی وجود اصیل است و اگر ماهیت برای موجود شدن نیازمند ضمیمه است یعنی وجودش از خودش نیست و وجودش اعتباری است.

 

ب)در ضمن پرسش و پاسخی که پیرامون ذات واجب تعالی است به نکته ای اشاره می کند که گواه بر این مدعا است که او وجود را معین و مشخص می داند و تشخیص و تعین یعنی خارجیت.گویا کسی از او می پرسد که آیا این امر خارج از ذات می تواند مشخص ذات باشد.ابن سینا می گوید در صورتی که آن شی ء حقیقت نوعیه باشد عوارض خارجی می توانند معین و مشخص آن باشند، اما در صورتی که شی ء ذاتش موجود باشد احتیاج به معین و مشخص خارجی ندارد، او ذات واجب الوجود را این گونه می داند.در ادامه سائل می پرسد هل هناک اثنییه ام لا؟از ظاهر سؤال که می پرسد آیا دو گانگی بین ذات و مشخص آن هست؟پیداست که سائل دو فرض را در ذهن خودش تصویر کرده 1-متعین از معین جدا باشد، چنانکه در حقیقت نوعیه است که همراه با عوارض نوعیه می باشد.2-متعین و معین یکی باشد و تعین عین ذاتش باشد، چنانکه در واجب تعالی این چنین است.ابن سینا دو گانگی بین وجود و مشخص وجود را مردود می شمارد، هرچند نمی گوید که مشخص وجود چیست.لیکن این مطلب اثبات می گردد که او اثنیت(متعین و معین)را در وجود نمی پذیرد.به ناچار باید پذیرفت که چنانچه وجود متعین است و از طرفی بیگانگی بین وجود و مشخص آن نیست، پس تشخص ذاتی آن است و هرجا تشخص ذاتی شیئی باشد یعنی عینیت و خارجیت و اصالت نیز ذاتی شی ء است و وجود این چنین است.

 

ج)پیش از این در بحث تعریف وجود با اعتذار از طولانی بودن آن و اینکه در بحث اصالت وجود از آن سود خواهیم جست، مطلبی از شیخ الرئیس بیان شد که در آن ضمن تأکید بر بساطت معنای وجود برای اصالت وجود نیز می توان از آن بهره گرفت. صراحت این کلام به گونه ای است که شهید مطهری که کلمات شیخ را در زمینه اصالت وجود و اعتباریت ماهیت روشن و شفاف نمی داند، درباره این عبارت می گوید:«اصالت وجود کاملا از حرفش هویدا و پیداست»(18:ص 196)چکیده این گفتار 8 این است که در حمل موجود و واحد بر الوجود موجود و الواحد واحد و همین طور در حمل واجب الوجود که می گویند، واجب الوجود واجب الوجود، در تمامی این موارد محمولی که بر موضوع حمل شده عین موضوع است و این به خاطر ویژگی موضوعات آنها است که محمول آنها، بدون هیچ قیدی بر موضوعشان حمل می گردند، ولی گاهی انسان یا جوهر را ملاحظه می کنیم و موجود یا واحد بر آنها حمل می گردد.نحوه حمل در اینجا با نحوه حمل واحد و موجود بر وجود و واحد تفاوت نمی کند، لیکن محمولی که بر انسان و یا جوهر حمل می گردد نیازمند قیدی اضافه است که محمول را مرکب می کند.الانسان موجود یعنی«انسان موجودی است که وجود برای او ثابت شده است» در نتیجه آنگاه که محمول عین موضوع است همانند الوجود موجود تحقق و عینیت برای وجود أولی و سزاوارتر است.از آنجا که انسان یا جوهر به واسطه حمل وجود بر آنها شایسته تحقق و عینیت می گردند از این رو عینیت نخست برای نفس وجود ثابت است و پس از آن به وسیله وجود برای سایر موجودات اثبات می گردد.

 

د)در عبارتی کوتاه در کتاب مباحثات می گوید:مفید و معطی وجود سزاوارتر به وجود است از مستفید وجود، آنچه که اعطای وجود می کند شایسته تر به وجود می باشد از آنچه به وسیله او سایر موجودات موجودیت پیدا می کنند(8:ص 285).

 

افزون بر عباراتی که از شیخ الرئیس درباره عینیت و اصالت وجود نقل گردید می توان ادعا نمود که بسیاری از دلایل 9 اصالت وجود که ملاصدرا و پیروانش آنها راارائه کرده اند، مقدمات آنها در کلمات ابن سینا یافت می گردد که به طور اختصار به دلایل مهم آنان اشاره می گردد.

 

1-طرفداران اصالت وجود با استناد به اینکه حقیقت وجود سرچشمه و منبع هر خیری است و امری اعتباری نمی تواند منبع خیر باشد گفته اند وجود خیر است و اصیل می باشد (15:ص 11).ابن سینا در بحث قضا و قدر و فعل حق تعالی، در فصل ششم از مقاله نهم الهیات شفا به طور مفصل در این باره بحث نموده(5:ص 422-414)و نیز در همین کتاب به طور صریح می گوید:برگشت خیر به وجود برگشت شرّ به عدم است(5:ص 185).و همچنین در کتاب مبدأ و معاد، فصل هشتم از مقاله اول، وجود محض را خیر محض می داند و هرچه بهره موجود از وجود بیشتر باشد خیریت او نیز این چنین است.

 

2-از جمله دلایل اصالت وجود این است که وجود در خارج جزو عوارض ماهیت است و چنانچه وجود اعتباری باشد نمی تواند از عوارض ماهیت باشد.درحالی که وجود از عوارض ماهیت است پس وجود اعتباری نیست 10 (24:ص 16-15).

 

3-استواء ماهیت نسبت به وجود و عدم یکی دیگر از دلایل اصالت وجود است. می گویند:اگر ماهیت اصیل باشد باید خود به خود محقق گردد و این با مساوی بودن ذات ماهیت با وجود و عدم نمی سازد 11 (15:ص 12).

 

4-ملاک و معیار تشخص جزو دلایل مهم اصالت وجود است، زیرا اگر وجود اصیل نباشد هیچ موجود شخصی در خارج محقق نخواهد شد، درحالی که به طور بدیهی و ضروری می یابیم که افراد در خارج هستند.بنابراین وجود اصیل است(24:ص 15-14). دیدگاه ابن سینا پیش از این درباره اینکه تشخص وجود به خود وجود است ارائه شد.

 

5-پیدایش مخلوقات جهان را گواهی دیگر بر مدعای اصالت وجود دانسته اند(24: ص 13).شیخ در عبارتی کوتاه این نقش اساسی و بی بدیل را مختص وجود می شمارد و می گوید:غیر موجود هیچ نقش و شرکتی در افاده موجودات ندارد(8:ص 223).

 

6-یکی دیگر از دلایل اصالت وجود که در حقیقت رد اشکال قایلین به اصالت ماهیت است این است که در خارج چیزی به نام ماهیت نیست که وجود عارض آن گردد و عروض وجود بر ماهیت از قبیل ثبوت شی ء لشی ء نیست بلکه ثبوت الشی ء است (19:ص 43).

 

پیش از این دیدگاه ابن سینا درباره اتحاد این دو ارائه گردید و می توان ادعا نمود یکی از دلایل عدم تصریح به اصالت وجود و اعتباریت ماهیت در فلسفه ابن سینا همین شدت اتحاد و یگانگی است.به گونه ای که سهم دهی به هریک از این دو در خارج در قالب نامبرداری از آنها سبب جدال و نزاعی می گردد که پس از سالها دستاورد آن فرو کاستن آن در حدّ نزاع لفظی است.

 

7-طرفداران اصالت وجود اختلاف دو قسم از وجود(ذهنی و خارجی)را دلیلی دیگر بر مدعای خود می دانند و می گویند وقتی گفته می شود شی ء در خارج یا ذهن موجود است به معنای بودن آن در ظرف یا مکان نیست، بلکه به معنای این است که شی ء در خارج آثاری دارد که در ذهن آن آثار را ندارد؛از این رو چنانچه وجود را اعتباری بدانیم فرقی بین دو قسم وجود نخواهد بود؛درحالی که فرق هست پس وجود نمی تواند اعتباری باشد(24:ص 12).شیخ الرئیس مباحث مربوط به وجود ذهنی را در آثار متعددش مطرح نموده چنانکه شهید مطهری می گوید:بحث وجود ذهنی را فلاسفه در موارد متعدد و متفرق مطرح کرده اند و شیخ بخشی را در مبحث کلیات در منطق و همین طور به طور مفصل در بحث علم و ادراک که در کتاب نفس شفا و کتاب اشارات، نمط سوم از آن بحث نموده است(18:ص 255).و در تعلیقات صفحه 38 تصریح به این دو نحوه از وجود دارد.

 

8-یکی از اساسی ترین دلایل اصالت وجود که صدر المتألهین در آثار متعددش(24: ص 9/22:ص 9)بر آن اصرار دارد و مورد اتفاق همه، حتی قایلین به اصالت ماهیت است-اینان می گویند تا وقتی وجود برای ماهیت اعتبار نشود ماهیت تحقق ندارد(24: ص 13).-این است که همه اشیاء تحقق و وجودشان را از وجود دریافت می کنند.این مدعا مبتنی بر دو مقدمه است:1-تحقق همه اشیاء به وجود است 2-این تحقق برای وجود ذاتی است، از این رو حمل موجود بر وجود ذاتی و بی نیاز از ضمیمه است، اما حمل موجود بر ماهیت نیازمند ضمیمه است(23:ص 23).بنابراین در اینکه هستی یافتن موجودات به وجود است تردیدی نیست، لیکن سخن در این است که پس از اعتبار وجود(اصالت ماهوی)یا پس از انضمام وجود(مشاء)آن واقعیت خارجی چیست؟ وجود است یا ماهیت.ملا صدرا از تعلیقات ابن سینا نقل می کند که:اذا سئل هل الوجود موجود؟فالجواب انه موجود به معنی أن الوجود حقیقته انه موجود فانّ الوجود هو الموجودیه(24:ص 22)اگر پرسیده شود که معنای«آیا وجود موجود است»چیست؟ آیا به معنای چیزی است که وجود برای او ثابت شده است؟پاسخ این است که وجود حقیقتش موجود است به بیان دیگر موجودیت عین ذات آن است و همین مفاد را بهمنیار، شاگرد و مفسر دیدگاههای او در کتاب التحصیل 12 می نویسد:وقتی که می گوییم فلان شی ء موجود است، مقصود این نیست که وجود چیزی خارج از ذات است.زیرا معنای اینکه وجود خارج از چیزی باشد قبل از این با استدلال و برهان در باب ماهیات اثبات گردید که«الانسان موجود»در تحلیل ذهن یک وجود دارد و یک ماهیت، بلکه مقصود این است که این چیز در اعیان(موجود خارجی)یا در اذهان(موجود ذهنی)موجود است و این بودن در خارج یا ذهن به دو صورت است یا وجود به عنوان عینیت است یا به عنوان مقارن و آنجا که به عنوان عینیت است نیازی نیست که وجودی به او ضمیمه گردد زیرا آن چیزی که به سبب او اشیاء تحقق پیدا می کنند خود آن اولی و سزاوارتر به تحقق است(13:ص 285)و در جای دیگر می نویسد:اصل و تحقق اشیاء به وجود است و ماهیت امری اعتباری و متحد با آن است(13:ص 288).این جملات که در حقیقت بیان دیدگاه مشائین است برگرفته ای از افکار شیخ است(8:ص 223، 285-275).

 

9-مثبتین اصالت وجود مدعی شده اند که چنانچه وجود اعتباری باشد توحید صفاتی خداوند قابل تصویر نخواهد بود(1:ص 148).فارغ از درستی و استواری این ادعا که باید در جای خودش به آن پرداخت، می گوییم چنانچه اتحاد مصداقی صفات واجب تعالی با ذات را بتوان به عنوان تأییدی بر اصالت وجود دانست، دیدگاه ابن سینا که قایل به اتحاد مفهومی و مصداقی صفات با ذات است گواهی کاملتر بر این مدعا خواهد بود.زیرا شیخ نه تنها قایل به اتحاد مصداقی صفات با ذات است، بلکه مدعی است صفات متعدد خداوند از جهت مفهومی هم تغایری با یکدیگر ندارند.او مفهوم علم با قدرت، قدرت با حیات و...همه را با هم عین یکدیگرند می داند(9:ص 14/10:ص 249/5:ص 367).

 

براساس آنچه بیان گردید می توان نتیجه گرفت:

 

1-انتخاب موجود بما هو موجود از سوی ابن سینا به عنوان موضوع فلسفه بیانگر نکته ای بسیار دقیق است که در آن با تأکید بر اینکه ملاک و معیار اصالت فارغ از نامبرداری آن، همان واقعیت خارجی است که ترکیبی از هستی و چیستی شی ء است.و در مواضع متعدد بیان نموده است که این واقعیت خارجی چیزی غیر از وجود نمی تواند باشد.

 

2-عبارات و تصریحات ابن سینا گواهی است بر اینکه او تحقق، عینیت و اصالت را در حوزه وجود می داند هرچند گهگاه عبارات او به گونه ای است که قابل بهره برداری دوگانه است.

%3-از جمعبندی کلمات شیخ پاسخ یکی از پرسشهای اساسی«ملاک تشخص به چیست؟»را می توان دریافت کرد سؤالی که مدعیان اصالت ماهیت هیچ گاه نتوانسته اند پاسخ روشنی برای آن ارائه نمایند.ابن سینا در بحث معنای وجود، معنای آن را بسیط شمرد و درباره اینکه آیا شی ء متعین همیشه نیاز به معین خارجی دارد؟گفت صور نوعیه همراه با عوارض نوعیه اند اما وجود این طور نیست که نیاز به معین بیرونی داشته باشد، جمع این دو سخن این است که وجود جزء ندارد که آن جزء معین آن باشد، معین خارجی هم ندارد بنابراین تشخص وجود به خود وجود است و تشخص سایر موجودات به واسطه وجود است.

 

4-ابن سینا را اگر مؤسس قاعده«کل ممکن زوج ترکیبی»ندانیم دست کم از او به عنوان نخستین فیلسوف اسلامی که این قاعده را به صورت منظم ارائه نموده یاد شده است و این قاعده یکی از نتایج اصالت وجود است و در این صورت است که جایگاه و اهمیت آن روشن می گردد.

 

5-در پاسخ کسانی که می گویند فلسفه ابن سینا را به دلیل اینکه دارای جملات و کلمات دو پهلوی است که از آن برداشت می شود نمی توان در یکی از دو حوزه اصالت وجود و یا اعتباریت ماهیت قرار داد، می توان گفت این اشکال بر دیگران نیز وارد است؛زیرا در بین عبارات بنیانگذار حکمت متعالیه، فراوان کلماتی یافت می گردد که دارای برداشتی دو سویه است، چنانکه بر سلف او شیخ اشراق هم نیز می توان این اشکال را وارد دانست.به عنوان مثال آنجا که می گوید واهب الصور اعطاء وجود می کند (16:ص 268)و خود او واهب الصور را تفسیر می کند که از جانب انبیاء به روح القدس و جبرئیل نامبردار گشته است«انما أنا رسول ربک لاهب لک غلاما زکیا»(همان:ص 265)، آیا می توان گفت منظور این است که بخشنده صور اعطای امور اعتباری می کند؟

 

6-سخن بهمنیار درباره وجود و ماهیت در کتاب التحصیل که در حقیقت برگرفته از آثار و افکار شیخ الرئیس است گواهی دیگر بر این مدعا است که دیدگاه ابن سینا درباره اصالت وجود و اعتباریت ماهیت قابل تردید نیست.

 

7-پرسشی که باقی می ماند اینکه چنانکه گفته شد ابن سینا اصل در تحقق را وجود و ماهیت را امری اعتباری و متحد با وجود می داند، لیکن چرا تصریح به این مطلب نکرده است؟این پرسش همان معمای دشوار و حل نشده ای است که باید تلاش نمود تا پاسخی مناسب برای آن یافت.شاید بتوان گفت به این جهت بوده که:

الف:از نظر ایشان مطلب روشن بوده و نیازی به این تصریح نبوده است.

 

ب:اصالت و اعتباریت در محل بحث مربوط به محیط ذهن است وگرنه در خارج این دو کاملا متحدند و دو گانگی بینشان نیست و در خارج جز واقعیت خارجی چیزی نیست که یکی را اصیل و دیگری را اعتباری بدانیم.

 

ج:تجربه طولانی مباحث علمی بعد از ابن سینا این مطلب را به اثبات رساند که دستاورد این مرزبندی به اینکه دسته ای را اصالت وجودی و جمعی را اصالت ماهوی نامیدند، تلاشی را به دنبال آورد که حاصل آن برگرداندن این جدال به نزاع لفظی است.

 

تشکیک در وجود

تشکیک در وجود که از آن به عنوان عدل و مکمل نظریه اصالت وجود یاد می کنند، مهمترین مسأله و نزاع بین فلسفه ابن سینا و حکمت متعالیه است.قبل از پرداختن به دیدگاه ابن سینا برای روشن شدن محل نزاع توضیحی کوتاه درباره واژه تشکیک و پاره ای از اقسام آن ضروری است.

 

دلالت حفظ بر افرادش یا به طور یکسان است که آن را اسم متواطی گویند و یا دلالت آن بر افرادش به طور یکسان نیست بلکه به تقدم و تأخر، اولویت و عدم اولویت و شدت و ضعف است نظیر دلالت لفظ موجود بر جوهر و عرض که آن را اسم مشکک گویند(برگرفته از اساس الاقتباس، ص 12).

 

تشکیک در لغت به معنای شک است، از آنجا که پاره ای از الفاظ از جهت دلالت بر افرادشان شخص را دچار شک و تردید می کنند که آیا بر همه افراد به طور یکسان حمل می گردند یا به صورت متفاوت، این گونه الفاظ را مشکک می گویند.

 

تشکیک ماهوی کثرتی است که از ناحیه ماهیات پدید می آید و این کثرت به ماهیت به طور بالذات و به وجود به طور بالعرض نسبت داده می شود.

 

تشکیک وجودی کثرتی که از ناحیه وجود پدید می آید.

 

تشکیک عامی تشکیکی که جهت اختلاف در آن غیر از جهت اتفاق باشد.

 

تشکیک خاصی تشکیکی که سبب اختلاف و اتفاق در آن عین یکدیگرند و این قسم از تشکیک یا طولی است یا عرضی. 13

 

پس از بیان کوتاه اصطلاحات موردنظر توجه به این نکته ضروری است که نزاع بر سر تشکیک در حقیقت وجود است نه تشکیک در ماهیت یا مفهوم، زیرا مشائین تشکیک در ماهیت را منکرند و تشکیک در مفهوم مورد قبول آنان است(4:ص 34).اما تشکیک در حقیقت وجود مورد اختلاف است که آیا مشائین آن را قبول دارند یا منکر آن هستند؟ابن سینا در این باره می گوید:و اما مسألة التی فی باب الوجود فیکشف عن تشککه أن یعلم ان الوجود فی ذوات الوجود غیر مختلف بالنوع بل إن کان اختلاف فبالتاکد و الضعف و انما تختلف ماهیات الاشیاء التی تنال الوجود بالنوع و ما یلبسها من الوجود غیر مختلف بالنوع فان الانسان یخالف الفرس بالنوع لاجل ماهیته لا وجوده(8:ص 41).

 

درباره تشکیک در وجود، حقیقت وجود در ذوات وجود اختلاف نوعی با یکدیگر ندارد و چنانچه اختلافی باشد به تفاوت شدت و ضعف است و همانا اختلاف موجودات به سبب ماهیات آنها است، بنابراین کثرات جهان اختلاف نوعی در حقیقت وجود ندارند زیرا اختلاف انسان با اسب به واسطه ماهیت هریک از آنها است.

 

کلام فوق از چنان استواری و استحکامی برخوردار است که جای هیچ گونه تردیدی باقی نمی گذارد که افزون بر اینکه اصالت و تحقق با وجود است و تمامی موجودات به واسطه وجود موجودند، وجودات اختلاف نوعی هم با یکدیگر ندارند و اگر اختلافی باشد اختلاف به شدت و ضعف است و در کتاب تعلیقات از نگاهی دیگر درباره دو درجه ای از وجود می گوید:وجود یا محتاج به غیر است و نیازمندی مقوم ذات او است یا وجود بی نیاز از غیر است و بی نیازی مقوم ذات او است.این دو درجه از وجود به گونه ای هستند که هیچ گاه ذات موجود نیازمند، غیر نیازمند و ذات موجود مستغنی، نیازمند نمی گردند زیرا این مستلزم تبدیل حقیقت آن دو است(7:ص 216).

 

در کتاب مباحثات ضمن پرسش و پاسخی درباره اینکه چرا جسم یا جسمانی نمی تواند موجود مجرد را ایجاد کند می گوید:ما در علم اعلی بیان کردیم که علت باید اقوی از معلول باشد و صدق وجود برای بعضی از اقسام شدیدتر از بعضی دیگر است و در نسخه ای دارد«بعض الوجود حظه من الوجود آکد مثل الجواهر و القائم بنفسه»تعبیر به بعض الوجود صریح در این است که صدق وجود بر بعضی از اقسام قوی تر است از بعضی دیگر و مراد صدق تشکیکی حقیقت وجود است(8:ص 104).

 

تصریحات ابن سینا گواهی بسیار روشن بر این است که او عناصر تشکیل دهنده تشکیک در حقیقت وجود را قبول دارد.تشکیک در حقیقت وجود در صورتی محقق می گردد که 1-بپذیریم در نظام هستی کثرت حقیقی هست؛2-همه این کثرات حقیقی در یک حقیقت واحد مشترک اند؛3-این حقیقت واحد دارای درجات است؛4-اختلاف

کثرات ناشی از مرتبه هریک از آنها است.از نظر او وجودات متکثره عالم هستی اختلاف نوعی ندارند بلکه اختلافشان به شدت و ضعف است و درجه شدید همان درجه ای است که بی نیازی مقوم ذات آن است و سایر موجودات که نیازمندی عین ذاتشان است محتاج و نیازمند اویند.

 

به مشائیان نسبت داده اند که تشکیک خاصی را قبول ندارند و قایل به تشکیک عامی اند(12:ص 87)و حاجی سبزواری در خصوص دیدگاه مشاء که مشهور به نظریه تباین موجودات و کثرت وجود و موجودات است می گویند:

 

عند مشائیّة حقائق تباینت و هو لدیّ زاهق

 

(15:ص 24)

 

«نزد مشائیان وجود حقایق گوناگونی است و این رأی، نزد ما پسندیده نیست»براساس این دیدگاه در برابر هر نوعی از ماهیات، وجودی در خارج است و هریک از این وجودات به طور بالذات با یکدیگر متباین هستند.

 

چکیده سخن اینکه گفته اند مشائیان و از جمله رئیس فلاسفه مشاء، ابن سینا قایل به این هستند که وجود در خارج، عبارت از موجودات گوناگونی است که با تمام ذات با یکدیگر تباین و بیگانگی دارند.

 

به نظر می رسد این نسبت محل تأمل است، زیرا افزون بر عبارات شیخ که به طور صریح تخالف نوعی وجودات را نفی می کند رئیس و بنیانگذار حکمت متعالیه نیز نسبت دیدگاه تباینی بین موجودات را به مشائیان برنمی تابد و ضمن تفسیر و توجیه منطقی قول به تباین موجودات می گوید بین ما و پیروان معلم اول اختلاف نیست. وجود یک حقیقت واحده است و کثراتی که در خارج پیدا می کند به واسطه اتحاد با ماهیات است.وجود به سبب اتحاد با ماهیات، بالعرض و المجاز متکثر می گردد، تکثرات خواه طولی همانند تکثر عقل و نفس و خواه عرضی همانند تکثر افراد یک نوع، هر دو از ناحیه ماهیت پدید می آیند.ملا صدرا همان طور که تکثرات عرضی را به وسیله ماهیات می داند، تکثر طولی را نیز به وسیله ماهیات قابل تصویر می داند.از این رو آنجا که می گویند:فلا تخالف بین ما ذهبنا الیه من التحاد حقیقة الوجود و اختلاف مراتبها بالتقدم و التأخر و التأکد و الضعف و بین ما ذهبنا الیه المشّاؤون-اقوام الفیلسوف المقدم- «من اختلافها عند التفتیش»بین ما که قایل به وحدت حقیقت وجود و اختلاف مراتب آن به تقدم و تأخر و شدت و ضعف هستیم و بین مشائیان-پیروان ارسطو-که قایل به اختلاف و تباین موجودات هستند تفاوتی نیست(22:ص 7).به یقین گفتاری از سر جد و بدون مسامحه گویی است، زیرا در مسأله با این درجه از اهمیت که نوع نگاه به آن سبب تغییر بسیاری از مسائل فلسفی می گردد جای تسامح در بیان دیدگاه نیست. ملا صدرا نشان داده است آنجا که در مسأله ای از مسائل مهم و اساسی با پیشینیان اختلاف نظر دارد بدون هیچ گونه مماشات در گفتار از مخالفان با جملات و کلماتی بسیار تند یاد می کند.به عنوان مثال در مسأله علم الهی که با ابن سینا اختلاف نظر دارد او را به شدت مورد عتاب قرار می دهد و رأی او را ظنی فاسد و همی کاسد می نامد(21:ص 145).

 

و در خصوص آنچه از سبزواری نقل گردید جالب توجه است که سبزواری در طول حیات علمی اش بر این رأی باقی نماند و در تعلیقاتش بر کتاب الشواهد الربوبیه بیان می کند که عبارات شیخ الرئیس در دو کتاب شفا و مباحثات به صراحت اعلام می کنند که تخالف وجودات ذاتی نیست(22:ص 391).اینکه در تحقیقات علمی سبزواری کدام یک از این دو سخن بعدتر بوده نیاز به تحقیق بیشتر دارد:اما تأمل در صدر، ذیل و نوع گفتار و کلماتی که او در حاشیه بر شواهد 14 از آن سود می برد نظیر اینکه«تنادی بانّ تخالف الوجودات لیس بالذات»و«انما لم یبق القول بالتباین علی ظاهر لسخافته اذ الوجود بسیط»گواهی است بر اینکه این گفتار باید دیدگاه نهایی او باشد و دست کم می توان ادعا نمود که در گفتارش بر تعلیقه شواهد حساب ابن سینا را از دیگر مشائیان جدا نموده است، زیرا در شرح منظومه حکمت به طور مطلق می گویند مشائیان قایل به تباین وجودات هستند، اما در اینجا با استناد به عبارات ابن سینا در شفا و مباحثات بیان می کند که وجودات با یکدیگر تباین بالذات ندارند.

 

و در نهایت اینکه، قول به اصیل نبودن وجود با متباین بالذات بودن آن با یکدیگر ناسازگاری درونی دارند؛زیرا اگر وجود اصیل نیست و در خارج تحقق ندارد چگونه با یکدیگر تباین بالذات دارند و به بیان دیگر مفهوم وجود و ماهیت تنها نمودهای ذهنی اند که خارج از گستره موجودات خارجی اند و فرض تباین بالذات موجودات مبتنی بر این است که وجودات خارجی دارای اصالت باشند.

 

بنابراین نمی توان از سویی به مشائیان نسبت داد که قول به اصالت وجود را قبول ندارند و از سویی گفت آنان قایل به کثرت و تباین وجودات هستند.شهید مطهری در پاورقی جلد سوم/اصول فلسفه و روش رئالیسم می نویسد:در کلمات ابن سینا که رئیس المشائین لقب یافته جمله هایی یافت می شود که درست مخالف این نظریه است، اساسا این مسأله این صورت را از ناحیه اصالت وجود یافته(17:ص 47).

عروض وجود بر ماهیت

چنانکه پیش از این گفته آمد وجود و ماهیت در خارج متحدند، یعنی همان چیزی که مصداق وجود است، مصداق ماهیت نیز هست.اتحاد وجود و ماهیت در خارج و خالص ذهن به گونه ای است که اگر تعمل و تلاش ذهن برای جداسازی آنها نباشد نمی توان آنها را جدای از یکدیگر تصور کرد.یعنی همان موقعی که ماهیت جدای از وجود تصور می گردد به نوعی آراسته به وجود ذهنی است.البته ذهن این توانایی را دارد که وجود آن را ملاحظه نکند؛به بیان دیگر تصور ماهیت از وجود ذهنی آن جدا نمی گردد زیرا تصور هر ماهیتی همان وجود ذهنی آن است، اما تصور ماهیت چیزی است و توجه به وجود ذهنی چیز دیگری است از این رو امکان دارد ماهیتی در ذهن موجود باشد و ذهن وجود ذهنی آن را ملاحظه نکند.در هر صورت وجود و ماهیت به عنوان دو مفهوم مستقل از یکدیگر در ذهن، که در خارج دارای یک مصداق اند، تحقق این دو در خارج از نظر ملا صدرا به اتحاد و از نظر مشائیان به عروض وجود بر ماهیت است و از نظر بعضی به عروض ماهیت بر وجود است(24:ص 13).مشائیان خود نحوه عروض وجود بر ماهیت را توضیح داده اند که این عروض، عروض تحلیلی عقلی است نه خارجی، ابن سینا رئیس فلاسفه مشاء به مناسبتهای مختلف تأکید بر این مطلب دارد که ماهیت قبل از وجود تحققی ندارد و اگر می گویند وجود عرض است این با سایر اعراض تفاوت دارد.ملا صدرا در کتاب شواهد به نقل از تعلیقات ابن سینا می گوید، «وجود الاعراض فی انفسها هو وجودها فی موضوعاتها سوی أن العرض الذی هو الوجود» 15 (22:ص 12)، وجود فی نفسه هر عرضی همان وجود لغیره آن است؛یعنی هر عرضی هرچند به خودی خود دارای وجود است اما اگر این وجود بخواهد تحقق پیدا کند باید در آغوش جوهر باشد و عرض هرچند در ذاتش احتیاج به موضوع ندارد اما در وجود و تحقق محتاج به موضوع است از این رو تمامی اعراض برای وجود یافتن محتاج به موضوع اند غیر از عرضی که وجود باشد.به بیان روشن تر، وجود عرض است اما این عرض با سایر اعراض فرق می کند زیرا سایر اعراض وجودشان برای موضوعات آنها است و ثبوت آنها ثبوت برای غیر است.اما وجود که عرض است ثبوت آن برای خودش است و متکی به غیر نیست 16 و این گونه نیست که این عارض(وجود)قبل از عروض بر ماهیت نیازمند به معروض باشد.

در کتاب مباحثات در ضمن دو فصل به طور مفصل درباره صفاتی که در باب وجودند نظیر امکان الوجود، وجود و واجب الوجود بحث و هریک از این صفات را توضیح و فرقهای آنها را بیان می کند، آنچه محل شاهد گفتار این نوشتار است، صفت وجود است.در این باره می گوید:صفت وجود به گونه ای است که موصوف(ماهیت) نمی تواند سبب پیدایش آن باشد بلکه صفت(وجود)عامل پیدایش موصوف است و این چنین صفتی یا عارضی(وجود)، دارای این خصوصیت است که تحقق موصوف و معروض به واسطه آن است(8:ص 293-288).و در جای دیگر با تفصیل همین مطلب را مستدل می کند و می گوید:اگر وجود لازم ماهیت من حیث هی باشد باید ماهیت در فرض وجود و عدم با این لازم همراه باشد صورت اول مستلزم دور و صورت دوم مستلزم اجتماع وجود و عدم در ماهیت واحد است سپس می افزاید ماهیت قبل از اتصاف به وجود محال است علت وجود شی ء گردد و اگر علت(ماهیت)به دلیل متصف نبودن به وجود تحقق پیدا نکرد محال است معلول آن(وجود)تحقق یابد(8:ص 275)و در اشارات می گوید ماهیت نمی تواند علت وجود باشد(4:ص 30).

 

تمامی این تصریحات گواهی است بر اینکه ماهیت قبل از وجود تحققی ندارد تا بتواند معروض وجود گردد و اینکه گفته شده وجود عارض بر ماهیت است مقصود عروض تحلیلی است نه خارجی.کلامی از بهمنیار نقل شده که از آن استفاده کرده اند که مراد مشائیان از عروض، عروض خارجی است و در نتیجه در عروض خارجی باید اول معروضی باشد تا پس از آن چیزی بر او عارض گردد.و این محل اشکال گردیده است که ماهیت قبل از وجود تحققی ندارد که وجود عارض بر آن گردد-پاسخ این اشکال به زودی خواهد آمد-بهمنیار درباره رابطه وجود و ماهیت استدلال می کند که: وجود معلول دارای موضوع است، هر عرضی دارای موضوع است، نتیجه می گیرد که وجود معلول عرض است، یعنی وجودات ممکنات که معلول اند، عرض می باشند و وجودات آنها عارض بر ماهیات آنها است.سپس ادامه می دهد که عرض دو گونه است گاهی عارض و معروض مستقل اند و بینشان رابطه«فی»(ظرف و مظروف)برقرار است نظیر بودن زید در خانه(زید فی الدار)که از استقرار شی ء در شی ء دیگر عرضی انتزاع می گردد به نام نسبت زید به مکان، گاهی عارض مستقل نیست نظیر سفیدی برای دیوار(البیاض للجدار)که وجود عرض در آغوش معروض است و بینشان رابطه«لام»برقرار است، سفیدی برای دیوار، بهمنیار رابطه وجود و ماهیت را از نوع دوم می شمارد(13:ص 282).

صدر المتألهین استدلال بهمنیار و اینکه رابطه بین وجود و ماهیت رابطه«لام» باشد«الوجود للماهیه»را برنمی تابد و به آن اعتراض می کند(22:ص 9).هرچند ارائه مثال دوم بهمنیار عروض خارجی را در ذهن تداعی می کند اما می توان گفت با توجه به اینکه او اصل در تحقق را با وجود می داند(13:ص 286)و از طرفی رابطه ماهیت و وجود را از نوع رابطه دو شی ء مستقل نمی شمارد بلکه از نوع رابطه عروض و معروضی می داند که یکی از دو طرف تحققش وابسته به طرف دیگری است و در محل بحث ماهیت معروضی است که تحقق آن وابسته به وجود عارض است.از این رو می توان گفت نظر او از عروض وجود بر ماهیت عروض تحلیلی است.

 

از سوی کسانی که پنداشته اند عروض وجود بر ماهیت، عروض خارجی و نظیر سایر مقولات عرضی است که در آن وجود معروض برای عارض ضروری است.به مشائیان اشکال گرفته اند که چنانچه وجود عارض بر ماهیت باشد ماهیت که معروض است براساس قاعده شناخته شده«ثبوت شی لشی فرع ثبوت المثبت له»که می گوید اثبات چیزی برای شی ء دیگر مبتنی بر این است که آن شی ء خودش قبلا وجود داشته باشد، باید ماهیت قبل از عارض(وجود)موجود باشد، و طبیعی می نماید که پرسیده شود وجودی که ماهیت بر آن موجود است چه نوع وجودی است.اگر ماهیت به همین وجود عارض موجود باشد تقدم شی ء بر خودش لازم می آید که مستلزم دور است و اگر به وجودی دیگر موجود است آن وجود نیز عارض است و سؤال قبلی درباره آن مطرح می گردد و تسلسل پیش می آید.از این رو ابن سینا با طرح نظریه عروض وجود بر ماهیت فلسفه خویش را در بن بست دور و تسلسل قرار داده است.زیرا از سویی تحقق و عینیت را به وجود می داند و از سویی وجود را عارض بر ماهیت می شمارد و براساس قاعده فرعیت این دو سخن با یکدیگر ناسازگاری درونی دارند.پاسخ این است که هرچند ابن سینا وجود را عارض بر ماهیت می داند لیکن خود او تصریح کرده است که وجود عرضی هست اما غیر از سایر اعراض و دیگر اینکه عروض، عروض تحلیلی است و استوارترین گواه بر این مدعا گفتار ملا صدرا است که در بحث چگونگی اتصاف ماهیت به وجود و سازگاری آن با قاعده فرعیت ضمن ارائه پاسخهای دیگران و مردود شمردن آنها، پاسخی که بر مبنای قوم(مشائیان)است قبول می کند و در ادامه پاسخ خودش از اشکال را ارائه می کند، هرچند آن را دقیق تر و درست تر از پاسخ مشائیان می داند که به زودی توضیح خواهیم داد تفاوتی بین دو پاسخ نیست.

ملا صدرا می گوید براساس نظر مشائیان اتصاف ماهیت به وجود از شمول قاعده فرعیت خارج است زیرا مفاد قاعده، ثبوت شی ء لشی ء است درحالی که در باب وجود و ماهیت ثبوت الشی ء است، وجود با ثبوت خودش به ماهیت تحقق می بخشد نه اینکه ماهیت قبل از وجود تحققی داشته باشد و وجود عارض بر آن گردد.

 

پاسخ ملا صدرا این است که در اینجا نه تنها ثبوت شی ء لشی ء نیست بلکه چنانکه مشائیان گفته اند ثبوت الشی هم نیست زیرا ماهیت هیچ گونه تحققی ندارد که بگوییم با تحقق وجود، ماهیت ثبوت و تحققی می گیرد بلکه ماهیت امری اعتباری است (22:ص 11).چنانکه پیش از این اشاره شد به نظر می آید تفاوتی بین دو پاسخ نیست زیرا مشائیان نمی گویند ماهیت در خارج به واسطه وجود ثبوت پیدا می کند چون در خارج چیزی به نام وجود یا ماهیت جدای از یکدیگر نداریم، ثبوتی که مشاء برای ماهیت قایل اند براساس همان عروض ذهنی است که در ذهن این دو، عارض بر یکدیگرند آن هم نه در مرحله ابتدایی ذهن زیرا در این مرحله هم ماهیت و وجود متحدند بلکه پس از آنکه ذهن تلاش می کند، وجود ماهیت را ملاحظه نکند و ماهیت را به تنهایی لحاظ کند در این صورت وجود عارض بر ماهیت است.

 

ماحصل و مرور

ضرورت بحث پیرامون وجود به عنوان هسته بنیادین مباحث فلسفه که دایره شمول آن تمامی واقعیات عالم هستی را در بر دارد، انکارناپذیر است.در این میان ارائه تفسیر و تحلیل درست از دیدگاه ابن سینا درباره وجود که پاره ای از آرای او مباحث گسترده و مجادلات پردامنه ای را برانگیخته است ضرورتی دو چندان را می طلبد.از این رو ضمن ارائه معنای وجود و تأکید بر این که انتخاب«موجود بما هو موجود»به عنوان موضوع فلسفه گزینشی بسیار دقیق و هدف دار بوده است، سه مسأله مهم اصالت وجود، تشکیک در حقیقت وجود و زیادی وجود بر ماهیت تبیین گردیده است، از تصریحاتی که درباره اصالت وجود ارائه گردید نتیجه گرفته شد که نظریه تباین ذاتی موجودات که منسوب به مشائیان است نمی تواند درست باشد و گرفتار ناسازگاری درونی است و دست کم نسبت دادن آن به ابن سینا محل تأمل و تردید جدی است و در ادامه به یکی از جنجال برانگیزترین مسائل که از آن به عنوان بن بست در فلسفه ابن سینا یاد گردید یعنی عروض وجود بر ماهیت پرداخته شد و بیان گردید که هرچند مشاء و ابن سینا

قایل به این نظریه هستند لیکن آنان وجود را عرضی غیر از سایر اعراض مقولی می دانند و مقصود ایشان از عروض وجود بر ماهیت عروض تحلیلی است نه خارجی.

 

بدون تردید جای بحث در هریک از موارد یاد شده بسیار بسیار بیشتر از آن چیزی است که ارائه گردید، لیکن به دلیل محدودیتهایی که هست که بخش عمده آن به ناتوانی این قلم و بخشی نیز به محدودیت حجم یک مقاله برای انتشار برمی گردد، باید تفصیل مسائل را در مجالی دیگر پی گرفت.

 

پی نوشت

(1)-تعریف شناساندن شی ء مجهول است اما تنبیه معین گردانیدن یک شی ء در میان اشیاء است. برای مثال وقتی با لفظ موجود روبه رو می شویم، معانی گوناگونی در ذهن ما خطور می کند بی آنکه بدانیم کدام یک از آنها، معنا وجود است، تنبیه معنای مناسب با لفظ را به ما نشان می دهد.

 

(2)-تعلیقات یکی از آثار بسیار گرانسنگ و ارزشمند ابن سینا است، این کتاب تعلیقه بر کتاب خاصی نیست بلکه در حقیقت تعلیقه ای بر مسائل فلسفی است.

 

(3)-اشاره به قاعده فرعیت است«ثبوت شی ء لشی ء فرع ثبوت المثبت له»که مفاد آن این است که قیام شی ء به شی ء فرع بر این است که شی ء خودش قبلا وجود گرفته باشد تا بتواند چیزی بر آن قائم شود.

 

(4)-این اشکال و جواب در بحث اشتراک معنوی وجود قابل توجه است.

 

(5)-فلا تخالف بین ما ذهبنا الیه من اتحاد حقیقه الوجود و اختلاف مراتبها بالتقدم و التاخر و التأکد و الضعف و بین ما ذهب الیه المشاؤن اقوام الفیلسوف المقدم من اختلاف حقایقها عند التفتیش.

 

(6)-«علم الهی از دیدگاه ابن سینا و صدر المتألهین»عنوان مقاله ای است که در مجله پژوهشهای فلسفی کلامی دانشگاه قم، شماره 2 چاپ و منتشر شده است.

 

(7)-ملا صدرا گاهی وجود ماهیت را وجودی تبعی و گاهی عرضی می شمارد.در پاره ای از عبارات می نویسد که اتحاد این دو اتحاد ذاتی با عرضی است و در برخی دیگر اتحاد را اتحاد تابع و متبوع می داند(22:ص 8)

 

(8)-ان واجب الوجود قد یعقل نفس واجب الوجود، کالواحد قد یعقل نفس الواحد و قد یعقل من ذلک أن ماهیته هی مثلا انسان او جوهر آخر من الجواهر و ذلک الانسان هو الذی واجب الوجودی کما انه قد یعقل من الواحد أنه ماء او هواء أو انسان و هو واحد(الهیات، شفا، 344).

 (9)-قایلین به اصالت وجود بیش از 20 دلیل برای مدعای خودشان ارائه نموده اند که پاره ای از آنها قابل ادغام در یکدیگرند.

 

(10)-ابن سینا در مباحثات صفحه های 153 و 273 و در تعلیقات صفحه 224 نیز به این مطلب تصریح دارد.

 

(11)-عبارات ابن سینا درباره استواء ماهیت نسبت به وجود و عدم در کتابهای مبدأ و معاد، صفحه 2، مباحثات، صفحه 317 و تعلیقات، صفحه 58 گویای این مطلب است.

 

(12)-این عبارت در متن کتاب نیست ولی شهید مطهری در پاورقی به عنوان نسخه اصلی آورده است.

 

(13)-برای آگاهی و توضیح بیشتر می توانید به درر االفوائد، تعلیقه بر شرح منظومه، تألیف علامه محمد تقی آملی، تعلیقه بر شرح منظومه حکمت سبزواری، تألیف میرزا مهدی آشتیانی و فرهنگ علوم عقلی، سید جعفر سجادی مراجعه کنید.

 

(14)-و عبارات الشیخ الرئیس فی الشفاء و المباحثات تنادی بان تخالف الوجودات لیس بالذات بل بالماهیات المتقابله و بأن الوجود یقبل الشده و الضعف و الحقیقتان المختلفتان لیست احدیهما شدیده الاخری و لا الاخری ضعیفه الاولی و انما لم یبق القول بالتباین علی ظاهره لسخافته اذ الوجود بسیط.

 

(15)-با جست وجویی که در کتاب تعلیقات انجام گرفت عین عبارت یافت نشد، هرچند با اختلاف در عبارت در صفحه 73 تعلیقات آمده، شاید چنانکه گفته اند که تعلیقات سه تحریر دارد(13:ص 6)نسخه ای یا تحریر دیگری نزد ملا صدرا بوده که هم اکنون در دسترس نیست.

 

(16)-از جمله مواردی که کلام شیخ صراحت در اصالت وجود دارد همین جا است.

 

منابع

1-ابراهیمی دینانی، غلامحسین.قواعد کلی فلسفی در فلسفه اسلامی، ج 2، انجمن فلسفه ایران، تهران، 1358 ش.

 

2-ابن سینا.الاشارات و التنبیهات، ج 1، مع الشرح للمحقق الطوسی...الخ.

 

3-ابن سینا.الاشارات و التنبیهات، ج 1، مع الشرح للمحقق الطوسی و شرح الشرح للعلامه قطب الدین الرازی، المطبعه الحیدری، 1379 ه.

 

4-ابن سینا.الاشارات و التنبیهات، ج 3، مع الشرح للمحقق الطوسی و شرح الشرح للعلامه قطب الدین الرازی، المطبعه الحیدری، 1379 ه.

5-ابن سینا.الشفاء، الالهیات، تحقیق الاستاذین الاب قنواتی، سعید زاید، انتشارات ناصر خسرو، تهران، 1363.

 

6-ابن سینا.الشفاء، الفن الخامس من المنطق فی البرهان، تحقیق الدکتور ابو العلا عفیفی، المطبعه الامیریه بالقاهره، 1375 ه.

 

7-ابن سینا.التعلیقات، مرکز انتشارات دفتر تبلیغات اسلامی حوزه علمیه قم، چاپ اول، 1379.

 

8-ابن سینا.المباحثات، انتشارات بیدار قم، 1371 ش.

 

9-ابن سینا.المبدأ و المعاد، به کوشش عبد اللّه نورانی، مؤسسه مطالعات اسلامی دانشگاه مک گیل با همکاری دانشگاه تهران، 1363 ش.

 

10-ابن سینا.النجاة، ناشر مرتضوی، تهران، چاپ دوم، 1364 ش.

 

11-آشتیانی، سید جلال.شرح حال و آراء فلسفی ملا صدرا، ویرایش دوم، مرکز انتشارات دفتر تبلیغات اسلامی حوزه علمیه قم، 1378 ش.

 

12-آملی، محمد تقی.درر الفوائد تعلیقه علی شرح المنظومه للسبزواری، چاپ دوم، انتشارات اسماعیلیان، قم، سال 1377 ه.

 

13-بهمنیار بن المرزبان.التحصیل، تصحیح و تعلیق، مرتضی مطهری، انتشارات دانشگاه تهران، 1375 ش.

 

14-خواجه طوسی.اساس الاقتباس به تصحیح مدرس یزدی، انتشارات دانشگاه تهران، چاپ سوم، سال 1361.

 

15-سبزواری، ملا هادی.شرح منظومه حکمت، چاپ سنگی، بی تا، بی جا.

 

16-سهروردی، شهاب الدین یحیی.مجموعه مصنفات شیخ اشراق، ج 2، تصحیح و مقدمه هانری کربن، مؤسسه مطالعات و تحقیقات فرهنگی(پژوهشگاه)، تهران 1372.

 

17-طباطبائی، محمد حسین.اصول فلسفه و روش رئالیسم، با مقدمه و پاورقی مرتضی مطهری، ج 3، چاپ سوم، مؤسسه مطبوعات دار العلم قم، بی تا.

 

18-مطهری، مرتضی.شرح مبسوط منظومه، ج اول، انتشارات حکمت، چاپ اول، 1404 ه.

 

19-ملا صدرا.الاسفار العقلیة الاربعة، ج 1، دار احیاء التراث العربی، بیروت، المطبعة الثالثة، 1981 م.

 

20-ملا صدرا.الاسفار العقلیة الاربعة، ج 4، دار الحیاء التراث العربی، بیروت، المطبعة الثالثة، 1981 م.

 

21-ملا صدرا.الاسفار العقلیة الاربعة، ج 6، دار الحیاء التراث العربی، بیروت، المطبعة الثالثة، 1981 م.

22-ملا صدرا.الشواهد الربوبیة فی المناهج السلوکیة، تعلیق و تصحیح و مقدمه سید جلال الدین آشتیانی، انتشارات دانشگاه مشهد، 1360 ش.

 

23-ملا صدرا.المبدأ و المعاد، تصحیح، تحقیق و مقدمه محمد ذبیحی و جعفر شانظری، بنیاد حکمت اسلامی صدرا، چاپ اول، 1381.

 

24-ملا صدرا.کتاب المشاعر، با ترجمه فارسی بدیع الملک میرزا عماد الدوله و ترجمه و مقدمه و تعلیقات فرانسوی از هانری کربن، چاپ دوم، 1363.

 

پایان مقاله

کلمات کلیدی
ذات  |  معنا  |  ملا صدرا  |  ماهیت  |  فلسفه  |  تشکیک  |  ابن‌سینا  |  اصالت  |  عروض  |  اعتباریت  | 
لینک کوتاه :