آداب معاشرت(18)
ارزش داشتن همسایه خوب و بی آزار بر کسی پوشیده نبوده و نمی توان آن را انکار کرد چرا که از یک طرف بنای آفرینش انسان بر اساس زندگی جمعی از سوی پروردگار عالم نهاده شده است که انسانها بدون استثناء، از مدد و یاری یکدیگر هیچ وقت بی نیاز نبوده و بدون همکاری همنوعان خود ادامه زندگی برایشان میسّر نیست. و از طرف دیگر لازمه زندگی جمعی در کنار هم بودن است. لذا جامعه ای که از افراد انسانها تشکیل می شود، باید در کنار هم باشند تا بر مشکلات زندگی پیروز شوند و معنی در کنار هم بودن همان همسایگی است که از همسایه های دور و نزدیک تشکیل می گردد.
در زندگی اجتماعی، همسایه مهم تر از فامیل انسان است، چرا که ممکن است فامیل و بستگان در کنار انسان نباشند ولی همسایه (چنانکه از لفظ آن پیداست)، همیشه در کنار انسان و در سایه یکدیگر ادامه حیات داده و در غم و شادی همدیگر شریک هستند و لحظه لحظه شب و روز، امکانِ دسترسی به همسایه وجود دارد و این چیزی است که همگی آن را لمس کرده ایم.
احترام همسایه از دیدگاه قرآن
آفریننده بی همتا و یگانه خالق هستی که خود؛ انسان را یک موجود جمعی آفرید، پس از سفارش انسانها به توحید و یگانگی خود و احترام به والدین و فامیل و ایتام و مساکین و فقراء، در مورد همسایه می فرماید:
«...همچنین به همسایه های دور و نزدیک نیکی کرده و احترام نمایید....»(1).
گرچه در معنی «قُربی» و «جُنُب» اقوال مفسّران مختلف است، ولی به گفته مرحوم علاّمه طباطبائی(ره)، منظور از «والجار ذی القربی»، همسایه های نزدیک؛ و از «جارالجنب»، همسایه های دور می باشد، چرا که خداوند متعال صراحتا هر دو را بیان کرده است.
همسایگان از دیدگاه احادیث
همسایگان باید از حال و روز همدیگر باخبر باشند و بدانند آیا همسایه آنها چه مشکلی دارد، آیا می تواند به آسانی امرار معاش نماید و یا مشکل خاص دیگری دارد که ممکن است به دست همسایه حل شود؟ انسان باید توجه داشته باشد که ممکن است همسایه ای شب را گرسنه به صبح برساند، چرا که تنها واجبات از قبیل خمس و زکات و... نیست که انسان در برابر آن خود را موظّف بداند، بلکه وظائف دیگری هم دارد که از جمله آنها وظیفه ای است که نسبت به همسایه ها دارد. در حدیثی می خوانیم:
«به پیامبر صلی الله علیه و آله عرض کردند یا رسول اللّه آیا در مال و دارائی انسان غیر از زکات حق دیگری هم هست؟ فرمود: بلی، نیکی به فامیل وقتی پشت کند(قطع رحم کند)، نیکی به همسایه مسلمان. پس هرکس شب را با شکم سیر بخوابد درحالی که همسایه مسلمانش گرسنه سر به بالش بگذارد به من ایمان نیاورده است. سپس فرمود: جبرئیل پیوسته مرا نسبت به همسایگان توصیه می کرد به طوری که گمان بردم برای آنها ارث مقرر خواهد کرد»(2).
پس همسایه در قبال همسایه مسلمانش پیش خدا مسئول است و اگر برایش ممکن است، باید مشکل همسایه را حل کند و الاّ خداوند او را پیش از قیامت در دنیا هم مجازات خواهد کرد.
شخصی به نام «کاهلی» می گوید: از امام صادق علیه السلام شنیدم که فرمود:
چون «بنیامین» فرزند یعقوب، از کنار او رفت، فریاد کشید: خدایا به من رحم نمی کنی؟ فرزندانم را بردی و چشمم را گرفتی؟ خدای تبارک و تعالی به او وحی کرد اگر من آنها را میرانده باشم، زنده شان می کنم تا آنها را به تو برسانم ولی یادت می آید آن گوسفندی را که سر بریدی و بریان کردی، خوردی و فلان و فلان در همسایگی تو بودند و روزه داشتند و چیزی از آن به آنها ندادی؟»(3).
از این حدیث می فهمیم بیش از آن که ما فکر می کنیم، در قبال همسایه وظیفه داریم.
در اهمیت نیکی و احترام به همسایه همین بس که امیرمؤمنان علی علیه السلام در وصیّت خود فرمود:
«اللّه اللّه فی جِیرانکُم فانَّهُم وَصیَّةُ نبیُّکُم، ما زالَ یُوصی بِهم حتّی ظَنَنّا أنّه سَیُوَرِّثُهُم...».
«درباره همسایگان از خدا بترسید که آنان سفارش شده پیغمبرتان هستند، همواره درباره ایشان سفارش می فرمود تا گمان کردیم برای آنها(از همسایه) میراث قرار می دهد(در مالشان سهمی تعیین می فرماید)(4).
در حدیث دیگری در اهمیت همسایه می خوانیم:
پیامبر صلی الله علیه و آله در عهدنامه ای که میان مهاجرین و انصار و هرکس به آنها بپیوندد نوشت:
«1. همسایه مانند خود انسان است نه زیانمند شود و نه گناه بورزد. 2.احترام همسایه مانند احترام مادر است، باید نسبت به همسایه هم چنین باشد»(5)
و از اینجاست که هرکس بخواهد خانه ای خریداری نماید، پیش از هرچیز از همسایه های آن خانه پرس و جو می کند که مبادا در همسایگیِ یک همسایه ناباب قرار گیرد، چرا که همسایه بد کمر انسان را می شکند چنانکه در حدیثی می خوانیم:
امام باقر علیه السلام می فرماید: «مِن القواصِمِ الفواقر الّتی تقصِمُ الظّهْرَ جارُ السُّوء إنْ رای حسنةً أخفاها و إن رای سیّئَةً أفشاها»(6).
«از بلاهای شکننده که کمر را می شکند، همسایه بد است، اگر خوبی از تو ببیند، آن را نهان سازد و اگر بدکرداری بیند، فاش سازد».
اما در مقابل، اگر همسایه خوب باشد، علاوه بر فوایدی که برای انسان دارد، حداقلّ آزارش به همسایه نمی رسد، در این زمینه امام صادق علیه السلام می فرماید:
«المُؤمنُ مَن آمنَ جارُهُ بوائقِه»(7). «مؤمن کسی است که همسایه اش از ستم و دغلکاری او در امان باشد».
باز حدیثی دیگر از پیامبر گرامی اسلام صلی الله علیه و آله : در باره اهمیت همسایه و نقش آن در زندگی جمعی انسانها، که فرمود:
«مَن کانَ یؤْمِنُ بِاللّهِ وَ الیومِ الآخر فَلیَحسنْ إلی جارِه»(8).
کسی که ایمان به خدا و روز رستاخیز دارد، باید به همسایگان خود نیکی کند».
همچنین امام صادق علیه السلام می فرماید:
«حُسن الجوارِ یزیدُ فِی الرِّزق»(9). «همسایه خوب بودن و رفتار خوب داشتن با همسایه مایه افزایش روزی است».
همسایه کیست؟
چنانکه از آیه شریفه هم استفاده می شود، منظور از همسایه کسانی هستند که در اطراف خانه انسان، خانه داشته باشند و شبانه روز در هر لحظه و ساعت اگر بخواهند، بتوانند همدیگر را ببینند و مشکلات خود را در میان بگذارند اما آیا حد و حدودی هم بیان شده یانه؟ به بیانات پیشوایان معصوم علیهم السلام خود که آنها تفسیر کننده واقعی کلام خدا و خودشان سمبل همسایه خوب و نشان دهنده رفتار درست با همسایگان بودند، مراجعه می نماییم تا حدود آن را روشن سازند:
در احادیث آمده است تا چهل خانه از هر چهار طرفِ خانه انسان همسایه محسوب می شود.
از امام صادق علیه السلام سؤال شد حدود همسایگی چقدر است؟ فرمود: چهل خانه از هر چهار طرف. «ما حدُّ الجار؟ قال: أربعینَ دارا من کُلِّ جانبٍ»(10).
همچنین فرمود: «کُلِّ أربعینَ دارا جیرانٌ مِن بین یدیه و مِن خلفه و عن یمینه و عن شماله». همه چهل خانه از جلو و پشت و راست و چپ، همسایه محسوب می شود»(11).
اگر چهل خانه از هر چهار طرف حساب کنیم تقریبا تمامی یک شهر کوچک را در برمی گیرد (چون اگر خانه هر انسانی را مرکز دایره ای فرض کنیم که شعاع آن از هر طرف چهل خانه باشد، با یک محاسبه ساده درباره مساحت چنین دایره ای روشن می شود که مجموع خانه های اطراف آن را تقریبا پنج هزار خانه تشکیل می دهد که مسلما شهرهای کوچک بیش از آن خانه ندارند)(12).
اما آیا همسایه خوب و بد کیست؟ انشاء اللّه در شماره آینده.
ادامه مقاله را در «با همسایگان چگونه رفتار کنیم (2) » دنبال کنید
پی نوشت ها:
1. «...والجارِ ذِی القُرْبی وَ الجارِ الجُنُبِ...».(سوره نساء، آیه 36).
2. بحارالأنوار، ج74، ص 151، ح8.
3. اصول کافی، ج4،(دوجلدی)، ص 498.
4. نهج البلاغه فیض الإسلام، ص 977، وصیّت 47.
5. «انّ رسول اللّه کتب بین المهاجرین ء و الأنصار و مَن لحقَ بهم من أهلِ یثربَ انّ الجار کالنّفس، غیر مُضارٍّ و لا آثم و حرمة الجار کحرمةِ اُمّه». (اصول کافی، ج4(دوجلدی)، ص 498).
6. همان، ص 501.
7. همان، ص 500.
8. تفسیر نمونه به نقل از تفسیر المنار، ج5، ص 92، ط بیروت.
9. بحار، ج74، ص 153.
10. بحارالأنوار، ج74، ص 151.
11. تفسیر نورالثقلین، ج1، ص 480 - اصول کافی، ج4(دوجلدی)، ص 501، باب حد الجوار، ح1.
12. تفسیر نمونه، ج3، ص 380، ذیل آیه 36 سوره نساء.
جستجو در قاموس نور