شهید دکتر باهنر، مرد عرصه های گوناگون کار فرهنگی و از جمله رجال اندیشمندی بود که در حوزه های متنوع تبلیغ، تدریس و تحقیق، فعالیتی مستمر داشت . آثار مکتوب وی که برخی فراهم آمده از سخنرانی ها یا تلفیقی از سخنرانی و نگارش است، به طور کلی در سه عنوان قابل شناسایی اند .
الف: آثار مشترک درسی و آموزشی
ب: آثار مشترک غیردرسی
ج: آثار مستقل و عمومی
الف: آثار مشترک درسی و آموزشی
شهید باهنر در فرصتی مغتنم که با کوشش و زحمات توانفرسای جمعی هماهنگ پدید آمده بود، توانست با اقدامی شجاعانه و شهادت گونه، با همکاری آقایان سیدرضا برقعی و دکتر علی گلزاده غفوری، به کانون برنامه ریزی درس تعلیمات دینی و قرآن در آموزش و پرورش راه یابد و برای مدارس کشور، از مرحله پیش دبستانی تا دوره دبیرستان وحتی دانشگاه، کتاب درسی بنویسد . محصول این اقدام بزرگ و ارزنده در یک دوره یازده ساله، درس هایی با محتوای اسلامی و انقلابی در شمارگانی میلیونی بود . درس هایی که تحول فرهنگی و انقلابی مطلوبی در ذهن و ضمیر نسل نوجوان و جوان کشور ایجاد کرد وخوشبختانه کارگزاران رژیم پهلوی تنها زمانی متوجه تأثیر گسترده و انقلابی این کار شگفت انگیز شدند که شعله های انقلاب از هر سو کشیده بود و تغییر و تعویض کتاب های درسی دیگر ممکن نبود . پیمودن این راه سهمگین که همچون راه رفتن بر لبه تیغ بود، گرچه جز به لطف حضرت حق میسر نبود، اما توأم با دشواری های طاقت سوزی بود که شرح آن را باید در زندگینامه مفصل آن شهید دریاحوصله خواند .
خوشبختانه فهرست عناوین و مندرجات کتاب های درسی و آموزشی آن اندیشمند فرزانه به تفصیل در «کتابشناسی شهید دکتر باهنر» از انتشارات دفتر نشر فرهنگ اسلامی آمده است و علاقه مندان می توانند علاوه بر دسترسی به فهرست مندرجات آثار آموزشی دکتر باهنر، از تمامی آثار مکتوب و غیرمکتوب و نیز آثار مرتبط با آن شهید عزیز و اندیشمند آگاهی یابند .
ب: آثار غیردرسی و مشترک
شماری از آثار مکتوب و غیردرسی شهید باهنر، همچون آثار درسی وی، به تناوب با همکاری تنی چند از دانشوران، از جمله: شهید دکتر بهشتی، مرحوم سیدرضا برقعی، دکتر علی گلزاده غفوری، حجت الاسلام هاشمی رفسنجانی و دکتر عبدالکریم بی آزار شیرازی تألیف شده اند . این آثار عبارتند از:
1 - تعالیم قرآن مجید (متن سه زبانه فارسی - انگلیسی و فرانسه)، با همکاری سیدرضا برقعی .
2 - شناخت اسلام، با همکاری آیت الله دکتر بهشتی و علی گلزاده غفوری .
3 - چهار گفتار از دو شهید . برگرفته از آثار شهید دکتر بهشتی و شهید دکتر باهنر .
4 - خداشناسی، با همکاری سیدرضا برقعی و علی گلزاده غفوری .
5 - جهان در عصر بعثت، با همکاری حجت الاسلام هاشمی رفسنجانی .
6 - آمادگی آموزش قرآن مجید، با همکاری سیدرضا برقعی .
7 - درس اصول دین و احکام، با همکاری سیدرضا برقعی .
8 - دین و دانش، با همکاری عبدالکریم بی آزار شیرازی .
ج: آثار مستقل
آثار مستقل شهید دکتر باهنر، به جز کتاب «اصالت انسان از نظر قرآن مجید» که در سال 1348 به وسیله دانشکده الهیات و معارف اسلامی به چاپ رسید، همگی پس از پیروزی انقلاب اسلامی پدید آمده اند . این آثار پراکنده که عمدتا محصول سخنرانی ها یا تلفیقی از سخنرانی ونوشتارند، در فرصت های تنگ و شرایط ویژه سال های نخستین انقلاب، به ضرورت نیاز فکری جامعه، شتابناک چاپ و منتشر شدند . به همین دلیل، دفتر تدوین و نشر آثار شهید باهنر، با کوششی در خور تحسین، این آثار را پس از دسته بندی، ، تنظیم و ویرایشی نو، تحت هشت عنوان با چاپی منقح و پاکیزه، منتشر کرده . آنچه در پی می آید، نخست معرفی فهرست وار آثار پراکنده شهید باهنر و سپس معرفی اجمالی آن دسته آثاری است که توسط دفتر تدوین و نشر آثار شهید باهنر منتشر شده است، آثاری که تا دهه های متوالی می تواند چراغ راه همه پویندگان راه حق و فضیلت باشد .
1 - مقالاتی از دوران خفقان، اثر نخست وزیر شهید دکتر محمد جواد باهنر، قم، جامعه مدرسین حوزه علمیه، دفتر انتشارات اسلامی، 1360، 175 ص . 2 - آغاز نهضت اسلامی - به ضمیمه سه مقاله دیگر - اثر شهید محمد جواد باهنر - با مقدمه ای از احمد صادقی اردستانی - قم، دفتر نشر محمد، 1360، 85 ص .
3 - بایدها و نبایدهای انقلاب - به ضمیمه یک مقاله دیگر - محمد جواد باهنر، قم، طوس، 1360، 31 ص .
4 - خودسازی، اثر محمد جواد باهنر، تهران، حزب جمهوری اسلامی، 1360، 71 ص .
5 - هدف های آموزش و پرورش اسلامی، اثر شهید دکتر محمد جواد باهنر، تهران، مؤسسه انجام کتاب با همکاری انجمن اسلامی فرهنگیان کرمان، 1361، 40 ص .
6 - جهان بینی اسلامی، شهید دکتر محمد جواد باهنر، تهران، دفتر نشر فرهنگ اسلامی، 1361، 69 ص .
7 - رابطه علم و دین، محمد جواد باهنر، تهران، دفتر نشر فرهنگ اسلامی، 1361، 112 ص .
8 - مبانی ایدئولوژی اسلام، شهید محمد جواد باهنر، مشهد، حزب جمهوری اسلامی، 1361، 117 ص .
9 - دین شناسی تطبیقی، شهید محمد جواد باهنر، تهران، دفتر نشر فرهنگ اسلامی، 1361، 90ص .
10 - مسأله تعلیم و تربیت در اسلام (سخنرانی) دکتر محمد جواد باهنر، تهران، دفتر مرکزی حزب جمهوری اسلامی، 1363، 152 ص .
11 - انقلاب فرهنگی در آموزش و پرورش، شهید دکتر محمد جواد باهنر، تهران، مؤسسه انجام کتاب، بی تا، 46 ص .
12 - فرهنگ و تمدن اسلامی، نخست وزیر شهید دکتر محمد جواد باهنر، نشر حجت، بی تا، 46 ص .
13 - درس هایی از اسلام برای نوجوانان، محمد جواد باهنر، تهران، انتشارات تربیت، 1373، 156 ص .
آثار تنظیم شده توسط دفتر تدوین و نشر آثار شهید باهنر
انسان و خودسازی
اثر دانشمند شهید دکتر محمد جواد باهنر - با مقدمه حجت الاسلام هاشمی رفسنجانی، چاپ اول، تهران، 1370 دفتر نشر فرهنگ اسلامی، 179 ص، رقعی .
انسان و خودسازی نخستین اثری است که به همت دفتر تدوین و نشر آثار شهید باهنر تنظیم و منتشر شده است . کتاب شامل دو سلسله گفتار از شهید باهنر است . گفتار نخست طی سه جلسه در ماه رمضان سال 1357 ایراد شده و تحت سه عنوان کلی: «خودشناسی نخستین گام در خودسازی» ، «نفس در قرآن» و «خودسازی از نظر نهج البلاغه» در کتاب آمده است . بحث دیگر این مجموعه گفتار که طی چهار جلسه در انجمن اسلامی پزشکان ایراد شده نیز تحت چهار عنوان کلی: «انسان شناسی اسلام» ، «هواپرستی و خودسازی» ، «معیارهای اخلاقی» و «معیارهای اخلاقی در روابط اجتماعی» ، تنظیم شده است .
گفتارهای تربیتی
اثر دانشمند شهید دکتر محمد جواد باهنر
چاپ اول، 1370، چاپ ششم، 1377، تهران، دفتر نشر فرهنگ اسلامی، 189 ص، رقعی .
گفتارهای تربیتی دومین اثری است که دفتر تدوین و نشر آثار شهید باهنر منتشر کرده است . عناوین هفتگانه کتاب، پس از مقدمه حجت الاسلام هاشمی رفسنجانی و پیشگفتار دفتر تدوین عبارتند از: مقایسه انسان از دیدگاه اسلام و مسیحیت/انسان از دیدگاه قرآن/اصول تعلیم و تربیت در اسلام/روابط زن و شوهر/صمیمیت فرزندان و اولیاء/همکاری خانه و مدرسه و مسأله تعلیم و تربیت در اسلام .
یادآوری این نکته ضروری است که مباحث این کتاب، حاصل گفتارهایی است که شهید باهنر در سال های 1347، 1356 و 1358 به ترتیب در «حسینیه ارشاد» ، «دبستان رفاه» ، و «مدرسه عالی شهید مطهری» داشته است . از آنجا که شهید باهنر طرح موضوع انسان شناسی را مقدم بر مباحث تربیتی دانسته، در این کتاب نیز بحث «انسان اسلام» مقدم بر سایر گفتارهای تربیتی آورده شده است .
مباحثی پیرامون فرهنگ انقلاب اسلامی
اثر دانشمند شهید دکتر محمد جواد باهنر .
چاپ اول، 1371، چاپ چهارم 1378، تهران، دفتر نشر فرهنگ اسلامی، 415 ص، رقعی .
این دفتر سومین کتاب تنظیم شده از سخنان دکتر باهنر توسط دفتر تدوین آثار شهید باهنر پیرامون مسایل مربوط به انقلاب اسلامی است . کتاب در سه فصل تدوین یافته و عناوین اصلی آن عبارتند از:
بعد فرهنگی انقلاب اسلامی (علل انقلاب/اسلامی بودن انقلاب/رابطه انقلاب ما با نهضت امام حسین (ع) /نقش تعلیمات اسلامی در انقلاب/ارزش های فرهنگی انقلاب/تغییر معیار ارزش ها در انقلاب/مکتب و مکتبی/وحدت ایدئولوژی اسلامی/آزادی و حدود آن در اسلام/مفهوم انقلاب فرهنگی، بعد اجتماعی - مردمی انقلاب اسلامی/آزادی عقیده/هوشیاری پس از پیروزی/نقش مردم در تداوم انقلاب/تولی و تبری/انقلاب فرهنگی/ریشه انقلاب اقتصادی/بعد سیاست خارجی انقلاب اسلامی/روابط بین المللی جمهوری اسلامی و بحث ویژه روز قدس/صدور انقلاب/قطع رابطه با آمریکا/و «سیر تاریخی قدس» .
مواضع ما در ولایت و رهبری - به ضمیمه بحثی پیرامون معاد -
چاپ اول، 1372، چاپ چهارم، 1377، تهران، دفتر نشر فرهنگ اسلامی، 131 ص، رقعی، پس از شهادت آیت الله دکتر بهشتی در هفتم تیرماه 1360، دکتر باهنر به دبیرکلی حزب جمهوری اسلامی برگزیده شد و سلسله مباحثی را که شهید بهشتی در شرح و توضیح کتاب «مواضع ما» آغاز کرده بود، استمرار بخشید . ویژگی این اثر در این است که در فاصله زمانی حساس هفتم تیر تا هشتم شهریور بیان گردیده است، دو مقطعی که از نقاط عطف تاریخ انقلاب اسلامی به شمار می آیند . بحث های سه جلسه نخست این اثر مربوط به مسأله امامت و دیدگاه اسلام در مسأله امامت و رهبری است و جلسه آخر، به موضوع معاد اختصاص یافته که با شهادت دکتر باهنر در هشتم شهریور، بحث ناتمام مانده است . امامت و هدایت/حدود امامت و ولایت/مردم و مسأله ولایت و رهبری/و «بحثی پیرامون معاد» عناوین پنجگانه این اثر ارزنده را تشکیل می دهند .
گذرگاههای الحاد
اثر دانشمند شهید دکتر محمد جواد باهنر
چاپ اول 1373، چاپ سوم، 1377، تهران، دفتر نشر فرهنگ اسلامی، 155 ص، رقعی، گذرگاههای الحاد فراهم آمده از سلسله سخنرانی هایی است که دکتر باهنر در آستانه انقلاب اسلامی در محل «کانون توحید» ایراد کرده و در آن با بیانی نو، به بحث پیرامون تهاجم فرهنگی و دفاع از اعتقادات اسلامی پرداخته است .
شهید باهنر در این گفتارها، شش گذرگاه الحاد را به ترتیب و تحت این عناوین شناسایی و شرح کرده است .
شهید باهنر در این گفتارها، شش گذرگاه الحاد را به ترتیب و تحت این عناوین شناسایی و شرح کرده است:
علم گرایی/رئالیسم و ایده آلیسم/انسانی مداری/تفسیر نادرست از برخی پدیده ها/تفسیر انسانی و جامعه شناختی دین/و «مطالعه و مقایسه عینی وضعیت جوامع اسلامی و غیراسلامی/دکتر باهنر در این اثر، در پی شناساندن زمینه ها، مبانی و پایه های فکری فلسفی مکتب و ایدئولوژی اسلامی بوده و به بحث پیرامون عوامل، زمینه ها و گذرگاههای الحاد پرداخته است .
سیری در عقاید و اخلاق اسلامی
اثر دانشمند شهید دکتر محمد جواد باهنر
چاپ اول، 1374، چاپ دوم، 1377، تهران، دفتر نشر فرهنگ اسلامی، 215 ص، رقعی . دکتر باهنر از پیشگامان واقعی وحدت حوزه و دانشگاه و از نویسندگان برجسته ای بود که با اشراف به مسایل و فضای خاص حوزه و دانشگاه توانسته بود سال ها پیش از پیروزی انقلاب، به سهم خود تحول فرهنگی ارزنده ای در این دو کانون بزرگ فرهنگی - آموزشی ایجاد کند . یکی از ثمرات این تلاش ها، تهیه کتاب ها و جزوات درسی و دانشگاهی در حوزه معارف اسلامی بود . اثر حاضر، از تألیفاتی است که پیش از انقلاب در دانشکده مکاتبه ای تحت عنوان «اصول عقاید» و به عنوان منبع درسی دانشجویان مورد استفاده قرار می گرفت . دفتر تدوین و نشر آثار شهید باهنر، بخشی از این کار ارزشمند را با بررسی مجدد، تحت عنوان «سیری درعقاید و اخلاق اسلامی» منتشر ساخته است . کتاب در سه بخش با عناوین ریشه پیدایش دین، اصول وپایه های جهان بینی اسلامی، و «اخلاق اسلامی» ، عرضه شده است .
گسترش نهضت حسینی
اثر دانشمند شهید دکتر محمد جواد باهنر
چاپ اول، 1377، تهران، دفتر نشر فرهنگ اسلامی، 151 ص، رقعی .
قیام امام حسین (ع) در سال 61 هجری از آغاز تاکنون، موضوع بسیاری از کتاب ها و مقالات پژوهشی قرار گرفته، اما پرداختن به تأثیرات بعدی این قیام الهی و گسترش آن در پهنه تاریخ، کمتر مورد بحث و بررسی قرار گرفته است . اثر حاضر عهده دار تبیین علل و چگونگی گسترش نهضت امام حسین (ع) در تاریخ اسلام است . گسترش قیام های برگرفته از نهضت امام حسین (ع) /موج حماسی و عاطفی نهضت حسینی در طول تاریخ/نقش امام سجاد (ع) درگسترش نهضت حسینی/اصل تعمیم و گسترش در اسلام و «عناصر نهضت حسینی در زندگی امام حسن (ع) و امام کاظم (ع)» عناوین پنجگانه این اثر را تشکیل می دهند .
جستجو در قاموس نور