گنجینه معارف

مثل های زیبای قرآن (13)

«کسانی که اموال خود را در راه خدا انفاق می کنند، بسان بذری هستند «الذین ینفقون اموالهم فی سبیل الله ثم لا یتبعون ما انفقوا منا و می ریزد; پیامبر گرامی صلی الله علیه و آله در حدیث معروف خود به این نکته تذکر در مرحله سوم یادآور می شود که انفاق باید برای رضای خدا باشد نه ولی در آیه مورد بحث هدف دیگری تعقیب می شود و آن این که انسان انفاقگر در راه خدا به دانه ای تشبیه می شود که در دل زمین پنهان گردیده سپس پس از «مثل الذین ینفقون اموالهم فی سبیل الله کمثل حبة انبتت سبع سنابل «مثل الذین ینفقون اموالهم فی سبیل الله کمثل حبة انبتت سبع سنابل «کسانی که اموال خود را در راه خدا انفاق می کنند بسان دانه ای ظاهر آیه انسان انفاقگر را به دانه تشبیه می کند ولی از نظر تحلیل حقیقت به انفاق این انسان بسان دانه ای است که کشاورز آن را در دل زمین بر آن بتابد، چه بسا ممکن است یک دانه به فزونتر از آنچه در آیه آمده تبدیل شود . هدف آیه این است که یک مطلب عقلانی را به صورت محسوس درآورد زیرا انفاق کند) تا آن را برای او چندین برابر کند؟ و خداوند است که روزی بندگان را این آیه ناظر به آداب انفاق توانگران است که باید عمل نیک آنان آیه بعدی ناظر به آداب گروهی است که از آنها درخواست کمک می شود آیه نخست گزارش از پاداش های بزرگ برای انفاق انفاقگران می دهد که

چکیده ماشینی


منبع : مجله درسهایی از مکتب اسلام، شماره 9 (80) , سبحانی، جعفر تعداد بازدید : 18040     تاریخ درج : 1388/09/20    

انفاق، و هفتصد برابر پاداش!

قرآن مجید طی چهار تشبیه و تمثیل، ابعاد و آداب مختلف انفاق را بیان کرده است .

«مثل الذین ینفقون اموالهم فی سبیل الله کمثل حبة انبتت سبع سنابل فی کل سنبلة مائة حبة و الله یضاعف لمن یشاء و الله واسع علیم » .

«کسانی که اموال خود را در راه خدا انفاق می کنند، بسان بذری هستند که هفت خوشه برویاند که در هر خوشه یک صد دانه باشد، و خداوند برای هر کسی بخواهد دو یا چند برابر می کند (رحمت) خدا وسیع و او دانا است » .

«الذین ینفقون اموالهم فی سبیل الله ثم لا یتبعون ما انفقوا منا و لا اذی لهم اجرهم عند ربهم فلا خوف علیهم و لا هم یحزنون » .

«کسانی که اموال خود را در راه خدا انفاق می کنند، و پس از انفاق نه منت می گذارند، و نه آزاری می رسانند، برای آنان پاداشی است نزد پروردگارشان، نه ترسی دارند و نه غمگین می شوند» .

«قول معروف و مغفرة خیر من صدقة یتبعها اذی و الله غنی حلیم » (1) .

«گفتار خوش، و عفو و گذشت در برابر سائلان نیکوتر از انفاقی است که به دنبال آن آزاری باشد، خدا بی نیاز و بردبار است » .

مثل های پیاپی

قرآن مجید در سوره بقره در ضمن آیه های 261 - 266 چهار تمثیل مطرح کرده که هر یک برای خود پیام خاصی دارد .

در تشبیه نخست، انفاق انسان را به بذری تشبیه می کند که به هفتصد دانه تبدیل می گردد (آیه 261) .

در تشبیه دوم انفاق ریاکاران و کسانی را که پس از انفاق منت می گذارند، و یا آزار می رسانند، به بذری تشبیه می کند که بر قطعه سنگی که روی آن خاک نازکی باشد افشانده شود، سپس باران درشت ببارد و خاک و بذر را بشوید (آیه 264) .

در تشبیه سوم، انفاق افراد با اخلاص را به باغی تشبیه می کند که در نقطه بلندی قرار گیرد و باران درشت به آن برسد و میوه خود را دوچندان دهد (آیه 265) .

در تشبیه چهارم بار دیگر انفاق ریاکاران و گروه منت گذار و آزاررسان پس از انفاق را به باغی تشبیه می کند که از هر میوه ای در آن وجود داشته، اما ناگاه باد سوزاننده ای به آن برخورد کند و بسوزد (آیه 266) .

این تشبیهات چهارگانه که همگی بر محور انفاق دور می زند، جنبه تربیتی دارد و علاوه بر دعوت به انفاق، راه و رسم آن را می آموزد، و در صورت عدم تمکن از انفاق، شیوه برخورد با فقیر را تذکر می دهد و بر اخلاص در عمل و نیت و دوری از ریا و منت و آزار تاکید می ورزد .

اینک ما یکایک این تمثیل ها را مورد بررسی قرار می دهیم:

تمثیل نخست: انفاق و پاداش هفتصد برابر

جامعه انسانی بسان پیکر واحدی است که اعضای آن به کمک یکدیگر می شتابند و اظهار همدردی می کنند تا آنجا که اگر دل انسان درد کند، دیده; اشک می ریزد; پیامبر گرامی صلی الله علیه و آله در حدیث معروف خود به این نکته تذکر داده و فرموده است:

«مثل المؤمنین فی توادهم و تعاطفهم و تراحمهم کمثل الجسد الواحد اذا اشتکی منه عضو تداعی له سائر الجسد بالسهر و الحمی » (2) .

«جامعه با ایمان در دوستی و مهربانی و ترحم به یکدیگر بسان بدن واحد است که هرگاه عضوی از آن به درد آید، اعضای دیگر نیز با بیداری و تب ابراز همدردی می کنند» .

در چنین جامعه ای نباید اختلاف طبقاتی به پایه ای برسد که یکی، از پرخوری دچار بیماری های مزمن گردد و دیگری از گرسنگی جان بسپارد، بلکه باید حس تعاون و همدردی بر جامعه حکومت کند و بخشی از ثروت افراد برای بهبود وضع مستمندان اختصاص یابد .

طبیعت برای ما درس آموزنده می دهد، درخت، شیره وجود خود را به صورت میوه در اختیار ما می گذارد، آفتاب پیوسته نور می پاشد و پیوسته می سوزد تا منظومه را روشن کند .

در آیین اسلام علاوه بر انفاقهای واجب، تحت عناوین زکات، کفارات تاکید بر انفاقهای مستحب شده و قرآن در آیه های مختلف، جامعه اسلامی را به آن دعوت کرده است . آیات مربوط به انفاق به چند گروه تقسیم می شود:

گاهی اصل انفاق را مطرح می کند و می فرماید:

«و ما تنفقوا من خیر فان الله به علیم » (3) .

«آنچه از مال دنیا انفاق کنید، خدا از آن آگاه است » .

و گاهی دیگر به بیان کیفیت آن می پردازد و یادآور می شود که در انفاق باید میانه رو بود نه اسرافگر و نه امساک پیشه:

«و الذین اذا انفقوا لم یسرفوا و لم یقتروا ...» (4) .

«آنان که انفاق می کنند، در حالی که نه در انفاق اسراف می کنند و نه راه امساک را در پیش می گیرند» .

در مرحله سوم یادآور می شود که انفاق باید برای رضای خدا باشد نه کسب مقام و نه نام و نشان چنانکه می فرماید:

«... و ما تنفقون الا ابتغاء وجه الله ...» (5) .

«انفاق نمی کنند مگر برای کسب رضای خدا» .

در مرحله چهارم یادآور می شود که فرد انفاقگر نباید بر فقیر منت بگذارد و نه به او آزار برساند همچنان که در آیات مورد حث خواهد آمد . آنجا که می فرماید:

«... لایتبعون ما انفقوا منا و لا اذی ...» (6) .

«انفاق خود را با منت و آزار همراه نمی سازند»

در مرحله پنجم یادآور می شود که انفاق به هر دو حالت خوب است آشکار و پنهان، چنان که می فرماید:

«... و انفقوا مما رزقناهم سرا و علانیة ...» (7)

«از آنچه که به آنان دادیم به صورت پنهان و آشکار انفاق می کنند» .

بنابراین، آیات انفاق به چند دسته مختلف تقسیم شده است و هر دسته هدف خاصی را تعقیب می کند .

ولی در آیه مورد بحث هدف دیگری تعقیب می شود و آن این که انسان انفاقگر در راه خدا به دانه ای تشبیه می شود که در دل زمین پنهان گردیده سپس پس از یک رشته فعل و انفعالات و ریزش باران و تابش آفتاب به هفتصد دانه تبدیل می گردد . چنانکه می فرماید:

«مثل الذین ینفقون اموالهم فی سبیل الله کمثل حبة انبتت سبع سنابل فی کل سنبلة مائة حبة » .

«کسانی که اموال خود را در راه خدا انفاق می کنند بسان دانه ای هستند که هفت سنبل می رویاند و در هر سنبل صد دانه هست » .

ظاهر آیه انسان انفاقگر را به دانه تشبیه می کند ولی از نظر تحلیل حقیقت به شکل دیگر است .

الف . انسان انفاقگر بسان کشاورز است که دانه می کارد .

ب . انفاق این انسان بسان دانه ای است که کشاورز آن را در دل زمین پنهان می سازد .

ج . همان طوری که دانه به هفتصد دانه تبدیل می شود، انفاق انسان نیز دهها برابر می گردد .

ولی ممکن است سؤال شود اگر واقعیت تمثیل همین است که در سه بخش آمده، پس چرا قرآن خود شخص انفاقگر را به دانه تشبیه می کند درحالی که شخص باید به زارع، و انفاق به دانه تشبیه شود .

پاسخ این سؤال این است که عمل هر انسانی پرتوی از وجود او است; مثلا ایمان مؤمن و کفر کافر نمونه روحیات او است و عمل هر چه توسعه پیدا کند، تو گویی ذات انسان گسترش یافته است .

بنابراین هر دو تشبیه صحیح می باشد، خواه منفق را به دانه تشبیه کنیم، یا عمل او را; تو گویی ذات و عمل، دو رو از یک سکه می باشد که گاهی به آن ذات گفته می شود و احیانا عمل .

ممکن است در این مورد وجه دیگری نیز باشد و آن این که افراد نیکوکار بر اثر فزونی اعمال نیک، مجسمه انفاق می باشند که واقعیتی جز نیکی و احسان ندارند و لذا تشبیه شخص به دانه بسان تشبیه انفاق به دانه است .

واقعیت است نه تخیل

قرآن در این آیه از تبدیل یک دانه به هفتصد دانه خبر می دهد و این یک واقعیت است که کشاورزان کارکشته از آن خبر می دهند زیرا:

در شرایطی که زمین آماده کشت باشد و خورشید همراه با باران کافی، بر آن بتابد، چه بسا ممکن است یک دانه به فزونتر از آنچه در آیه آمده تبدیل شود . کشاورزی آگاه از اصول کشاورزی به خود اینجانب گفت: من در برخی از سالها از یک بوته نهصد دانه برداشت کردم و چه بسا ممکن است فزونتر از آن نیز رخ دهد .

هدف آیه این است که یک مطلب عقلانی را به صورت محسوس درآورد زیرا قرآن قبل از این آیه به افرادی که در راه خدا قرض می دهند، نوید مضاعف داده و چنین می فرماید:

«من ذا الذی یقرض الله قرضا حسنا فیضاعفه له اضعافا کثیرة و الله یقبض و یبسط و الیه ترجعون » (8) .

«کیست که به خدا قرض الحسنه ای دهد (از اموالی که خدا به او بخشیده انفاق کند) تا آن را برای او چندین برابر کند؟ و خداوند است که روزی بندگان را محدود یا گسترده می سازد، (و انفاق هرگز باعث کمبود روزی آنها نمی شود) و به سوی او باز می گردید» .

این آیه گزارش می دهد که خدا به وام دهندگان چند برابر می دهد و در آیه مورد بحث می فرماید:

«و الله یضاعف لمن یشاء» . «خدا درباره هرکس بخواهد، پاداش بیشتری می دهد» .

اکنون در ذهن انسان این مطلب جلوه می کند که چگونه یک عمل کوچک، به چند برابر تبدیل می شود؟ برای رفع هر نوع استبعاد، خدا مساله معقول را در لباس محسوس ریخته، از تبدیل دانه به هفتصد دانه خبر داده و از این طریق حیرت و تردید ساده لوحان را پایان بخشیده است .

شرایط انفاق

درحالی که انفاق و کمک به افتادگان و بینوایان یک عمل نیکی است، اما اسلام انفاق را به هر صورت نمی پذیرد، تنها به انفاقی پاداش می دهد که انگیزه آن خدا باشد و طبعا کاری که برای خدا است، باید از هر نوع پیرایه پیراسته باشد، مثلا هرگاه بینوایی را کمک کرد و منت بر او نگذارد، یا او را آزار و اذیت نکند; زیرا در این دو صورت عمل، قداست خود را از دست داده و فاقد پاداش خواهد بود .

اصولا انفاق به افراد، همراه با منت و آزار سبب شکست روحی و تحقیر طرف می شود و در این صورت اگر لقمه نانی به او داده، در برابر، سرمایه روحی او را از دست وی گرفته است زیرا این فرد آنچنان احساس حقارت در خود می کند که این لقمه نان، جبران آن را نمی کند و لذا در آیه بعدی می فرماید:

«الذین ینفقؤن اموالهم فی سبیل الله ثم لا یتبعون ما انفقوا منا و لا اذی لهم اجرهم عند ربهم فلا خوف علیهم و لا هم یحزنون » .

«کسانی که اموال خود را در راه خدا، انفاق می کنند، و پس از انفاق نه منت می گذارند و نه آزاری می رسانند، برای آنان پاداش است نزد پروردگارشان، نه ترسی دارند و نه غمگین می شوند» .

این آیه ناظر به آداب انفاق توانگران است که باید عمل نیک آنان پیراسته از منت و آزار باشد .

آیه بعدی ناظر به آداب گروهی است که از آنها درخواست کمک می شود ولی توانایی کمک کردن ندارند، وظیفه این گروه چیز دیگر است و آن این که با زبان خوش سائلان را رد کنند و از آنها مغفرت و پوزش طلبند، چنانکه می فرماید:

«قول معروف و مغفرة خیر من صدقة یتبعها اذی و الله غنی حلیم » .

«گفتار خوش و عفو و گذشت در برابر سائلان نیکوتر از انفاقی است که به دنبال آن آزار باشد خداوند بی نیاز و بردبار است » .

خلاصه محتویات سه آیه

آیه نخست گزارش از پاداش های بزرگ برای انفاق انفاقگران می دهد که چه بسا ممکن است یک درهم آنان به هفتصد درهم تبدیل می شود .

آیه دوم آداب انفاق را بیان می کند که یک فرد توانگر بعد از انفاق حق منت نهادن و اذیت کردن ندارد زیرا مال، مال خدا است و انسان نماینده خدا در تصرف در آن است، و وکیل خدا، حق هیچ نوع دخالت ندارد .

آیه سوم وظیفه افراد ناتوان را بیان می کند که با بینوایان با زبانی نیک و درخواست مغفرت سخن بگویند و چنین عملی از کمک همراه با منت بهتر است .

ما این بخش را با حدیثی از پیامبر گرامی صلی الله علیه و آله که از سخنان گرانبهای او در مورد انفاق و انفاقگران است، به پایان می رسانیم .

حضرتش فرمود:

«اذا سئل السائل فلا تقطعوا علیه مسالته حتی یفرغ منها ثم ردوا علیه بوقار و لین اما ببذل یسیر او رد جمیل فانه قد یاتیکم من لیس بانس و لا جان ینظرونکم کیف صنیعکم فیما خولکم الله تعالی » (9) .

«هنگامی که حاجتمندی از شما چیزی بخواهد، گفتار او را قطع نکنید، تا تمام مقصود خویش را شرح دهد، سپس با وقار و ادب و ملایمت به او پاسخ بگویید یا چیزی که درخواست دارد، در اختیار او بگذارید و یا به طرز شایسته ای او را باز گردانید زیرا ممکن است سؤال کننده فرشته باشد که مامور آزمایش شما است، تا ببیند در برابر نعمتهایی که خداوند به شما ارزانی داشته، چگونه عمل می کنید» .

پی نوشت:

1) سوره بقره، آیه های 261 تا 263 .

2) مسند احمد، ج 4، ص 270 .

3) آل عمران، 272 .

4) فرقان، 67 .

5) بقره، 272 .

6) بقره: 262 .

7) فاطر، 29 .

8) بقره، 245 .

9) تفسیر نورالثقلین، ج 1، ص 283 . 

کلمات کلیدی
آیات  |  قرآن  |  خدا  |  تشبیه  |  دانه  |  پاداش  |  انفاق  |  آزار  |  تمثیل  | 
لینک کوتاه :