اسلام و سرمایه داری

»در آمدی بر نقد قرائت لیبرال - سرمایه داری از "جامعه مدنی»

در این نوشته، «سرمایه داری »، به معنای اصطلاحی آن منظور است که پدیده ای استثماری با عملکردو راهکارهایی ویژه می باشد نه سرمایه داری به معنای لغوی آن که معطوف به هرگونه در اختیار داشتن مال و سرمایه است. نگرش اسلام به اصل اموال و سرمایه، بسیار مثبت است. اموال و هرگونه کالا که بگونه ای نیازهای بشری را برآورد، در نظر اسلام، امری حیاتی و عامل بقاء و برپایی جامعه، و راه تداوم حیات انسانی، و رشد دین و دین باوری است. این موضوع را، در سراسر تعالیم اسلامی به روشنی می بینیم که با تعبیرهایی گونه گون، از ضرورت تمتعات زندگی، و حیاتی بودن اموال و کالاها سخن گفته و سهم اصولی «اموال » را در جامعه انسانی، تبیین کردند.

از آنجا که در این مقاله، بنابر ارزیابی فشرده و کوتاه است، تنها به چند نمونه از این تعالیم اشاره می شود:

در قرآن کریم، «اموال »، عامل قوام و امداد الهی شمرده شده است:

1- ولا توء توا السفهاء اموالکم التی جعل الله لکم قیاما... ⁽¹⁾

اموال خود را، که خداوند سبب برپایی زندگی شما قرار داده است، به دست سفیهان (ناواردان وغیرمتخصصان) مسپارید...

2- و امدد ناکم باموال و بنین... ⁽²⁾

از طریق اموال و فرزندان به شما کمک رساندیم.

در احادیث نیز «مال و ثروت »، عامل پایداری اسلام و مسلمانان و ابزار سامانیابی کار اجتماع دانسته شده است:

امام باقر(ع) - به روایت امام صادق(ع):

... هی (الدنانیر و الدراهم) خواتیم الله فی ارضه، جعلها الله مصحه لخلقه، و بها تستقیم شوؤنهم ومطالبهم ⁽³⁾ درهم و دینار، مهر (سکه) خدا است در زمین، خداوند آن را برای سامان یابی کار خلق قرار داده است،تا بدان وسیله، امور زندگانی مردمان بگذرد و نیازهای آنان برآورده شود.

مقصود از این تعبیر، اینست که خدای متعال چنین به فکر و نظر آدمیان داده است که این ابزار ووسیله (درهم، دینار، تومان و هر پولی) را پدید آورند و برای آن، اعتبار مالی قرار دهند، تا از تعویض کالا باکالا - که کاری دشوار و دراکثر موارد، غیرعملی است - آسوده گردند و زندگی و امور آنان به آسانی برگزار شود.

امام صادق(ع):

احتفظ بما لک فانه قوام دینک ⁽⁴⁾

از اموالت مراقبت کن که مایه پایداری دین تو است.

اسلام بر دستیابی به رشد اقتصادی و آبادی مزارع و سرزمینها و بهره برداری از منابع و سرمایه های طبیعی آن نیز تاکید کرده است:

در قرآن کریم آمده است:

هو انشاکم من الارض و استعمرکم فیها... ⁽⁵⁾

خداوند شما را از زمین پدید آورد و آباد کردن آن را به شما سپرد...

امام صادق(ع) نیز فرمود:

فکر یا مفضل فی هذه المعادن و ما یخرج منها من الجواهر المختلفة، مثل الجص، و الکلس، و الجبس، والزرانیخ و المرتک و القونیا و الزیبق، و النحاس و الرصاص، و الفضه و الذهب،... و الیاقوت وضروب الحجاره، و القار، و المومیا، و الکبریت، و النفط و غیر ذلک مما یستعمله الناس فی مآربهم;فهل یخفی علی ذی عقل ان هذه کلها ذخائر ذخرت للانسان فی هذه الارض یستخرجها فیستعملهاعندالجاجه الیها... ای مفضل! درباره این معادن بیندیش، و درباره مواد گوناگونی که از آنها بیرون آورده می شود، همچون گچ و آهک و سنگ گچ و زرنیخ و مردار سنگ و توتیا و سیماب و مس و سرب و سیم و زر... و یاقوت واقسام سنگها نیز قیر و مومیائی و گوگرد و نفت وجز اینها، که مردمان برای رفع نیازمندیهای خود به کار می برند; آیا ممکن است بر شخص خردمند این مطلب پوشیده بماند که همه اینهاچیزهایی است که (برطبق حکمت) برای انسان در این زمین ذخیره شده است، تا آنها را از زمین بیرون آورد و هنگام نیاز به کار برد؟...

سرمایه گذاری تولیدی و پرهیز از راکد گذاردن اموال و کنز و گنج کردن آنها، نیز مطرح گردیده است:

... و الذین یکنزون الذهب و الفضه و لاینفقونها فی سبیل الله فبشرهم بعذاب الیم ⁽⁶⁾

و کسانی که طلا و نقره گنج می کنند و آن را در راه خدا انفاق نمی کنند به کیفری دردناک نویدشان ده.

اندوختن طلا و نقره (که در دوران گذشته، وسیله مبادله بوده و واحد پول را تشکیل می داده است) واموال فراوان و متراکم، «کنز» است و هرگونه استفاده عمومی و سرمایه گذاری اموال، انفاق و خدمت به خلق است.

امام علی(ع):

لیس فی المال الصامت نفل ⁽⁷⁾ در مال راکد، زیاده و رشدی نیست.

امام صادق(ع):

ما یخلف الرجل بعده شیئا اشد علیه من المال الصامت ... قلت له: کیف یصنع به؟ فقال: یجعله فی الحائط و البستان و الدار ⁽⁸⁾ آدمی، ثروتی ناخوشایندتر از سرمایه های راکد پس از خویش باقی نمی گذارد. سئوال شد پس بااینگونه اموال چه کند؟ امام فرمود: آن را در خانه سازی و احداث باغ، سرمایه گذاری کند. امام سجاد(ع):

استنماء المال تمام المروة ⁽⁹⁾ رشد و نمو مال، از مروت است.

همچنین استفاده بهینه از سرمایه ها و منابع نیز مطرح شده است:

امام علی(ع):

لم یکتسب مالا من لم یصلحه ⁽¹⁰⁾ آنکس که از سرمایه اش درست استفاده نکند در حقیقت، مالی به دست نیاورده است. ⁽¹¹⁾

بنابراین تعالیم که نمونه ای بسیار اندک درباره مسائل مالی بوده روشن می گردد که به سرمایه ها و اموال در اسلام با نگرشی بسیاراصولی و مثبت نگریسته شده و ثروت در جامعه اسلامی، جایگاهی ویژه دارد. پس چگونه است که اسلام در عین حال، با سرمایه داری درقلمروی گسترده آن مبارزه کرده و مال پرستی و افزونخواهی را به شدت محکوم کرده است؟

اسلام در برابر اموال، از عوارض منفی آن نیز سخن می گوید و سرمایه داری را با شیوه واخلاقیات و عملکردهای ناهنجار آن معرفی می کند. اگر اموال و سرمایه ها در جهتی درست و انسانی هدایت نشود، و در خدمت کل جامعه بشری قرار نگیرد، و از صورت ابزاری و آلی درآمده و به صورت هدف واصل در نزد گروهی خاص ذخیره گردد، مردود است بعبارت دیگر،بعد منفی سرمایه داری، مردود است زیراعملکردهایی ناعادلانه و راه کارهای ظالمانه وضدانسانی دارد و اقتصاد بازار آزاد که رکن قرائت لیبرال - سرمایه داری از جامعه مدنی غربی است، دقیقا" بر همین عملکردها وراهکارها مبتنی شده است.

پدیده سرمایه داری مصطلح، به این معنا و در بعد منفی آن، از ناهنجارترین، ویرانگرترین و شوم ترین پدیده هایی است که در اجتماعات بشری رخ نموده است. از آغاز پیدایش این پدیده تاکنون، پدیده دیگری به این شومی و ویرانگری نداشته ایم; زیرا که یا خود به تجاوز و نابودی انسانها دست یازیده است، و یادستیار نزدیک همه تجاوزکاران و دژخیمان تاریخ بوده است. اگر قدرتهای بدنی و خانوادگی یا قبیله ای درگذشته های دور، یکه تازی کردند، و یا قدرتهای نظامی و خودکامه سیاسی، در دورانهای بعد، ره بیدادپوئیدند، و یا قدرتهای صنعتی و نظامی در این دوران، خاستگاه اصلی بسیاری از تجاوزگریها و بیدادگریها وپایمال شده حقوق انسانهاگردیدند، ریشه اصلی همه اینها درسرمایه داری و تمکن بی حساب مالی نهفته است.

خصلت «سرمایه داری »، در تبیینی کلی و فشرده، خاستگاه اصلی خودخواهیها و سودجوییها، وسرچشمه نابسامانیها و نابودیها و تبعیضها و محرومیتها و ستیزها و آشوبها بوده است. تراکم سرمایه دربخشی و مال اندوزی گروهی، همواره ره آوردهایی ویرانگر داشته است و افراد و اجتماعات و حتی طبیعت ومحیط زیست را نیز به تباهی کشیده است.

«اقتصاد سرمایه داری » و جامعه مدنی به این معنا و در قرائت سکولار، نظامی ضد الهی و بستر اقتصادی طاغوتی است، لگام گیسخته و مرزنشناس و عدالت گریز و قانون ستیز، که جز به خود و قانون خود و آزادی در راه کارهای خود، به هیچ قانون، و آزادی و شیوه و روشی حرمت نمی نهد، و جانب هیچ حق و عدلی رارعایت نمی کند.

سرمایه داری با معیارهای لیبرالیسم اقتصادی، دارای ویژگیهای همه تجاوزگران و طاغوتان در طول تاریخ است، بلکه امروزه با تکامل ابزاری که پدید آمده است، این تجاوزرگریها بسیار پیچیده تر، سهمگین ترو ضدانسانی تر از همه مستکبران تاریخ گذشته، عمل می کند. تجاوزگری که از حد منطقه و کشورهای خاص گذشته و فرامنطقه ای و جهانی شده است، از حریم انسانها هم گذشته و به حریم طبیعت و منابع آن نیز پنجه افکنده، حتی کمربند امنیتی کره زمین، یعنی لایه اوزن نیز از عملکرد آن در امان نمانده است. وشگفت اینجاست که در عین حال، داعیه اصلاحگری و قانونمداری نیز دارد و از حقوق انسانی و آزادی وآزادگی نیز دم می زنند؟ چه نیک و شگرف، قرآن کریم، کارنامه اینان را ترسیم فرموده است:

و اذا قیل لهم لا تفسدوا فی الارض قالوا انما نحن مصلحون ⁽¹²⁾

چون به آنان گفته شود که در زمین، فساد مکنید، می گویند: ما مصلحانیم.

قرآن کریم، مسرفان را مفسد معرفی می کند.

اکنون پاره ای از دیدگاههای اسلام درباره سرمایه داری را تبیین می کنیم، و در ارزیابی شتابزده ای،برخی از راه کارها و ره آوردهای آن را برمی شماریم. و در آغاز از پیامدهای فردی آن گفتگو می کنیم که زمینه اصلی عملکردهای اجتماعی آن نیز هست:

1- الهاء و باز دارندگی

این عنوان، در سوره «تکاثر» آمده است، که احوال زیاده داران را ترسیم می کند، و پیامدهای منفی افزون داری را به تصویر می کشد:

الهیکم التکاثر. حتی زرتم المقابر. کلا سوف تعلمون. ثم کلا سوف تعلمون! نازیدن به فزونداری (و فزونخواهی)، شمایان را سرگرم ساخت. (و در دنیا غرق کرد) تا (مرگ فرارسیدو) به دیدار گورها شتافتید. نه آن است (که می پندارید)، به همین زودی خواهید دانست. نیز نه آن است (که می پندارید)، به همین زودی خواهید دانست.

در این آیه کریمه، زیاده داری و افتخار به آن، از عوامل بازدارنده انسان، به حساب آمده است. «الهاء» به معنای بازدارندگی از یاد خدا و گردن نهادن به قوانین الاهی و به "لهو" افکندن است.

امین الاسلام طبرسی می گوید:

الهاء، به معنای سرگرم کردن کسی به لهو و لعب است; و «الهیکم التکاثر»، یعنی نازیدن (و پز دادن) به فزونی مال و فرزند شما را از فرمانبرداری خدا، و به یاد آخرت بودن باز داشت و غافل ساخت و به قولی یعنی: مباهات کردن به فزونی مال و افراد، شما را از تدبر درکارخدا (حکمتهای تکوینی آفرینش، وحکمتهای تشریحی احکام)، باز داشت... ⁽¹³⁾

تعبیرهای دیگری نیز در قرآن آمده است، که گر چه از این ریشه و ماده نیست; لیکن در ژرفای معنا،به همین حقیقت نظر دارد، یعنی بعد منفی وتباهگر مال اندوزی و باز دارندگی سرمایه داری را تبیین می کند چون:

... و ما الحیوة الدنیا الا متاع الغرور... ⁽¹⁴⁾

... زندگی دنیا جز کالایی گول زننده نیست.

با دل بستن به سود و سرمایه و کالاهای دنیایی، حالت غرور و خود محوری در نفس آدمی پدید می گردد، و انسانی را از هر فکر واندیشه درست و راهگشای دیگری باز می دارد.

امام علی(ع) فرمود:

...و التکاثر، لهو و لعب و شغل،واستبدال الذی هو ادنی بالذی هوخیر ⁽¹⁵⁾

تکاثر، لهو است و لعب ومشغولیت، و گرفتن چیزی که پست تر است در برابر دادن چیزی بهتر.

همچنین تعبیر «فتنه » در آیه کریمه:

انما اموالکم و اولادکم فتنه... ⁽¹⁶⁾

جز این نیست که دارایی و فرزندان شما برای آزمونند.

اموال و فرزندان از عوامل آزمایش و آزمون انسانها شمرده شده است، و بسیاری از صاحبان سرمایه هادر آزمونی شرکت می کنند که از آن، مردود بیرون می آیند زیرا که ثروت زیاد، موجب باز دارندگی آنان ازسعادت و معنویت است. تعبیرهای دیگری نیز چون: مترف، مسرف، مستکبر و تهلکه که درباره سرمایه داران است، همه به نوعی بیانگر الهاء و بازدارندگی زیاده داری از عمل به حق و تن دادن به ارزشهاست. و مترف و مسرف نیز که به معنای مصرفهای شاد خوارانه و زیاده از حد است، انسان را ازراههای درست باز می داد، و تعبیر «استکبار» نیز به همین سرکشی از گردن نهادن به حق و حقیقت نظردارد، و «تهلکه » و نابودی، پیآمد انکارناپذیر این دست گرایشهای سرمایه داری است.

تعبیر «موتی » در قرآن نیز با نظر به همین معیار، به مال اندوزان، تفسیر شده است:

انک لا تسمع الموتی ⁽¹⁷⁾ ... تو نمی توانی مردگان را شنوا سازی... از پیامبر بزرگوار اسلام پرسیدند... مردگان چه کسانیند؟ فرمود:«هر غنی مترف » یعنی هر ثروتمند شادخوار ⁽¹⁸⁾ .

آری سرمایه داران در چنین جامعه و مدنیت استکباری، از خود و تعالی معنوی خویش باز می مانند، وراه رشد و سعادت خویش گم می کنند، و تمامی عمر و نیروی حیات در بیراهه روی می گذارند. آنان براستی از خود بیگانه و از خود وامانده اند، به خود فراموشی گرفتار شده اند و تمامی هوش و استعدادهای بدنی وروانی خویش را در راهی سرمایه گذاری کرده اند که گوهر اصلی انسانی را شکوفا نمی سازد; بلکه آن را درغبارها و لایه های تیره مادیات می پوشاند. بنابراین گر چه یک سوره به نام «تکاثر» نامیده شده و ازپیآمدهای شوم افزونخواهی سخن گفته است، لیکن در سراسر قرآن، تعبیرهای فراوانی است که در جوهرو ماهیت از همین دنیا دوستی ها و دنیاطلبی های افراطی و آثار آن سپرده برداشته است.

2- باز دارندگی از اخلاق و ارزشهای انسانی

اخلاقیات در جامعه مدنی سرمایه داری، زمینه های اصلی بسیاری از خوی های غیرالاهی و سرشتهای غیرانسانی است. استکبار اقتصادی، بستر مناسب استکبار اخلاقی و طغیانگریهای روانی است، چنانکه کمبودداری و استضعاف اقتصادی، زمینه استضعاف اخلاقی و فکری می باشد.

مال اندوزی و زیاده خواهی، انسانی را به خصلتهایی شیطانی چون: آزمندی، حرص سیری ناپذیر، نجل، خودخواهی، خود برتربینی، طغیان و سرکشی، لذت پرستی، شاد خواری وشکم بارگی، شهوت پرستی، تن آسایی، بی احساسی و سنگ دلی می کشاند و عامل اصلی این اخلاقهای ضد انسانی، همان داشتنهای افراطی و مال اندوزیهای افرونخواهانه است. از اینرومی نگریم که در تعالیم اسلامی برای مبارزه باسرمایه داری، چه بسیار که با این خصلتها مبارزه شده است. از باب نمونه به چند روایت توجه کنیم:

پیامبر(ص):

ان صلاح اول هذه الامة بالزهد و الیقین، و هلاک آخرها بالشح و الامل ⁽¹⁹⁾ سامانیابی کار این امت، در آغاز، به زهد و یقین است، و بیسامانی آن، در پایان، به آزمندی و بخل و آرزوداری.

امام سجاد(ع) در دعایی از خداوند مسئلت می کند که به او چندان ثروت بدهد که از حدنیازداری بگذرد اما به سرمایه داری نرسد و این همان زندگی بسنده و کفاف است تا به مشکلات فقر و اخلاق غیرانسانی سرمایه داری گرفتار نیاید:

امام سجاد(ع):

اللهم انی اسئلک خیرالمعیشة، معیشة اقوی بها علی جمیع حاجاتی، و اتوصل بها الیک فی حیاة الدنیا و فی اخرتی، من غیر ان تترفنی فیها فاطغی ⁽²⁰⁾ ... خدایا از تو معیشتی نیک خواهانم: معیشتی که با آن، همه نیازمندیهایم را برآورم، و درزندگی این دنیا و در آخرتم با آن به قرب تو برسم، بی آنکه مرا غرق در نعمت سازی تا به طغیان افتم...

حرص و آزمندی سیری ناپذیر، از ارکان اخلاق لیبرال - سرمایه داری است، و این حالت چنان گریبانگیر آنان می گردد که هر چه به سود و سرمایه و گستره ثروت خویش می افزایند، سیرنمی شوند، و به سراغ بیشتر و بیشترها می روند. این روند بگونه ای وحشتناک دنبال می شود، و در نقطه ای باز نمی ایستد و احساس بی نیازی و سیری پیش نمی آید.

پیامبر(ص):

یا ابن مسعود! اجسادهم لاتشبع، و قلوبهم لا تخشع ⁽²¹⁾ ...: ای ابن مسعود! بدنها (شکمها)شان سیر نمی شود، و دلهاشان خشوع پیدا نمی کند...

در این سخن نبوی به تاثیر متقابل جسم و جان، در حالت مال اندوزی اشاره شده و آمده است که سیری ناپذیری فزونخواهانه مال پرستان، با فقدان خشوع و خضوع قلب و روح (تفرعن و گردنفرازی)همراه است.

و اصولا این حالت در مسائل مادی هست که اگر انسان بااحساس بسندگی با آنها روبرو گشت، و به بهره برداری به اندازه لازم و مفید دست یازید، پس از برخورداری از زیستی معقول و بسنده و مرفه،احساس بی نیازی می کند، و از زیاده خواهیهایی باز دارنده، روی بر می تابد و گرنه هیچگاه احساس بی نیازی نمی کند.

امام علی(ع):

من رضی من الدنیا بما یجزیه، کان ایسرما فیها یکفیه. و من لم یرض من الدنیا بما یجزیه، لم یکن فیهاشیی یکفیه ⁽²²⁾

آن کسی که به اندازه کفاف، از دنیا راضی شود، کمترین چیز دنیا برای او بسنده است; و آن کس که به اندازه کفاف راضی نشود، چیزی نیست که بتواند او را بسنده باشد.

آری گرفتاری جامعه بشری بر سر همین ماهیت افزونخواه و زیاده طلب است که در پهنه اقتصادجهانی، هر چه را مالیت و بهاء داشته باشد و بگونه ای در بازارها و مبادلات، ارزش آفرین و سودآور باشد،باید به چنگ آورد و سلطه خویش را بر آن تثبیت کند، و در هیچ حد و مرزی درنگ نکند و چون جهنمی،همه چیز را ببلعد. و به تعبیر قرآن کریم هر چه به او بدهند زیاده بر آن را طلب کند:

و جعلت له مالا ممدودا... ثم یطمع ان ازید ⁽³³⁾

به او مالی فزاینده دادم باز طمع آن دارد که آن را افزونتر کنم.

سرمایه داران، چون به هیچ حد و اندازه ای قانع نیستند و احساسی سیرناپذیر دارند، هیچگاه به بی نیازی دست نمی یابند:

امام کاظم(ع) فرمود:

من قنع بما یکفیه استغنی، و من لم یقنع بما یکفیه لم یدرک الغنی ابدا ⁽²⁴⁾

هر کس به آنچه او را بسنده است قناعت کند، بی نیاز است، و هر کس چنین نباشد، هرگز به بی نیازی نرسد ⁽²⁵⁾ .

از اینرو در تعالیم اسلامی، با زیر بناهای روحی و دد صفتی درونی سرمایه داری مبارزه شده است;چنانکه با عملکرد بیرونی و اجتماعی آن; تراکم مال پرستی در نظر اسلام یک پدیده ساده مادی یااجتماعی محض و یا سیاسی صرف نیست; بلکه پدیده ایست که بر مجموع زمینه های فرهنگی و فکری وتربیتی افراد بنا شده است. بدینجهت اسلام به ویران کردن زمینه ها و پایگاههای درونی و روحی مال اندوزی نیز توجهی شایان کرده است.

3- باز دارندگی از داده های عقل انسانی

تفکر سرمایه داری و راه کارهای آن، از موانع شکوفایی خرد ناب انسانی است، که داده های عقل آدمی رادر زیر لایه های سنگین و تیره حب مال و آمال، مدفون می سازد و روشنگیریهای او را فرو می پوشاند وبدینسانند همه دلبستگی های افراطی وحب وعشقهای سرکش که در راه عقل و بررسیها و روشنگریهای اومانعی عظیم پدیدمی آورد.

منظور از عقل، عقل انسانی است. عقلی که برای انسانها ارزش قائل است، و جانداران و گیاهان و حتی مواد بیجان را حرمت می نهند. عقلی که خوب و بد و زشت و زیبا را می شناسد، و به ارزشهای اخلاقی واصول نوع دوستی و دیگر خواهی فرا می خواند، عقلی که از درد و رنج دیگران رنج می کشد و به اندوه اندوهگینان، غمگین می گردد. عقلی که خودخواهی و خودپرستی را محکوم و مردود می شناسد و فراخوان به دیگر دوستی ها و انسانگرایی ها است.

این عقل، منظور است که با عشق های مادی و دلبستگی های مال اندوزی بتدریج کم فروغ می شود تابکلی از کار بیفتد; نه عقل ابزاری استوار بر محور سودپرستی و خودخواهی. بنابراین، نیرنگ بازیهاوزیرکیهای سودجویانه و نقشه کشی های برخاسته از خودخواهی و خودمحوری، منظور نیست، که با همه بی تعهدها و مسئولیت نشناسی ها و قانون شکنی ها نیز سازگار می افتد و همه ارزشهای اخلاقی ومعیارهای انسانی را در راه جلب منافع، زیر پا می نهد و با ترفندها و حیله گریها، هر مرز و حریمی رامی شکند و بر هر فضیلتی گام می گذارد، و آن را پیروزی به حساب می آورد. این حسابگریهای مادی درمنطق دین، نیرنگ و سالوس و شیطنت است.

تفکر سرمایه داری لیبرال، با این عقل انسانی، ناسازگار است. چون تلاشهای اقتصادی آنگاه که ازاهداف تامین نیازهای انسانی و رفاه همگانی دور گردد و مال اندوزی، هدف شود و آزمندی پدید آید،فرصت فکر کردن درباره همه چیز جز افزایش سود و سرمایه را از انسان می گیرد و از همدمی با خرد ودریافت فروغ آن باز می دارد، و دیگر نمی تواند از این فروغ، برای بازداری خود از تلاش دایم در طلب مال،و بیرون آوردن آن از چنگ دیگران، بهره مند گردد. و بدینگونه خرد انسانی از روشنگری و ارائه نیک و بد وانسانی و ضدانسانی، باز می ماند و در چاله حسابگریهای مادی مدفون می شود.

همچنین داشتنهای افراطی، به زیستی افراطی و شهوتباره، و زیاده رویهای ویرانگر همه نیروهای آدمی می کشاند و انسان را در گرداب کاموری و شادخواری و لذت پرستی، غوطه ور می سازد و این شیوه هادر زندگی فردی نیز از عوامل تباهی جسم و روح و در نتیجه، خرد آدمی است; زیرا که کاموریهای افراطی ولذت پرستی و غوطه وری در خور و خواب و تمایلات جنسی، مایه تباهی جسم و هرز رفتن نیروها و از میان بردن سلامت و تعادل لازم در مزاج انسانی است، و موجب بر هم خوردن توازن در همه قوای انسانی بویژه عقل خواهد گردید.

امام علی(ع) می فرماید:

قد فرقت الشهوات عقله ⁽²⁶⁾ :

شهوتها، خرد او (دوستدار دنیا و مال) را تباه کرده است.

امام علی(ع):

... اقبلوا علی جیفة قد افتضحوا بآکلها، و اصطلحوا علی حبها. و من عشق شیئا اعشی بصره، و امرض قبله، فهو ینظر بعین غیر صحیحة، و یسمع باذن غیر سمیعة ⁽²⁷⁾

(دنیاداران) به مرداری روی آورند که با خوردن آن رسوا شدند، و بر سر دوست داشتن آن با یکدیگرهمداستان گشتند. هر کس چیزی را سخت دوست بدارد، چشمش نابینا و دلش بیمار می شود. چنین کسی با چشمی ناسالم می بیند و با گوشی ناشنوا می شنود.

چشم و گوش و همه حواس مال پرستان، یک سونگر است و همان سمت و سوی افزایش سرمایه رامی نگرد و جوانب و معیارهای دیگر را منظور نمی دارد. بنابراین براستی می توان گفت که با چشم معیوب وگوش ناشنوا به مسائل می نگرد و با شناختی بیمارگونه و یک سونگر رویدادها را بررسی می کند و بدینگونه از درک و دریافت حقایق باز می ماند.

زیاده داری در سخنی از امام صادق(ع) از سپاهیان نادانی شمرده شده است:

... القوام و ضده المکاثرة ⁽²⁸⁾ (از سپاهیان خرد) مالداری در حد قوام (اعتدال) است و ضد آن فزونخواهی است.

اینکه قرآن می گوید، انسانهایی هستند که قلبهاشان مهر شده است و از درک و احساس انسانی تهی گردیدند، توجه به همین واقعیت است که با پیروی از تمایلات و سرسپردگی به امیال و شهوات، عقل انسانی از کار می افتد گر چه عقل ابزاری او کارآ باشد.

... و طبع علی قلوبهم فهم لا یفقهون ⁽²⁹⁾

... بر دلهاشان مهر نهاده شده پس آنان درک نمی کنند.

یا در تعبیر دیگر قرآن:

... لهم قلوب لا یفقهون بها و لهم اعین لایبصرون بها... ⁽³⁰⁾

ایشان را دلهایی است که بدان نمی فهمند و چشمهایی است که بدان نمی بینند...

آنها عقل دارند، لیکن درحوزه عمل، گوش به فرمان شهواتند وهدایتهای عقل انسانی را نادیده می گیرند.

4- باز دارندگی از عواطف انسانی

بیگمان در میان ویژگیهای انسانی، عواطف، جایگاهی بسی بلند دارد که زندگی فرد و جامعه و بقاء نوع و سامانیابی خانواده و ... بر آن استوار است. بگونه ای که براستی می توان گفت ضعف عواطف یا مرگ آن، باضعف و مرگ انسانیت همراه است. انسان با عواطف خویش زندگی می کند بیش از آنکه با خرد بزید. محوراصلی دیگر دوستی و جامعه گرایی نیز عواطف است. انسان در پرتو عواطف است که به اخلاقهای انسانی ومدنی روی می آورد و از خویهای حیوانی و جنگلی دوری می گزیند.

پیامبر(ص) فرمود:

فی الانسان مضغة اذا هی سلمت و صحت، سلم بها سائر الجسد، فاذا سقمت سقم بها سائر الجسد وفسد و هی القلب ⁽³¹⁾ در انسان، پاره گوشتی است (قلب ظاهری و مظهر قلب باطنی) که چون صحیح و سالم بماند،قسمتهای دیگ بدن نیز سالم می ماند، و چون بیمار شود، باقی بدن بیمار و گرفتار فساد خواهد شد; وآن قلب است...

اما عواطف انسان در مال اندوزی و سرمایه سالاری، ضعیف می شود و یا چنان تحت تاثیر گرایشهای آزمندانه پول پرستی قرار می گیرد که از کارآیی در درون آدمی می افتد.

امام علی(ع):

... اعلمو ان کثرة المال مفسدة للدین، مقساة للقلوب ⁽³²⁾

... بدانید که فراوانی مال مایه تباه شدن دین است و سخت شدن دلها.

سخت شدن دلها و سنگوارگی قلبها، همین بی احساسی و میرش وجدان و عواطف در انسانهای شادخوار و خوش گذران است. در جامعه مدنی «لیبرال - سرمایه داری »، انسانها بمنزله ابزار و کالا هستند وتنها با معیار بازدهی و سودآوری، ارزیابی و ارزشگذاری می شوند، حتی علم، فن، هنر و... هم ارزش ذاتی ندارد; بلکه آنگاه که به سود بیشتر و رشد تولید کمک کند، ارزشمند می گردد. بنابراین، نگرش سرمایه داری به انسانهای دیگر، نگرش ارزشی و انسانی نیست، بلکه نگرشی اقتصادی است. و این نوع نگرش یعنی نگرش ابزاری و کالایی به انسان، از ویژگیهای تفکر سرمایه داری است. باری اگر وجدان آدمی، کنار زده شود و قلب او در هم آلاید و سخت شود، استوانه های اصلی شخصیت انسان از لحاظ عقیده و عاطفه ودیگر گرایشهای ارزشی فرو می ریزد و ایمان و اخلاق او رو به نشیب می گذارد و این فروپاشی ونشیب گرایی، به دیگر نواحی وجود آدمی و گستره زندگی علمی، فرهنگی، اقتصادی، سیاسی و اجتماعی اوسرایت می کند و بینش و عمل آدمی را به ناشایستگی ها سوق می دهد. این قساوت قلب، انگیزه نیرومندی است در زندگی مال اندوزان و روش برخورد ایشان با اجتماع و چگونگی روابط با مردمان، و پیآمد حتمی آن، ستم کشیدن مردم و استثمار حقوق آنان و مکیده شدن خون ایشان است. از اینجا روشن می گردد که بر اجتماع سرمایه داری، عواطف انسانی فرمانروایی نمی کنند بلکه سروری و حاکمیت، با سنگدلی،بی احساسی، بی تعهدی و ظلم و تجاوز اقتصادی است و لازمه آن فشار بر گرده دیگران است.

قرآن، بی احساسی سرمایه داران و نظر توده های مردم درباره آنان را چنین ترسیم می کند:

ان قارون کان من قوم موسی فبغی علیهم و آتیناه من الکنوزما ان مفاتحه لتنوا بالعصبة اولی القوة اذقال له قومه لا تفرح ان الله لا یحب الفرحین ⁽³³⁾

قارون از قوم موسی بود. پس بر آنان سرکشی کرد (ستم روا داشت)، و ما چندان گنج به او داده بودیم،که حمل آنها برای گروهی مردم نیرومند گران بود; آنگاه قومش به او گفتند: (از سرمستی دارایی)شادی مکن که خداوند (اینگونه) شادمانان را دوست ندارد.

می بینید که ثروتمندان، سرمست و شادمانند و حزن و اندوه را به دلهای سنگواره آنان راهی نیست. درشادی و غرور، غرق شدند و از اندرز و درد دردمندان غافلند. گر چه این شادمانیها عمقی ندارد، و بهر حال،افکار عمومی و قضاوت انسانها زندگی را بر آنان تلخ می سازد، و وجدان آدمی هر چند در لایه هایی از زنگار لذت پرستی پنهان شده باشد، آنان را سرزنش می کند، و نگرانیهای روزافزون از دست دادن ثروتها، خواب خوش را از آنان می گیرد.

امام علی(ع) فرمود:

... فالمتمتعون من الدنیا تبکی قلوبهم و ان فرحوا، و یشتد مقتهم لا نفسهم و ان اعتبطوا ببعض مارزقوا ⁽³⁴⁾

...دلهای بهره مندان از دنیا، گریان است هر چند شادمان باشند، و با آنکه دیگران حتی به پاره ای ازآنچه بهره ایشان شده است رشک می برند، اما خود آنان همواره از خود (و زندگی خود) بیزارترمی شوند.

پی نوشت ها:

1- سوره نساء 4/5.

2- سوره اسراء، 17/6.

3- امالی طوسی 2/133 و 292.

4- امالی طوسی 2/133 و 292.

5- سوره هود 11/61.

6- بحار 3/128.

7- سوره توبه 9/34.

8- مستدرک الوسائل 11/126.

9- وسائل الشیعه 12/44.

10- تحف العقول 204.

11- غررالحکم 259.

12- نبود سرمایه و فقر و کمبودداری نیز در تعالیم بسیاری محکوم و مردود شناخته شده و معادل کفر ومرگ به حساب آمده است، که شرح آن نیاز به رساله ای جداگانه دارد.

13- سوره بقره 2/11.

14- سوره تکاثر 102 / 1-4.

15- مجمع البیان 10/534.

16- سوره حدید 57/20.

17- کافی 2/394.

18- سوره تغابن 64/15.

19- سوره نمل 27/80.

20- الحیاة 3/434.

21- امالی شیخ صدوق 201.

22- بحار 90/12.

23- مکارم الاخلاق 526.

24- کافی 2/140.

25- سوره مدثر 74/12 و 15.

26- تحف العقول 286.

27- چنانکه در آغاز اشاره کردیم، منظور از اینگونه تعالیم،ترویج زندگی صوفیانه و ترک دنیا و پرهیز از رفاه وبهبود وضع معیشت جامعه و مردم و نادیده گرفتن ارزش توسعه اقتصادی نیست; بلکه هدف چنانکه روشن است، ویژه سازی امکانات رفاهی، و سلطه افکنی بر کل منابع و سرمایه ها و بازارها، توسط گروههای اندک و سود پرست است، چنانکه در نظام سرمایه داری کنونی جهان معمول است. برای توضیح بیشتر به این کتابها مراجعه شود: 1. دیکتاتوری کارتلها، 2. مفهوم امپریالیسم اقتصادی،3. چگونه نیمی دیگر می میرند، 4. مشکلات اقتصادی جهان سوم، 5. گرسنگی، ارمغان استثمار، 6. جغرافیای کم رشدی، 7. سیطره جهانی، 8. کمربند فقر، 9. موانع توسعه در جهان سوم، 10. غولهای غلات، 11. درون جهان سوم، 12. امپریالیسم و کشورهای توسعه نیافته،13. بشریت و تهدید گرسنگی، 14. تاریخ توسعه طلبی آمریکا در ایران، 15. فاصله عقب ماندگی،16. غارت جهان سوم، 17. بیست کشور آمریکای لاتین.

28- نهج البلاغة 330.

29- نهج البلاغة 330.

30- کافی 1/22.

31- سوره توبه 9/87.

32- سوره اعراف 7/179.

33- خصال صدوق 31.

34- تحف العقول 141.

35- سوره قصص 28/76.

36- بحار 78/21.