گنجینه معارف

شیخ مفید

هنگامی که چشمها بخواب رفته بود مطالعه می کردند و از مکتب اهلبیت بیشترین بهره را در دل شب می بردند و پس از یک خواب کوتاه مدت به نماز و نیایش به درگاه حضرت ذوالجلال بر می خواستند و با تلاوت قرآن فضای وجودشان را از فیوضات الهی عطرآگین می ساختند و درست همانگونه که خداوند پیغمبرش را به شب زنده داری و عبادت در شب فرا می خواند، آنان نیز از این دستور خداوندی تبعیت می کردند: قم اللیل الا قلیلا نصفه او انقص منه قلیلا او زد علیه و رتل القرآن ترتیلا (1) شب را به نماز و طاعت خدا برخیز مگر کمی که نیمی از شب یا اندکی کمتر یا بیشتر از آنرا به استراحت بپرداز و به تلاوت آیات قرآن مشغول باش. شیخ طوسی که خود یکی از شاگردان شیخ مفید است در کتاب فهرست چنین می گوید: محمد بن محمد بن نعمان مکنی به ابی عبدالله و معروف به ابن المعلم از متکلمین شیعه است که در زمان او ریاست شیعه به او منتهی شد و در علم و صناعت کلام مقدم بر دیگران بود. نجاشی 171 جلد کتاب برای شیخ مفید ذکر کرده است و چون در اینجا نمی توان تمام آنها را نوشت لذا نمونه ای از کتابهای او را نقل می کنیم:

چکیده ماشینی


منبع : ماهنامه پاسدار اسلام شماره 3 , , 52 , , , تعداد بازدید : 3394     تاریخ درج : 1385/05/04    

نام او محمد بن محمد بن نعمان، کنیه وی ابوعبدالله و لقبش شیخ مفید است.

شیخ مفید در تاریخ 11 ذیقعده سال 336 هجری در شهری بنام عکبرا بدنبا آمد. عکبرا در 10 فرسخی بغداد قرار دارد. و چون بغداد در آن زمان مرکز علم و دانش بشمار می آمد. لذا شیخ مفید نیز از مسقط الراس خود به آنجا مهاجرت کرد، و در بغداد از محضر اساتید بزرگ و فقهاء زمان خویش بهرمند گردید، و این یک حقیقتی از علمای بزرگ ماست که هیچوقت محدود به زمان نبودند و همیشه بسوی علم و فضیلت در حرکت و تکاپو بودند و هر گاه آوازه فقیهی و دانشمندی را می شنیدند خود را به او رسانیده و از محضرش بیشترین استفاده را می نمودند.

شیخ مفید از چهره های بسیار درخشان شیعه در جهان اسلام است و او را به حق می توان استاذ الفقها و المتکلمین نامید. او اولین کسی است که روش استدلال صحیح و منطقی و راه و رسم مناظره و محادثه را به شاگردانش یاد داد. علم اصول فقه را که در استنباط احکام مورد نیاز بود و پیش از او نیز بحث آن کم و بیش معمول بوده بصورت دلپذیر و جامعی در آورده و مسائل متفرقه آنرا جمع آوری کرده و پس از تجزیه و تحلیل قواعد اصولی را به سبک منظم و مرتبی تدوین کرد. ابویعلی جعفری که داماد شیخ مفید است می گوید: مفید شبها مختصری می خوابید باقی را به نماز یا مطالعه یا تدریس یا تلاوت قرآن مجید می گذرانید.

آرای بزرگان ما

هنگامی که چشمها بخواب رفته بود مطالعه می کردند و از مکتب اهلبیت بیشترین بهره را در دل شب می بردند و پس از یک خواب کوتاه مدت به نماز و نیایش به درگاه حضرت ذوالجلال بر می خواستند و با تلاوت قرآن فضای وجودشان را از فیوضات الهی عطرآگین می ساختند و درست همانگونه که خداوند پیغمبرش را به شب زنده داری و عبادت در شب فرا می خواند، آنان نیز از این دستور خداوندی تبعیت می کردند: قم اللیل الا قلیلا نصفه او انقص منه قلیلا او زد علیه و رتل القرآن ترتیلا (1) شب را به نماز و طاعت خدا برخیز مگر کمی که نیمی از شب یا اندکی کمتر یا بیشتر از آنرا به استراحت بپرداز و به تلاوت آیات قرآن مشغول باش.

چقدر قرآن از آنها جالب یاد می کند آنگاه که می فرماید: تتجا فی جنوبهم عن المضاجع یدعون ربهم خوفا و طمعا (2) شبها پهلو از بستر خواب حرکت دهند (و در دل شب) خدای خود را با بیم و امید بخوانند.

و در آیه دیگر آمده است: کانو قلیلا من اللیل ما یهجعون و بالاسحار هم یستغفرون (3) اندکی از شب را به خواب رفته و در سحرگاهان آنها (از درگاه خدا) آمرزش می خواستند.

و این بسیار نزد خدا ارزشمند است که مؤمن سحرگاهان خواب را بر خود حرام کرده چشم از راحتی و آسایش بپوشاند و به یاد خدا نماز و نیاز کند و در حالتی که بین خوف و رجا قرار دارد دعا کند قرآن بخواند و خلاصه با خالق و آفریدگارش سخن بگوید و از او سخن بشنود که دعا خواندن با خدا سخن گفتن است و قرآن خواندن سخن خدا را شنیدن.

شخصیت و مقام علمی شیخ مفید

شیخ مفید از چهره های بسیار درخشان شیعه در جهان اسلام و یکی از مرزبانان نستوه و استوار دژ محکم اسلام است.

شیخ طوسی که خود یکی از شاگردان شیخ مفید است در کتاب فهرست چنین می گوید: محمد بن محمد بن نعمان مکنی به ابی عبدالله و معروف به ابن المعلم از متکلمین شیعه است که در زمان او ریاست شیعه به او منتهی شد و در علم و صناعت کلام مقدم بر دیگران بود. در فقه نیز سرآمد فقهای زمان بوده مردی سریع الانتقال و با فطانت و حاضر جواب بود و او نزدیک به دویست جلد کتاب کوچک و بزرگ تالیف کرده. (4) نجاشی می گوید: فضیلت او در فقه و کلام و روایت و وثاقت و علم مشهورتر از آن است که توصیف شود. (5) علامه حلی می گوید: او از بزرگترین مشایخ شیعه و رئیس و استاد آنهاست و هر که پس از او آمده از علم او استفاده کرده است. (6) و از علمای بزرگ اهل سنت ابن حجر در کتاب لسان المیزان می گوید: او عالم شیعه و دارای تالیفات بسیاری است که به دویست کتاب می رسد. مردی بود بسیار زاهد و با خشوع و حریص در فراگرفتن علم و دانش، گروه زیادی از او استفاده علمی کردند. (7) و ابن کثیر در البدایه و النهایه می گوید: محمد بن محمد بن نعمان ابوعبدالله معروف به ابن المعلم بزرگ شیعه و مصنف و مدافع ایشان بود. در مجلس درس او بسیاری از علمای مذاهب مختلفه حاضر می شدند. (8) و ابن ندیم در کتاب الفهرست از شیخ مفید بعنوان یکی از متکلمین بزرگ شیعه نام می برد و از او بعنوان ابن المعلم یاد می کند و ستایش می نماید.

شیخ مفید نقل می کند: شبی در خواب دیدم که در مسجد کرخ از مساجد بغداد است نشسته بود.، حضرت زهراء سلام الله علیها را دیدم که دست حسنین را گرفته و نزد من آمدند و فرمودند: یا شیخ علمهما الفقه ای شیخ آنها را فقه تعلیم کن. پس بیدار شدم و در حیرت افتادم که این چه خوابی است و چگونه من حسنین را تعلیم دهم. صبح آنروز مادر سید مرتضی علم الهدی در حالی که دست سید مرتضی و سید رضی در دستش بود نزد شیخ مفید می آید و می گوید یا شیخ علمها الفقه. شیخ تعبیر آن خواب را می فهمد و در احترام این دو برادر کمال مبالغه را روا می دارد.

ارتباط شیخ مفید با امام زمان

در ظرف سه سال سه توقیع (9) از ناحیه امام زمان(ع) به او رسید که امام در خطابهایش به او چنین می فرمایند:

1- للاخ الاعزا السدید الشیخ المفید: برادر عزیز و استوار شیخ مفید.

2- سلام علیک ایهاالعبد الصالح الناصر للحق الداعی الیه. سلام بر تو ای بنده شایسته خدا و ای یاری دهنده حق و دعوت کننده بسوی آن.

و جالب اینجاست که در زمان غیبت کبری هیچ توقیعی از ناحیه مقدسه نرسیده است. مگر برای شیخ مفید و شیخ اسدالله کاظمینی رحمهما الله تعالی.

در یکی از نامه ها که در اواخر ماه صفر سال 410 از ناحیه مقدسه برای شیخ مفید ارسال شده امام چنین می فرمایند:

بسم الله الرحمن الرحیم، اما بعد سلام بر تو ای دوستدار مخلص در دین که در ولایت ما مخصوص به یقین گشته ای ... پس از ستایش و حمد خداوندی که معبودی جز او نیست و درود به سید و مولی و پیغمبر گرامی ما حضرت محمد(ص) خداوند توفیقت را در یاری از حق مستدام فرماید و پاداشت را در نشر علوم برای ما براستی زیاد و فراوان نماید... بدان که ما رخصت یافتیم تا تو را به نامه نگاری مشرف ساخته و دستور دهیم احکام ما را به دوستانمان که نزد تو هستند برسانی، خداوند آنان را به طاعت خود عزیز فرموده و بوسیله رعایت و حراست خود مهم آنان را کفایت فرماید، پس تو بیاری خدا واقف شو بر آن دشمنانی که از دین خدا بیرون رفته اند. بدانچه اکنون برایت بیان می دارم و در رساندن آن بسوی آنان که اطمینان داری بر آن وجهی که برای تو می نویسم...

ما اگر چه بر طبق آنچه خداوند برای ما و شیعیانمان مصلحت دانسته تا مادامی که دولت دنیا در دست فاسقان است جایمان از جای ستمگران دور است، ولی با اینحال به احوال شما آگاهیم چیزی از اخبار شما بر ما پوشیده نیست و ما از پیش آمد ناگواری که برای شما اتفاق افتاده آگاه هستیم و این پیشامد بدان سبب شد که بسیاری از شما بسوی آنچه پیشینان صالح از آن روگردان بودند متمایل گشته و بدان عهدی که از ایشان گرفته شده بود پشت پا زدند، گویا اینان نمی دانند که ما در فکر شما هستیم و از یاد شما بیرون نرفته ایم وگرنه بلای سختی به شما می رسید و دشمنان شما را مستاصل می کردند. پس از خدا بترسید و در بیرون آمدن از فتنه ای که بر سر شما و بر سر آنکه اجلش نزدیک شده سایه افکنده است به ما کمک کنید، و حفظ کنید خود را از آن فتنه کسی که به آرزویش رسیده باشد و آن فتنه نشانه ای است برای حرکت کردن و اظهار نمودن شما امر و نهی ما برای همدیگر. خدا بپایان رساند نور خود را اگر چه مشرکان نخواهند...

چون جمادی الاولی این سال در رسد بدانچه در آن اتفاق می افتد پندگیرید و برای آنچه پس از آن می آید از خواب غفلت بیدار شوید بزودی از آسمان برای شما نشانه و آیت آشکاری ظاهر گردد و مانند آن نیز از زمین نمودار شود و در مشرق زمین جریان ناگوار و حزن آوری اتفاق افتد و مردمی که از اسلام بیرون هستند بر سر مردم عراق مسلط گردند و به کردار ناپسند آنها روزی بر مردم عراق تنگ گردد و پس از این جریان با نابود شدن مرد سرکش از اشرار اندوه بر طرف گردد و از نابودی او مردمان با تقوا و نیکان خوشنود گردند برای آنان که در اطراف جهان اراده انجام حج را دارند وسائل آماده گردد و ما را نیز در آماده کردن وسائل حج به اختیار و توافق ایشان سهمی است که آن با نظم و ترتیب در کار آشکار گردد. پس هر یک از شما باید کاری کند که او را بدوستی و محبت ما نزدیک گرداند و از آنچه موجب سخط و ناراحتی ماست بپرهیزد زیرا کار ما چنین است که بطور ناگهانی در می رسد و هنگامی در آید که توبه او را سود ندهد و پشیمانی از گناه وی را نجات نبخشد. خداوند راه رستگاری را به شما الهام فرماید و در توفیق یابی برحمتش درباره شما لطف نماید. (10) تالیفات شیخ مفید شیخ مفید از دانشمندانی است که در بسیاری از علوم و فنون آثار گرانبهایی از او بیادگار مانده و کمتر علمی از علوم اسلامی یافت می شود که شیخ در او کتابی تالیف و یا تصنیف نکرده باشد. نجاشی 171 جلد کتاب برای شیخ مفید ذکر کرده است و چون در اینجا نمی توان تمام آنها را نوشت لذا نمونه ای از کتابهای او را نقل می کنیم:

1- درفقه و فروعات فقه: مقنعه و الفرائض الشرعیه و احکام النساء 2- در اصول فقه: اصول الفقه 3- در علو قرآن: اعجاز القرآن، الکلام فی دلائل القرآن 4- در علم کلام: اوائل المقالات، نقض المعتزله 5- در امامت: ارشاد، افصاح، الایضاح 6- در عقاید: الارکان فی دعائم الدین و تصحیح الاعتقاد 7- در نقد مذاهب: الرد علی الجاحظ، الرد علی ابن الرشید، الرد علی اصحاب الحلاج 8- کتبهای بسیاری در موضوعات متفرقه مثل: اختصاص، مسارالشیعه، الاشراف وفات شیخ مفید پس از گذشت 78 سال از عمر شریفش در خدمت به اسلام و مسلمین بالاخره در شب جمعه 3 ماه رمضان سال 413 هجری در بغداد وفات کرد. سید مرتضی بر جنازه او نماز خواند و سپس جنازه او را در رواق حرم مطهر کاظمین (علیهما السلام) دفن کردند.

شهید قاضی نورالله در کتاب مجالس المؤمنین نقل کرده که پس از وفات شیخ مفید این ابیات بخط حضرت صاحب الامر (عج) بر قبر شریفش یافتند:

لا صوت الناعی بفقدک انه یوم علی آل الرسول عظیم ان کنت قد غیبت فی جدث الثری فالعلم و التوحید فیک مقیم و القائم المهدی یفرح کلما تلیت علیک من الدروس علوم (11)

پی نوشت ها:

1) سوره مزمل آیه 2، 3،4

2) سوره سجده آیه 16

3) سوره ذاریات آیه 17

4) فهرست شیخ طوسی صفحه 186

5) رجال نجاشی صفحه 311

6) خلاصه صفحه 72

7) لسان المیزان جلد 5 صفحه 386

8) البدایه و النهایه جلد 12 صفحه 15

9) توقیع یعنی نامه ای که به امضای امام زمان(عج) رسیده باشد.

10) احتجاج طبرسی

11) مجالس المومنین ص 206

کلمات کلیدی
قرآن  |  خدا  |  شیعه  |  خواب  |  فقه  |  شیخ مفید  |  مشایخ  | 
لینک کوتاه :