خاستگاه حوزه

نخستین بذر شجره مبارکه حوزه علمیه در عهد نبوت پاشیده شد علم و تعلیم مفاهیمی نبودند که بعدها بر اثر تماس فرهنگهای یونانی و پارسی و ... بر جامعه اسلامی وارد شده و در افکار مسلمانان رسوخ یافته باشند مراجعه به متون اصیل اسلامی (قرآن و سنت) این حقیقت را به خوبی آشکار می سازد که همگام با اولین آیات وحی الهی تعلیم و تعلم در جامعه اسلامی مطرح بوده است.

بارزترین مشخصه عرب قبل از اسلام جهل و بی فرهنگی آنان است اگر چه در شمال و جنوب شبه جزیره عربستان فرهنگها و تمدنهایی وجود داشته اند لیکن در قسمت مرکزی و نیز در مکه و مدینه آثاری از یک فرهنگ و تمدن اصیل دیده نمی شد قبل از اسلام در قبیله قریش فقط هفده نفر می توانستند بنویسند البته عدد نویسندگان بیشتر یا کمتر از این هم که باشد وجود آنان هیچ نقش اساسی در ساخت فرهنگ و تمدن جامعه عرب قبل از اسلام نداشته است بهترین شاهد این مدعی نبودن حتی یک دستنویس از عرب آن روز است.

اما همین جامعه بعد از اسلام تحولی شگرف و اساسی داشته است به طوری که موجب تعجب و تحیر مورخین و جامعه شناسان شده است که کلمات گوستاولوبون شاهد بر این مدعی است.

پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله و سلم از نخستین روزهای بعثت دعوت به اسلام و آیین توحید را آغاز کرد و در دوران سالت خویش در مکه و مدینه موفق شد تا گروه زیادی از مردم را به دین اسلام فراخواند.

سه سال اول بعثت دعوت صورت خصوصی داشت و از محدوده خویشاوندان و آشنایان فراتر نمی رفت که علت این امر هم شرایط حاکم بر محیط آن زمان بود.

با نزول آیه «فاصدع بما تؤمر» (آنچه را مامور گردیده ای آشکار کن) دوران دعوت عمومی پیامبر شروع شد و آن زمانی بود که چهل نفر پیش از آن به دین اسلام گرویده و پایه های اجتماعی دینی مسلمانان نیرو گرفته بود و مسلمانان به مثابه گروهی صاحب اندیشه و دینی که بر پایه توحید استوار است شناخته می شدند.

بنابراین می توان خاستگاه حوزه های علمیه و مهد اصلی پیدایش اولین مجامع علمی و جلسات درسی علوم اسلامی را شهر مکه و یا به عبارت دیگر خانه رسول اکرم(ص) دانست.

حوزه علمیه مکه

قبل از اینکه به جزئیات این حوزه علوم اسلامی بپردازیم به طور خلاصه به ویژگیهای اصلی و مهم حوزه علمیه مکه اشاره می کنیم: 1 - وجود معلم و سرپرستی همچون رسول گرامی خدا حضرت محمد(ص) که در واقع مؤسس و بنیانگذار حوزه های علمیه بود که در سایه چنین استادی شاگردان عالی ترین مفاهیم الهی و انسانی را در مکتبی که ارتباط مستقیم با وحی داشت توسط معلم اول که گفته های او به یقین از هرگونه خطا و اشتباه مصون بود دریافت می کردند.

2 - وجود شاگردان روشن ضمیر و بارزی همچون علی بن ابی طالب علیه السلام و حضرت خدیجه و بسیاری از اصحاب درجه اول آن حضرت که اجتماع آنان گرمابخش دلهای آنان و روشنی بخش دیار تاریک و ظلمانی و سراسر جهل مکه بود.

3 - متون آموزشی غنی و کامل که همان قرآن و سنت و فرمایشات پیامبر اکرم بود

4 - سادگی و وضوح مسائلی که مطرح می شد و بیان دقیق ترین و عالی ترین مفاهیم و مسائل علمی با ساده ترین بیان و روشن ترین تعبیر.

5 - همگانی بودن آموزش بر اساس تفکر اصیل اسلامی یعنی همان تلازم علم و تکلیف که این قاعده همه مسلمانان را در بر می گرفت.

با توجه به ویژگی های فوق باید گفت که حوزه علمیه مکه معظمه با آغاز نزول وحی به رسول گرامی در غار حرا با نزول آیات مبارکه سوره علق شروع گردید.

پیامبر اکرم مامور ابلاغ وحی و تعلیم قرآن کریم به مردم بود و در طول سیزده سال(از بعثت تا هجرت) حدود دو سوم از قرآن در مکه نازل شد و به حکم آیه «و انزلنا الیک الذکر لتبین للناس ما نزل الیهم و لعلهم یتفکرون.نحل 44» (ما قرآن را بر تو نازل کردیم تا برای مردم توضیح دهی امید که آنها اندیشه کنند.) مکلف بود که کلام خدا را همانطور که بود به مردم ابلاغ کرده و مشکلات آن را برای ایشان حل نماید و به همین دلیل ابتدا از نزدیکترین کسان خود که اولین آنها حضرت علی بن ابی طالب و حضرت خدیجه بودند تعلیمات قرآنی را شروع نمود.

این حلقه های دروس الهی در خانه حضرت خدیجه و شعب ابی طالب و بازار عکاظ و کعبه مکرمه و ادامه آن در خانه ارقم بن ابی الارقم مخزومی (م 55 ق)تشکیل می گردید که مربوط به دسته یا شعبه یا عقیده ای خاص نبود و تنها تلاش آنان کار علمی در راستای دستورات کلی اسلامی بود اما چون با دشمنی شدید بزرگان قریش مانند ابوسفیان، ابولهب، ابوجهل، و امثال آنها مواجه بودند غالبا نشر احکام قرآنی و اقامه واجبات الهی در حال اختفا انجام می گردید اما پس از فتح مکه حوزه های تعالیم قرآنی و هدایت مردم و پاسخ به سوالات و اشکالات مسلمانان در مسجدالحرام و در بعضی نقاط مکه تشکیل می گردید که بیشترین تعلیم دهندگان آن از شاگردان مکتب علی علیه السلام بودند.

مسجد پایگاه اصلی حوزه های علوم اسلامی

حوزه از مسجد شکل گرفت ابتدا نام حوزه علمیه مطرح نبود بلکه مساجد نخستین فضاهای تدریس و مقر تشکیل حوزه ها بود و با گسترش سطح فرهنگ و تمدن شیعه فعالیت آموزش در حوزه ها نیز رفته رفته گسترش یافت فراهم شدن امکانات بیشتر موجب به وجود آمدن مکانهای مناسب برای تحصیل علوم دینی گردید و حوزه ها و مدارس به تبعیت از مساجد به منظور پاسخ گویی به دو عملکرد عبادی و آموزشی مکمل یکدیگر بودند.

بنابراین مسجد خاستگاه آموزش اسلامی است چون سنگ بنای اسلامی در مساجد نهاده شد. مسجد محل عرضه اولین تشکلهای آموزشی عمومی و در حقیقت جایگاه گردهمایی عموم مردم فارغ از هر قید و نژاد و مال و مقام بود.

آموزش در مساجد بر محور خواندن و فهم قرآن نیز و تعلیم نحوه انجام فرایض دینی استوار بود این شکل آموزش در مسجد به عنوان یکی از ویژگیهای نظام طلبگی تلقی شده و هنوز هم حلقه ها و جلسات علمی و درسی طلاب در مساجد دایر است.

به هر حال اولین تشکلهای آموزش علوم اسلامی توسط معلم و مؤسس اول یعنی وجود مقدس پیامبر اکرم شکل گرفت.

مواد درسی در این حوزه کلمات نورانی وحی و آیات الهی بود که روشنگر دلهای تازه مسلمانان و حتی غیر مسلمانان می شد.

شاگردان این حوزه همه کسانی بودند که دل و جان خود را به پیامبر سپرده بودند و به مسیر حق و حقیقت هدایت شده و دین اسلام را پذیرفته بودند آنها همان تشنگان وادی جهل و ظلمت بودند که پیوسته از معارف بلند اسلامی سیراب می شدند بنابراین بسیاری از شاگردان این حوزه سواد خواندن و نوشتن هم نداشتند اما گاهی از بهترین و ممتازترین شاگردان مکتب و حوزه محمدی به حساب می آمدند چرا که درس استاد را که همان آیات الهی بود بر لوح دل می نوشتند و از حافظین ممتاز آیه های قرآن بودند.

حوزه مکه به یک تعبیر همه تازه مسلمانان را آموزش می داد و در حقیقت همه مسلمانان مکه شاگردان و دانش پژوهان آن بودند افرادی هم به شکل خاص در این حوزه آموزش می دیدند حضور به این شکل خاص در حوزه دروس آسمانی مکه که مدرس آن پیشوای مدرسان جهان و بزرگ پیامبر خدا حضرت محمد صلی الله علیه و آله و سلم بود با انتخاب ویژه آن حضرت همراه می گردید هرگاه پیامبر شخص را مستعد پذیرش احکام و معارف والای اسلامی می دیدند او را به سوی خود می خواندند، نسبت به او تعالم بیشتری در نظر می گرفتند و رفته رفته او را برای تدریس و تبلیغ آیین پر معنی اسلام آماده می کردند لذا در ابتدا استاد حوزه تنها خود پیامبر اکرم بودند اما با پیشرفت اسلام اساتید دیگری هم تربیت شدند و توسط آن حضرت به نواحی مختلف عربستان و یمن اعزام می شدند تا قرآن را بر مردم بخوانند و احکام اسلامی را به آنان تعلیم دهند.

این حوزه با فتح مکه دانشگاه بزرگ اسلامی شد و پس از پیامبر خدا حضرت امیرالمؤمنین علیه السلام و عبد الله بن عباس اساتید این حوزه نوظهور اسلامی بودند.

بنابر نقل محمد بن اسحاق در الفهرست علی بن ابیطالب، سعد بن عبید بن النعمان بن عمرو بن زید، ابوالدرداء عویمر بن زید، معاذ بن جبل بن اوس، ابوزید ثابت بن زید بن نعمان، ابی کعب بن قیس، عبید بن معاویه و زید بن ثابت از جمله جمع آورندگان قرآن کریم در زمان پیامبر خدا بودند و به عنوان اساتید قرآن محل رجوع امت اسلامی محسوب می شدند.

مسئله تبلیغ دین و تعلیم قرآن از مسائل مهمی بود که در آن زمان مورد توجه همه علمای حوزه مکه بود لذا اقامه نماز و قرائت قرآن در کنار خانه خدا از نخستین تبلیغات اسلامی بود که شاگردان مکتب وحی برای به انجام رساندن آن از شکنجه و شهادت در راه خدا باکی نداشتند و برای رساندن پیام قرآن به گوش مردم از مرگ استقبال می کردند.

مکه مکرمه کانون توحید و مرکز اجتماع امت اسلامی است از این رو می تواند مرکز حرکات سیاسی اسلامی نیز باشد هجرت امام حسین(ع) از مدینه به مکه و نهضت کربلا یکی از حرکتهای سیاسی است که از فلسفه سیاسی اسلام نشات گرفته و به رهبری سومین پیشوای شیعیان هدایت شده و به ثمر رسیده است.

لیکن باید متذکر شد که با هجرت رسول اعظم الهی از مکه به مدینه چنان خللی بر حوزه مکه وارد آمد که هرگز جبران نگردید و اینک بعد از گذشت صدها سال هنوز مدرسه علمیه و حوزه اسلامی که علوم و معارف قرآنی و احادیث نبوی و اهل بیت عصمت و طهارت(ع) را بیان نماید و در نشر اسلام گام نهد در آن رونق نگرفته است.